STRUKTURALIZ
STRUKTURALIZ
M
M
I STYLISTYKA
I STYLISTYKA
(część II)
(część II)
DOWOLNOŚĆ W JĘZYKU
DOWOLNOŚĆ W JĘZYKU
• dowolność absolutna (koń, mówić,
śpiewać, około) i dowolność
względna (koński, mówca, śpiewak,
okołobiegunowy)
• porządkująca działalność umysłu
w niektórych częściach znaków
• bieguny zupełnej dowolności i
pełnego umotywowania (np. sanskryt
a angielski)
BYTY GRAMATYCZNE
BYTY GRAMATYCZNE
• gramatyka => język jako system
środków ekspresji (rozumienie ekspresji)
• morfologia a składnia (związki
syntagmatyczne i związki asocjacyjne)
• kojarzenie elementów wspólnych
językowo (asocjacje)
– prawość, zapalczywość [nazwy abstrakcyjne
na
-ość]
– pan-u, zakonnik-owi, babć-i, kobieć-e [C lp.]
BYTY GRAMATYCZNE
BYTY GRAMATYCZNE
• pewne fakty językowe powodują
powstanie szerszych pojęć
abstrakcyjnych (dopełniacz,
rzeczownik)
• analiza bytów konkretnych => byty
abstrakcyjne
• problem świadomości mówiących [!]
• zasada istnienia jednostki
materialnej w języku
ANALIZA
ANALIZA
JĘZYKOZNAWCZA
JĘZYKOZNAWCZA
• analiza subiektywna i analiza obiektywna
(s-powiadać, dla-tego) – analiza „mówiących”,
równoprawność obydwu typów analizy
• znaczenie elementów języka – jedynie
dzięki związkom syntagmatycznym i
asocjacyjnym (opozycja tematu i końcówki
fleksyjnej)
• materiał językoznawstwa (przejawy mowy
żywej, nie tylko „wykwintne”) => langue
można badać jedynie przez pryzmat parole
• rozumienie ekspresji!
ANALIZA
ANALIZA
JĘZYKOZNAWCZA
JĘZYKOZNAWCZA
• przedmiot językoznawstwa => tylko
langue (to, co systemowe, wspólne,
powtarzalne, regularne, typowe)
• cel językoznawstwa => odkrycie
praw ogólnych
• JĘZYK – (1.) społeczny (2.) wytwór
zdolności mowy i zbiór niezbędnych
(3.) konwencji przyjętych przez (4.)
grupę społeczną, aby (5.) jednostki
mogły z tej zdolności (6.) korzystać
FAKT MOWY
FAKT MOWY
• indywidualność => ogólność
(każdy akt mowy jest inny,
językoznawstwo zajmuje się ich uogólnianiem )
• aspekt psychologiczny, psychiczny i fizyczny
aktu mowy
P
O
P
O
FONACJA
FONACJA
AUDYCJA
AUDYCJA
FAKT MOWY
FAKT MOWY
• aspekt zewnętrzny
(to, że fale dźwiękowe
rozchodzą się w powietrzu)
i wewnętrzny
(wszystko
to, co dzieje się w naszej głowie, czyli a.psych. + a.fizjol.)
faktu
mowy
• aspekt psychiczny
(czyli ten, który rozgrywa się w
mózgu. Skojarzenie między pojęciem a obrazem akustycznym)
i
niepsychiczny, w nim:
• 1. Aspekt fizjologiczny
,
czyli kiedy nasz mózg pomyśli,
co mamy powiedzieć, wysyła do mięśni okalających narządy mowy odpowiednie
sygnały. Skutkiem jest wypowiadanie znaków językowych. I od narządów mowy do
mózgu, a u odbiorcy od narządów słuchu do mózgu.
• 2. Aspekt fizyczny
, to rozchodzenie się fal dźwiękowych w
atmosferze.
• U De Saussure’a myśl sama w sobie jest
bezkształtna, to pojęcie nadają jej strukturę.
• W mózgu mamy „wlepiony” obraz każdego
dźwięku, to w jaki sposób należy go wykonać.
Mózg wysyła sygnał do narz. Mowy, następuje
formacja (a. fizjolog.)
• Odbiorca słyszy dźwięki, rozpoznaje je jako pewne
obrazy akustyczne i ta droga od ucha do mózgu
to znów część fizjolog. . Operacje akustyczne
kojarzy z pewnymi pojęciami i w ten sposób
rozumie wyp. nadawcy (cz. psychiczna)
• aspekt czynny
(od centrum kojarzenia-mózgu nadawcy
do narz. mowy, do ucha odbiorcy
) i bierny
(od ucha
odbiorcy do jego mózgu)
faktu mowy
• aspekt wykonawczy
(poj. ->obraz akust., czyli pojęcie mamy
w głowie, kojarzymy je z obrazem akustycznym )
i recepcyjny
faktu mowy
(o ->p, do mózgu najpierw dociera obraz
akustyczny i on kojarzy się z pojęciem)
• przybliżenie aktu indywidualnego
(np. własny sposób
wypowiadania, intonacji itp.)
i faktu społecznego
(jesteśmy uwarunkowani rolami społecznymi, i syt.społ.,
w której występujemy. Ale u De S., nie są to elementy
ważne dla właściwego językoznawstwa, ważne jest to, co
w aktach komunikacji jest takie samo. Kompletny język
istnieje tylko w zbiorowości, w mózgu każdego z nas jest
on niedoskonały)
• istnienie systemu w mózgu jednostki [niekompletność]
• kompletne istnienie systemu jedynie
w zbiorowości
• Język jest jednostce dany (w procesie nauki mówienia).
• brak wpływu jednostki na język (
jednostka nie
może zmienić języka
; język jest jedynie czymś, co
jednostka biernie rejestruje.
Używanie języka nie zakłada refleksji, stanowi ona
element marginalny)
• sam język nie zakłada uprzedniego
przemyślenia, a refleksja następuje dopiero
podczas klasyfikowania
(działania badacza)
• mówienie jest aktem woli jednostki
– kombinacje, za których pomocą mówiący posługuje się
kodem w celu wyrażenia myśli
– mechanizm psychologiczny, dzięki któremu może
wyrazić te kombinacje
STYLISTYKA (?)
STYLISTYKA (?)
• Nie pojawia się:
pojęcie stylu (tekstu)
u de Saussure’a, miejsce stylistyki w
językoznawstwie mówienia
(językoznawstwo zewnętrzne).
Mówi on
o znakach. Co to są znaki? Znaki
językowe to nie wyrazy, ale też nie wie,
jak dokładnie delimitować – wyznaczać
granice jednostek jęz. Wyraz to w jego
ujęciu uproszczenie.
STYLISTYKA (?)
STYLISTYKA (?)
• język mówiony a język pisany [język
prymarny i sekundarny] – potrzeba i
rola pisma w badaniach historycznych
• stylistyka jako problem
pozajęzykowy (język to elementy
społeczne, a styl to pojęcie
indywidualne – indywidualistyczne
pojęcie stylu)
• problem zróżnicowania języków i
elementów języka
JĘZYKONAWSTWO JĘZYKA
JĘZYKONAWSTWO JĘZYKA
I JĘZYKOZNAWSTWO
I JĘZYKOZNAWSTWO
MÓWIENIA
MÓWIENIA
• językoznawstwo prymarne: badanie bytu
społecznego, niezależnego od jednostki (charakter
psychiczny)
• językoznawstwo sekundarne (pomocnicze):
badanie indywidualnej funkcji mowy
(kontekstowe)
• mówienie jest pierwsze historycznie (nie można
się nauczyć języka inaczej, niż słuchając innych
ludzi – niezliczone doświadczenia mowy)
• Czy jest coś, co jest uniwersalne dla każdego jęz.?
De S. w to wierzy, istnieje wg niego pewien trzon
indoeurop. (dyskusja o uniwersalizmie językowym)
JĘZYKONAWSTWO JĘZYKA
JĘZYKONAWSTWO JĘZYKA
I JĘZYKOZNAWSTWO
I JĘZYKOZNAWSTWO
MÓWIENIA
MÓWIENIA
• A
1
+ A
2
+ A
3
+ A
4
+ … + A
n
= L
(tak byłoby
idealnie)
• A
1
+ A
2
`+ A
3
``+ A
4
```+ … + A
n x
= M
(te z
dziwnymi dodatkami to, np. nietypowa intonacja, różne błędy i
niedoskonałości – indywidualne. Pewne elementy musimy
odrzucić, tworzymy pewien model)
• globalna całość mowy jest niepoznawalna,
ponieważ mowa nie jest jednorodna
• akty mowy są indywidualne i chwilowe
(stąd
niezbyt nadają się do badania)
• mówienie nie stanowi przedmiotu
językoznawstwa właściwego
ELEMENTY ZEWNĘTRZNE
ELEMENTY ZEWNĘTRZNE
I WEWNĘTRZNE JĘZYKA
I WEWNĘTRZNE JĘZYKA
• językoznawstwo wewnętrzne
(czyli językozn.
języka, systemu)
=> langue, system, znaki
(relacje, elementów, opozycje, znaczenia i
wartości) –
tego uogólnionego, który istnieje w
abstrakcyjnym mózgu społecznym
• językoznawstwo zewnętrzne
(czyli językozn.
mówienia) (język mówiony jest pierwotny, prymarny)
– etnologia (obyczaje narodu odbite w języku)
– związek języka z historią polityczną (podboje
rzymskie, przyjęcie chrześcijaństwa w języku
polskim, zabory)
– związek języka z instytucjami (Kościół, szkoła,
salon, dwór, akademia)
– zasięg geograficzny
ELEMENTY ZEWNĘTRZNE
ELEMENTY ZEWNĘTRZNE
I WEWNĘTRZNE JĘZYKA
I WEWNĘTRZNE JĘZYKA
• przykład: zapożyczenia (historia a funkcja
ze względu na opozycje, w jakie wchodzą z
jednostkami rodzimymi: dach, rynek,
komputer, laptop, chargé d’affaires)
(zap.
kseniczne – odczuwamy jego obcość)
• język uznaje jedynie swój własny
porządek (zapożyczenie nie istnieją [?]/[!])
• metafora szachów – sfera zewnętrzna i
wewnętrzna
PROBLEM PISMA
PROBLEM PISMA
• pismo przedstawia (odbija) język, ale samo
nie jest nigdy przedmiotem językoznawstwa
[wyraz mówiony
i obraz akustyczny
]
• prestiż pisma
– trwałość
– waga bodźców wzrokowych w psychologii
– siła języka literackiego
(jego prestiż)
(gramatyka, norma, słowniki, przepisy ortograficzne
– własny kod wewnątrzjęzykowy)
– siła formy pisanej wśród niejęzykoznawców
(pismo niesie za sobą pewną wiarygodność)
(językoznawca nie ma głosu –
nie jest normatywistą,
nie mówi, jak mówić; on tyko bada to, co się dzieje i
nie ma na to żadnego wpływu
)
PROBLEM PISMA
PROBLEM PISMA
• systemy pisma
– system ideograficzny (np. chiński)
znak językowy, czyli
upraszczając wyraz, znajduje odbicie w znaku pisanym
.
– system fonetyczny
• sylabiczny (np. katakana i hiragana)
oba z jęz. japońskiego,
znak odpowiada sylabie.
• alfabetyczny (polski)
jeden znak odpowiada jednemu fonemowi
• przyczyny rozbieżności między pismem a mową
(przemiany języka
(innowacyjność mowy)
i
konserwatywność pisma
(ciężko się je zmienia, jesteśmy do
niego przyzwyczajeni)
roi, loi (rei => roi {XIII w.} =>
[roé] {XIV w.} => [rwa])
• pismo jako przebranie, a nie szata języka
• czy zmiana zapisu musi być wynikiem zmiany
językowej
ZRÓŻNICOWANIE
ZRÓŻNICOWANIE
JĘZYKÓW
JĘZYKÓW
• rozbieżności w przestrzeni i rozbieżności w czasie
(możliwość uchwycenia)
• różnice i podobieństwa między językami (naturalna
tendencja do porównywania)
• rodzina języków a liga języków
(mają różne
pochodzenie, ale przez długi czas współistniały
na tym samym terytorium. Wzajemnie na siebie
oddziaływały, w związku z tym trochę się
upodobniły. Np. Liga bałkańska/ uralo-błakańska,
czyli jęz. Ugrofińskie, fiński i węgierski)
• różnice między językami a różnice w obrębie
jednego języka (różnice jakościowe –
to znaczne
różnice między językiem A i B
, i ilościowe
– mniej
rzucające się w oczy, między dialektami A i B
)
• różnorodność językowa na jednym obszarze
(Afryka Południowa, Finlandia, Litwa)
(na
terenach tych krajów mogą współfunkcjonować
inne języki, np. polski na Litwie) a jeśli
współfunkcjonują dialekty to jeden z nich
zyskuje przewagę. Np. w danym dialekcie
powstaje literatura albo mówią nim elity
• wpływ języka literackiego na język naturalny
– język literatury, kultury, warstw
wykształconych [działanie wtórne, zewnętrzne a
DIALEKTY]
– dialekt jednej prowincji (por. język włoski)
(uznano dialekt Dantego, Petrarki za jęz. Narodowy
– toskański podstawą języka włoskiego.)
RÓŻNORODNOŚĆ
RÓŻNORODNOŚĆ
GEOGRAFICZNA
GEOGRAFICZNA
• Przykład – dwie małe wysepki, język rozwijał się w ośrodku O, część z ludzi przeniosła się na
drugą małą wysepkę
• wpływ parametru czasu + czynnik geograficzny
[język przeniesiony] por. pol. było wyrównano pole
cecha a (ośrodek
O)
cecha a (ośrodek
O`)
a
b
c
a
c
b
ośrodek
O`
ośrodek
O a
a
b
c
• W jednym z języków cecha została, w drugim ewoluowała, lub
na odwrót, a także w obu mogła ewoluować.
• oddzielenie języków a nie wpływ samej przestrzeni (warunki
życia górali i rybaków) [?] – ewentualnie wpływ na KIERUNEK ZMIAN
• zachodzenie zmiany zależy jedynie od parametru czasu (np. nie
wiadomo dlaczego u => ü (a nie w o), ale typ zmiany nie zależy od
niczego
• De S.: „języki ewoluują w czasie i ten parametr ma na to wpływ. Sama
przestrzeń, jej ukształtowanie, nie ma wpływu na zachodzenie zmiany
językowej. Przestrzeń może tylko nadawać kierunek tych zmian”
• W pojęciach {signifie} może zachodzić ewolucja pod wpływem
warunków życia, np. Eskimosi na pustyni muszą wymyślić określenia
piasku.
• A w {signifiant}, czyli cesze fonetycznej - jest zawieszony w czasie, tzn.
czas nam mówi, że nastąpiła jakaś zmiana. Ale jaka to zmiana nie
możemy przewidzić, np. U w pewnych kontekstach.
• CZYLI: na poziomie pojęć przestrzeń ma wpływ na ewolucję, na
poziomie fonetycznym ewolucja istnieje tylko w czasie.
DZIAŁANIE CZASU
DZIAŁANIE CZASU
NA TERYTORIUM CIĄGŁYM
NA TERYTORIUM CIĄGŁYM
• kraj jednojęzyczny => konieczność ruchu w
języku => ewolucja (nie zawsze jednolita na
całym obszarze).
Ewolucja na dużym obszarze nie
jest jednolita. W związku z tym powstają dialekty.
stan języka
[A]
A`
B
C
INNOWACJE
CZĄSTKOWE
DIALEKTY
DIALEKTY
• innowacje jednolite na całym terytorium i
innowacje niejednorodne
(zachodzą na części
terytorium)
• LINIE – izoglosy. Siatka pozwoli nam znaleźć części wspólne
• brak naturalnych granic między dialektami i
brak dialektów naturalnych (istnieją tylko cechy
naturalne dialektów)
cecha
A
cecha
B
cecha
C
izoglosy
linie
izoglosemanty
czne
DIALEKTY
DIALEKTY
• trudności w określeniu dialektu: zbiór cech
występujących w punkcie [gwara]
(opisuje
rzeczywistość językową)
lub kilka cech
występujących na jakimś obszarze [twór
sztuczny]
(wtedy to uproszczony model)
• ewolucja języka po 5 (10) wiekach
??????????
?
DIALEKTY I JĘZYKI
DIALEKTY I JĘZYKI
• Istnieje pewna strefa przejściowa (np. teren z jęz. włoskim, tereny
przejścia włosko-fr, teren z jęz. fr.)
• Czyli u De S. – język na dużym obszarze nie pozostaje monolityczny.
(dygresja: o monolicie języka pisał Gajda, sugerował, że i tak monolit się
rozpadnie, bo nie jest w stanie swej monolityczności unieść)
• problem pokrywania się izoglos (tworzenie się obszarów
dialektalnych)
• brak granic naturalnych między językami (strefa przejściowa)
• dialekt jako język (problem literatury: portugalski i holenderski,
włoski
też)
A
B
A
B
• łagodne i gwałtowne przejścia między językami
(problem migracji)
– włoski a francuski oraz języki słowiańskie a języki
germańskie
• Gwałtowne, gdy jest migracja
• Łagodne – ewolucja naturalna, sama w
sobie.
FALE JĘZYKOWE
FALE JĘZYKOWE
• przeciwstawne tendencje:
partykularyzm („duch zaścianka” –
każda wspólnota chce oddzielić się od
wspólnot ją otaczających
) oraz
intercourse
(jeden jęz. na różnych
terenach dąży do ujednolicenia się) –
tendencje KONKURUJĄ.
• => SPOŁECZNOŚĆ [świadomość własnej
odrębności + kontakty z sąsiednimi
społecznościami]
• waga intercourse’u dla języka
– działanie pozytywne (upowszechnianie
innowacji => FALA)
– działanie negatywne (tłumienie innowacji.
Zmiana nie ma szansy się przebić
)
– zmiana językowa [t → c], a naśladowania
gwar sąsiednich {
PUNKTOWOŚĆ ZMIANY
}
FALE
FALE
JĘZYKOWE
JĘZYKOWE
• cechy (dialektalne) wspólne i różnicujące [zależność od intercourse’u -
wspólne
i ducha zaścianka -
różnicujące
]
• teoria fal a teoria migracji
(migracje zburzająpłynne rozchodzenie się fali)
[ciągłość a skokowość zmian]
• „solidarność” języków [konieczność połączenia przez dialekty pośrednie.
Języki są solidarne w rozwoju
]
• Na obrzeżach są stare zmiany, a w centrum już następuje następny krok
ewolucji języka
dzisiejsza
izoglosa danej
cechy
A =>
B
A
`
A
`
FALE JĘZYKOWE
FALE JĘZYKOWE
• rozwój języków w odosobnieniu –
dominacja
cech silnie różnicujących
+ pierwotność cech
wspólnych
[A] => [A]||[A] => [A`+B] || [A`+C] =>
{[(A`+B)` + (A`+B)`` + (A`+B)```]}
(rozpad na dialekty
i już są słabiej różnicujące
)
• rozwój języków na terytorium ciągłym
(SOLIDARNOŚĆ)
(dominacja cech wspólnych i ich
achronologia)
[A] [A`] => [A+B+C] [A`+B+D]=> [A+B+C]
[A`+B+D] => [(A)+B+C+E] [B+D+E]
PERSPEKTYWY
PERSPEKTYWY
JĘZYKOZNAWSTWA
JĘZYKOZNAWSTWA
• językoznawstwo synchroniczne (perspektywa mówiącego – rola
native speakera) –
świadomość rodzimego użytkownika. Norma to
to, co akceptuje rodzimy użytkownik.
– zdania niewzorcowe a zdania dewiacyjne
• językoznawstwo diachroniczne: perspektywa prospektywna
(badamy jakiś fakt językowy, np. fonem i patrzymy jak rozwijał się
przez wieki - chronologicznie)
i perspektywa retrospektywna
(rekonstruujemy z dzisiejszych form to, co było kiedyś – odwrotnie
do chronologii. I to De S. uważa za najważniejsze dla badań
językowych – dziś rekonstrukcje na GHJP)
(badanie form, z których
dana forma mogła się narodzić)
• rola metody porównawczej (por. baskijski a greka, łacina,
słowiański => j. indoeuropejski)
(porównując możemy odkrywać
stany wcześniejsze)
• wniknięcie w język głębiej, niż sięgają dokumenty
NAJSTARSZY JĘZYK A
NAJSTARSZY JĘZYK A
PROTOTYP
PROTOTYP
• Z prototypu pochodziły inne języki, np. PIE
• sanskryt (najstarsze dokumenty pisane – podniesiony do rangi
prototypu)
(najstarszy, ale nie od niego pochodzą języki, jest jeszcze
jeden stopień przed)
• nie jest tak, że wszystkie inne języki europejskie pochodzą od sanskrytu
• „języki nie mają wieku” –
są równoważne
PROTOT
YP
EPOKA 1.
EPOKA 2.
EPOKA 3.
EPOKA 4.
EPOKA 5.
A
B
C
D
JĘZYK JAKO ZJAWISKO
JĘZYK JAKO ZJAWISKO
SPOŁECZNE
SPOŁECZNE
• społeczeństwo jako rzeczywistość
prymarna dla jednostek ludzkich
• konwencja społeczna nadaje sens
wszystkim zachowaniom ludzkim
• wyjaśnić znaczenie jednostki = odnieść do
zespołu jednostek (postać liczby pojedynczej i
mnogiej foot => foots, foot => feet)
• język jako element wspólny całej
społeczności mówiącej zdeponowany w
umyśle każdego mówiącego (aspekt
społeczny i psychologiczny) => miejsce na
odrębności [?]
JĘZYK JAKO ZJAWISKO
JĘZYK JAKO ZJAWISKO
SPOŁECZNE
SPOŁECZNE
• langue – charakter społeczny i abstrakcyjny
• parole – charakter kontekstowy, sytuacyjny [TEKST w
sytuacji] – a tekst w systemie [?]
• problem składni jako jednostki mówienia
- parole
[najbardziej kontrowersyjny aspekt jego koncepcji!!!]
• arbitralność znaku językowego => arbitralność
świata pojęciowego
(czasami podział swiata, który
dokonuje się w naszych głowach jest również
arbitralny)
(każdy język artykułuje i organizuje świat
odmiennie)
• słowa nie odnoszą się do rzeczy
(one odnoszą się
od naszego widzenia rzeczywistości)
[antynominacyjność]
JĘZYK JAKO ZJAWISKO
JĘZYK JAKO ZJAWISKO
SPOŁECZNE
SPOŁECZNE
• język jako system zamknięty (wtórność i
niesamodzielność form różnicujących –
dialektyzmy, archaizmy, indywidualizmy)
• problem analizy filologicznej –
(porównywanie tekstów pochodzących z
różnych epok, badanie języka określonego
pisarza, porównywanie różnych wersji tekstów)
– badanie tego, co odrębne, a nie tego, co
wspólne [metoda: krytyka]
• przyznawanie zbytniej wagi językowi
pisanemu (zapominanie o mowie żywej)
Kurs językoznawstwa
Kurs językoznawstwa
ogólnego
ogólnego
• obowiązujące rozdziały:
– Wprowadzenie (K. Polański, s. 5–22)
– Wstęp (rozdziały 1–5, s. 27–50)
– Część I – Zasady ogólne (s. 89–122)
– Część II – Językoznawstwo synchroniczne (s. 123–
166)
– Część IV – Językoznawstwo geograficzne (s. 219–
238)
– Część V – Z zagadnień językoznawstwa
retrospektywnego. Wnioski (rozdziały 1–2, s.
239–244)