Historia instytucji

politycznych

Monarchia

absolutna

dr hab. Arkady Rzegocki

arkady.rzegocki@uj.edu.pl

Portret Federika da Montefeltro i jego żony Battisty

Sforza, Piero della Francesca,

ok. 1465-70, Galeria Uffizi

Florencja

1434 – 1494 – rządy Medyceuszy
1494 – 1498 – Savonarola
1498 – 1512 – republika
1512 – 1734 – rządy Medyceuszy
1513 – 1521 – papież Leon X

Niccoló Machiavelli

Ważniejsze dzieła



Książę (1513)



Mandragora (1513)



Rozważania nad pierwszym
dziesięcioksięgiem historii Rzymu
Tytusa Liwiusza (1512 - 1517)



Historie florenckie (1521-1525)

Ważniejsze pojęcia



lo stato



virtú



fortuna



neccesitá

Półwysep Apeniński



Cała gama form ustrojowych:



Republiki (miejskie, oligarchiczne)
np. Wenecja



Monarchie absolutne np. Państwo
Kościelne, Królestwo Neapolu i
Sycylii



Wpływy francuskie, hiszpańskie,
austriackie.

Jean Bodin, Sześć ksiąg o
Rzeczypospolitej, XVI wiek

„pierwszym znamieniem suwerenności

księcia jest możność wydawania ustaw,
obowiązujących wszystkich w ogólności i
każdego z osobna. Lecz to nie wystarcza,
gdyż trzeba dodać, że chodzi o
wydawanie ustaw bez zgody wyższego,
równego i niższego od siebie”

Jean Bodin, Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej, XVI

wiek

1618 – 1648 – wojna

trzydziestoletnia



1648 – pokój westfalski

Thomas Hobbes, 1651

Monarchia absolutna

absolutyzm [łac. absolutus ‘zupełny’,
‘bezwzględny’], - forma rządów odznaczająca się
niepodzielnym skupieniem władzy w rękach
jednostki, która kieruje całokształtem spraw
państwowych bez kontroli jakiegokolwiek organu
państwowego lub polityczno-społecznego.

Encyklopedia PWN.pl

Monarcha skupia w swoim ręku władzę
ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

Nieograniczona i niepodlegająca kontroli władza
panującego. Zarządzanie państwem opierało się
na zasadach centralizmu i w oparciu o
rozbudowany aparat urzędniczy (biurokratyzm).

Michał Jarnecki

Monarchia absolutna



Jedynym i bezpośrednim organem władzy był
monarcha:



Quod principi placuit, legis habet vigorem

– to co podoba się władcy, ma moc prawa



Następuje unifikacja terytorialna i realizacja idei
jedności państwowej



Tworzy się scentralizowany aparat urzędniczy
(system stałych płac urzędniczych, możliwość
awansu dla ludzi plebejskiego pochodzenia).



Rozwój służb prowadzących politykę zagraniczną



Jednolita armia, oparta na obowiązku całego
społeczeństwa (powinność służby wojskowej lub
ciężary podatkowe)



Najwyższym sędzią i źródłem prawa był
monarcha.



Ograniczenie kompetencji zgromadzeń
stanowych



Stopniowa unifikacja wymiaru sprawiedliwości



Tendencja do kodyfikacji prawa, jednolitego dla
wszystkich części państwa i powszechnego dla
wszystkich bez względu na pochodzenie



Początek zacierania różnic stanowych – nie
było równości wszystkich wobec prawa, ale
wszyscy stawali się sługami państwa.



Zmiana stosunku władcy do Kościoła

W krajach protestanckich władca miał prawo
narzucać wyznanie poddanym; miał wpływ na
sprawy kościelne, także w zakresie liturgicznymi i
dogmatycznym.(1555-pokój augsburski – czyja
władza tego religia)

W świecie prawosławnym utrwalił się cezaropapizm,
czyli świecka władza monarchy nad Kościołem.

W krajach katolickich wzmocniona została władza
monarchy w stosunku do Kościoła. We Francji
realizowano doktrynę gallikanizmu – uniezależnienia
Kościoła francuskiego od papiestwa. W Austrii
rozwinął się józefinizm zmierzający do ograniczenia
praw Kościoła i podporządkowania go państwu.

Trzy stadia absolutyzmu:



Wczesny
– monarcha jako rozjemca starć miedzystanowych (np.
możnowładcy – szlachta, a mieszczaństwo);
- zagrożenie zewnętrzne od strony islamu (Arabowie na Płw.
Iberyjskim, Turcy na Bałkanach)
- zagrożenie wewnętrzne – wojny religijne, monarcha obrońcą
wiary i porządku
- odkrycia geograficzne źródłem potęgi materialnej i
politycznej



Oświecony
- idee oświecenia – racjonalne podstawy reform. Podnoszenie
dobrobytu ludności w zamian za bezwzględne posłuszeństwo,
wysokie podatki i siłę zbrojną.



Policyjny

- Jedynie władza była świadoma, co jest dobre a co złe dla

ludności. Rozwijano aparat przymusu, donosicielstwa,
tropiący wszelki opór

Francja

rządy absolutne rozpoczynają się za panowania

Ludwika XI (1461-1483)

1562 – 1598 – krwawe domowe wojny religijne

1572 – noc św. Bartłomieja

Henryk IV – zmiana wyznania i koronacja w 1594 r.

(Paryż wart mszy)

Panowanie Ludwika XIII (1610 – 1643)

1624 – 1642 – rządy kardynała Richelieu

Panowanie „króla słońce” Ludwika XIV (1643-1715) –

dalsza centralizacja państwa.

Instytucje polityczne
Francji:

Kanclerz – prowadził kancelarię królewską,

opiekował się monarszą pieczęcią, był
zwierzchnikiem wszystkich sądów,
nadzorował rady królewskie, przewodniczył
Radzie Stron (zajmującej się sprawami
procesowymi)

Sekretarze stanu – w randze ministrów –

zajmowali się sprawami zagranicznymi,
wojskiem, dworem, marynarką.

Generalny kontroler finansów – sprawy

finansowe, roboty publiczne, rolnictwo,
handel, przemysł

Francja

Rady królewskie – za ich pomocą król zarządzał

państwem niezależnie od ministrów:

rada stron procesowych (funkcje sądowe)

Rada Stanu czyli Rada Tajna – najwyższej wagi

sprawy państwowe

Rada Depesz (administracja wewnętrzna)

Rada Finansowa

Stany Generalne – zwoływane jedynie w okresie

kryzysów (np. 1560, 1577, 1614, 1789) – posiadały
kompetencje finansowe;

utrzymały się natomiast Stany Prowincjonalne.

Zarząd lokalny:

- Baliwowie i gubernatorzy
- Intendenci (nadzwyczajni przedstawiciele króla w terenie –

urząd komisaryczny)

Królewskie sądownictwo

zastrzeżone

Król mógł wpływać na przebieg procesu poprzez:

Rozstrzyganie placetów (specjalnych petycji

skierowanych do króla)

Wydawanie listów opieczętowanych (czyli

wydawanie wyroków skazujących bez sądu)

Ewokację – interwencja w rozprawy niezależnie od

tego na jakim były etapie

listy comittimus i sądy komisarskie (polecenia i

orzekanie o kompetencji sądu)

kasacje wyroków

listy sądowe (najczęściej oznaczały nadzwyczajne

złagodzenie kary)

Anglia

1465 – 1485 – wojna dwóch róż

1485 – 1603 – rządy Tudorów

1485 – 1509 – Henryk VII

1509 – 1547 – Henryk VIII

1534 – reformacja w Anglii, akt o

supremacji i utworzenie kościoła
narodowego (anglikańskiego)

1558 – 1603 – Elżbieta I

Anglia XVII wiek

1603 – 1625 – Jakub I (VI) Stuart
1625 – 1649 – Karol I Stuart
1640 – krótki i długi parlament, początek
rewolucji
1641 – wielka remonstrancja parlamentu –
postulaty godzące w absolutyzm monarszy 1641 –
petycja praw (późniejsza podstawa rządów króla i
parlamentu w okresie restauracji)
1642 – 1646 – wojna domowa
1649 – ścięcie króla Karola I
1653 – 1658 – dyktatura O. Cromwella
1660 - 1685 – restauracja Stuartów, powrót Karola
II
1679 – Habeas Corpus Act – nietykalnośc
osobista, aresztowanie tylko na mocy wyroku
sądowego.
1685 – 1688 – Jakub II
1688-1689 – chwalebna rewolucja, początek
rządów Wilhelma Orańskiego z dynastii
Hanowerskiej.

Anglia - instytucje

Organy centralne:

Tajna Rada (powołana przez Henryka VIII

Sekretarz stanu (zajmował się administracją,

sprawami zagranicznymi

Sąd Izby Gwieździstej (powołał Henryk VII, zniósł

parlament w 1641)

Istnienie reprezentacji stanowej w postaci parlamentu

złożonego z dwóch izb (Izba Gmin, Izba Lordów)

Elżbieta I zwoływała parlament 10 razy, Jakub I – 4,

Karol I nie zwoływał przez 11 lat (1629-1640)

podczas rewolucji powołano Najwyższy Trybunał

Sprawiedliwości, który wydał wyrok skazujący króla
1649, następnie powołał Radę Stanu, zniósł Izbę
Lordów i ogłosił państwo republiką

1653 – Cromwell – lordem protektorem, sprawującym

rządy wraz z mianowaną przez siebie Radą Stanu.

Państwa niemieckie

Rzesza

I Rzesza 962 - 1806

Federacja państw pod nominalnym
zwierzchnictwem króla-cesarza
wybieranego na mocy Złotej Bulli

1356 – Złota Bulla cesarza Karola IV –
określała zasady wyboru cesarza.
(najpierw 7 elektorów, w XVII wieku w
dodatkowych (Bawaria, Hanower), w XVIII
w. ubył Hanower (ostatecznie 8)

Korona od 1438 do końca Rzeszy 1806
spoczywała rękach Habsburgów

- Rozbicie polityczne utrwaliły wojny religijne

w tym wojna trzydziestoletnia

Instytucjami centralnymi

Rzeszy były:

Sąd kameralny – najwyższa instancja
sądowa

Sejm Rzeszy (od 1663 r. stałym miejscem
obrad była Ratyzbona)



Składał się z trzech kolegiów (podobnych
do izb):
- książąt elektorów
- książąt Rzeszy (pozostali władcy
terytorialni)
- kolegium miast

Skład fedracji:

Księstwa świeckie (np. większe: Austria,
Brandemburgia-Prusy, Bawaria, Palatynat Renu)

Księstwa biskupie

Mniejsze terytoria świeckie i kościelne

Wolne miasta Rzeszy i miasta cesarskie (podlegające
tylko cesarzowi)

W sumie około trzystu

Monarchia Habsburgów



W XVI i XVII zredukowali znaczenie stanów oraz ich
reprezentacji



Ważniejsze instytucje:



Kancelaria stanu z kanclerzem na czele (polityka
zagraniczna)



Zjednoczona Kancelaria Nadworna (sprawy skarbowe,
sądowe, administracja)



Najwyższa Izba Sprawiedliwości (sąd najwyższy)



A także: Nadworna Izba Skarbowa, Nadworna Rada
Wojenna, od 1761 Rada Stanu (funkcje doradcze)

Szczebel lokalny:
Gubernie (gubernatorzy), cyrkuły (starostowie), dominia

i miasta

Państwo brandenbursko-

pruskie



1701 – powstanie królestwa (Książę Elektor ogłasza się
królem w Prusach, Fryderyk I)



1740 – 1786 – rządy Fryderyka II Wielkiego,



Oprócz biurokratyzmu, centralizmu pojawia się
militaryzm państwa



Z dawnych Rad Nadwornej i Tajnej wykształciły się
instytucje podporządkowane królowi:



Generalne Dyrektorium (5 departamentów z ministrami)



Ministerstwo Gabinetowe (polityka zagraniczna)



Ministerstwo sprawiedliwości (pod przywództwem
kanclerza) – sądownictwo i wyznania.

Szczebel lokalny:



prowincje, gdzie władzę sprawowali
nadprezydenci,



departamenty kamer, w których władzę
sprawowały kamery wojny i domen (zwane też
kamerami wojenno - ekonomicznymi),



powiaty (Kreise), gdzie władzę sprawował
urzędnik królewski - Landrat (starosta), zaś
instytucją samorządową był sejmik szlachecki,



gminy (Gemeinde).