Rola aktywności

fizycznej

w promocji

zdrowia

oraz

zapobieganiu

chorobom

cywilizacyjnym

AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA

PODSTAWĄ PROMOCJI

ZDROWIA

Zdrowie ma trzy wielkie wymiary:

FIZYCZNY, PSYCHICZNY I SPOŁECZNY

Fizyczny oznacza sprawność ciała, psychiczny –

spokój duszy a społeczny realizuje się poprzez

moralność i życzliwość.

A.Senger (ortopeda) ujął znaczenie działalności

ruchowej w zdaniu:

Ruch jest życiem – życie jest ruchem

Nie trzeba więc udowadniać, jak wielkie znaczenie dla

zdrowia ma aktywność ruchowa, choć w dalszym ciągu

jej integrująca rola nie jest w pełni doceniana i

rozumiana.

Budowanie

realizowanie

modelu

rozumiana.

Budowanie

realizowanie

modelu

zdrowego stylu życia doceniano już dawno, stąd

przysłowie

“Zdrowie to nie wszystko, ale wszystko jest

niczym bez zdrowia”.

Bagatelizuje się jednakże

znaczenie tej aktywności dla wzmocnienia psychiki

człowieka, rozwiązywania jego problemów duchowych

i społecznych. Tylko aktywność fizyczna jest w stanie

skutecznie wspomagać rozwój fizyczny a na zasadzie

pełnej harmonii – także rozwój psychiczny i społeczny.

NIE MA żadnego innego sposobu wspomagania

zdrowia. Najlepsze odżywianie, odżywki lub leki w

żadnej mierze nie zastąpią ruchu.

Ruch i aktywność są fundamentem

– podstawą zdrowia

i nie mogą oraz nie są uzależnione od obiektów

sportowych, sprzętu czy kadr.

Korzyści płynące z aktywności fizycznej:

pozytywne działanie wysiłku fizycznego zauważamy

bardzo szybko: w naszym organizmie wytwarzane

są

endorfiny

–(zwane „hormonem szczęścia”), które

powodują doskonały nastrój, wprowadzają w stan

euforii, stymulują również pozytywną energię.

zwiększa ogólny przepływ krwi, wpływa zatem na:

–

dostarczanie odpowiedniej ilości krwi do tkanek

oraz wzrost ich metabolizmu

–

zaopatrywanie tkanek w tlen oraz transport

dwutlenku węgla

–

transport: materiałów budulcowych i

energetycznych (do mózgu i mięśni), metabolitów

(z tkanek) oraz hormonów i innych związków

–

utrzymanie stałej temperatury ciała, ochronę

organizmu przed przegrzaniem

–

lepsze ukrwienie narządów aktywnych w czasie

wykonywania ćwiczeń

powoduje pozytywne zmiany czynnościowe w obrębie układu

krążenia:

–

zwiększenie wewnętrznej średnicy tętnic oraz naczyń

krwionośnych, obniżenie stężenia cholesterolu,

zmniejszenie ryzyka tworzenia się skrzeplin

–

zmniejszenie ciśnienia tętniczego

–

obniżenie ryzyka chorób sercowo-naczyniowych np.

zawału serca, miażdżycy, udaru mózgu

zwiększa masę kości i stopień ich mineralizacji, zapobiega

zatem osteoporozie

zmiany biochemiczne i fizjologiczne – np. w wydzielaniu

hormonów – zmniejszenie wydzielania i stężenia we krwi

insuliny obniża ryzyko zachorowania na cukrzycę

zapobieganie przybierania na wadze, zmniejszenie tkanki

tłuszczowej; przyspiesza przemianę materii, której poziom

jest utrzymywany nawet przez 48 godzin po zakończeniu

wysiłku fizycznego

zmniejszają ryzyko zachorowania na niektóre choroby

nowotworowe, ryzyko przedwczesnej śmierci

poprawienie kondycji fizycznej na wielu płaszczyznach:

–

Wzrost wydolności sercowo-naczyniowejSerce staje się

silniejsze i bardziej wydajne.

–

Wzrost siły, czyli zdolności mięśnia bądź grupy mięśni do

wydatkowania określonych ilości energii. Wzrost

wytrzymałości mięśni, czyli zdolności do znoszenia

zmęczenia, odporności na znużenie. Można ją

wypracować dzięki wytrzymałościowemu treningowi.

–

Zwiększenie giętkości, czyli zdolności mięśni i stawów do

osiągnięcia pełnego zakresu ruchu. Zapobiega ona przed

uszkodzeniami, utrzymuje ciało w dobrej formie po

wykonaniu wysiłku.

Mimo niewątpliwego postępu medycyny w ostatnich

dziesięcioleciach, który to postęp wyrażać się może

istotnym wydłużeniem ludzkiego życia, istnieją

choroby wobec których medycyna jest bezradna.

Nieznany jest czynnik etiologiczny tych chorób i

działania medyczne skupiają się tylko na leczeniu

objawowym lub korekcji chirurgicznej.

Większość tych chorób nazywamy

chorobami

cywilizacyjnymi

. Rozwój ich jest bowiem ściśle

zdeterminowany warunkami życia:

czynnikami ekologicznymi,

czynnikami środowiskowymi

oraz

stylem życia człowieka.

Do szkodliwego stylu życia zalicza się:

►

nieprawidłowe nawyki żywieniowe,

►

korzystanie z używek takich jak

nikotyna czy alkohol,

►

brak aktywności ruchowej czyli tzw. “siedzący tryb

życia”

►

ciągły pośpiech

►

nadmierne obciążenia psychoemocjonalne.

Do grupy chorób cywilizacyjnych należą:

choroba wieńcowa, nadciśnienie tętnicze, udary

mózgu, cukrzyca, choroba zwyrodnienia kręgosłupa,

otyłość i inne.

Promocja zdrowia

jest procesem

umożliwiającym ludziom zwiększenie

kontroli nad własnym zdrowiem,

utrzymanie jego dobrego poziomu

bądź jego poprawę. Zdrowie nie jest

tu celem samym w sobie, ale jest

traktowane jako droga do realizacji

aspiracji, zaspokajania potrzeb oraz

przeobrażania i kontroli środowiska.

Promocja zdrowia nie skupia się na

grupach ludności zagrożonej

określonymi chorobami, ale

mobilizuje całe społeczeństwo do

aktywnego uczestnictwa w

działaniach podejmowanych na rzecz

zdrowia. Działania te zmierzają w

kierunku oddziaływania na czynniki

determinujące stan zdrowia.

W promocji zdrowia pojęcie zdrowia rozumiane jest jako

poddająca się zmianom, zdolność człowieka do osiągania

pełni możliwości fizycznych, psychicznych i społecznych

jak reagowanie na wyzwania środowiska

. A zatem

zdrowie to nie tylko brak choroby ale również

charakteryzowanie się określonymi wartościami

wskaźników, które wpływają na jego stan. Niektórzy

autorzy używają w promocji zdrowia pojęcia “zdrowie

pozytywne”. Wskaźniki, które charakteryzują tak

rozumiane pojęcie zdrowia to:

-wydolność fizyczna tlenowa,

-spoczynkowa częstość skurczów serca,

-wielkość ciśnienia tętniczego krwi w spoczynku,

-stężenie hemoglobiny we krwi i wartość hematokrytu,

-sprawność wentylacji płuc,

-wskaźnik masy ciała lub procent tłuszczu podskórnego,

-profil lipidowy we krwi,

-siła mięśni stabilizujących kręgosłup.

Na wszystkie z wyżej wymienionych wskaźników

zdrowia pozytywnego pośrednio i bezpośrednio –

wpływa systematyczny trening fizyczny zwany

treningiem zdrowotnym. Według Kuńskiego trening

zdrowotny jest świadomie kierowanym procesem

polegającym na celowym wykorzystaniu ściśle

określonych ćwiczeń fizycznych dla uzyskiwania

efektów psychicznych i fizycznych przeciwdziałających

obniżaniu się możliwości mogą być też ważnymi

czynnikami w zapobieganiu tempa rozwoju szeregu

chorób. Dlatego też trening zdrowotny zajmuje jedno z

ważniejszych miejsc w procesie promocji zdrowia.

Zgodnie z ustaleniami zawartymi w Karcie Ottawskiej

w promocji zdrowia wyróżnia się pięć wzajemnie

powiązanych obszarów działania:

-budowanie prozdrowotnej polityki,

-tworzenie środowisk sprzyjających zdrowiu,

-wzmacnianie działań społeczeństwa na rzecz

zdrowia,

-rozwijanie indywidualnych umiejętności służących

zdrowiu,

-reorientacje służby zdrowia.

Profilaktyka chorób

Działania prewencyjne dotyczą zapobiegania występowania

określonych jednostek chorobowych. Skierowane są one do

osób u których stwierdzono daną chorobę, bądź grup osób tzw.

wysokiego ryzyka.

W zapobieganiu chorobom decydująca rola przypada lekarzowi

i przeszkolonemu personelowi medycznemu. Strategia działań

profesjonalistów oparta jest tu na zaleceniach i perswazji.

Działanie te dotyczą wpływu na czynniki zagrożenia i objawy

konkretnych jednostek chorobowych. Gdy analizujemy

działania prewencyjne, to celem dla nich jest zdrowie, ale

definiowane jako brak choroby.

Prewencja, czyli zapobieganie chorobom dzieli się na

pierwotną

i wtórną

. Prewencja pierwotna to według klasycznej definicji

epidemiologicznej zespół działań, którego celem jest

zmniejszenie zachorowalności populacji na daną chorobę (tj.

zmniejszenie liczby nowych zachorowań w ciągu roku). Cel ten

uzyskuje się w wyniku zmniejszenia ogólnego zagrożenia

występowaniem tej choroby. W praktyce działania będą

dotyczyły modyfikacji lub redukcji czynników danej jednostki

chorobowej. Czynniki zagrożenia (risk factors) to cechy,

których obecność w organizmie, bądź w środowisku w którym

organizm żyje istotnie zwiększa prawdopodobieństwo

wystąpienia choroby.

Prewencja wtórna, to zespół działań którego celem jest

zmniejszenie chorobowości populacji (liczby osób chorych

na daną chorobę) uzyskane w wyniku skrócenia czasu

trwania choroby, zwolnienia jej przebiegu oraz zapobiegania

powikłaniom. Obejmuje ona szereg elementów

wchodzących w skład wczesnego wykrywania i leczenia.

W prewencji wtórnej wiodącą rolę odgrywa lekarz.

Wszystkie pozostałe osoby, zajmujące się prewencją wtórną

są podporządkowane jego zaleceniom.

Systematyczna aktywność ruchowa w profilaktyce

wybranych jednostek chorobowych

Choroba niedokrwienna serca

Dotychczasowe badania naukowe potwierdzają prewencyjne i protekcyjne

(doskonalące) znaczenie systematycznego wysiłku fizycznego w chorobach

układu krążenia. Wysiłek fizyczny z jednej strony wywołuje korzystne zmiany

fizjologiczne w czynności układu krążenia, z drugiej strony redukuje bądź wpływa

modyfikująco na czynniki zagrożenia choroby niedokrwiennej serca.

Do najbardziej pożądanych w prewencji pierwotnej i wtórnej choroby

niedokrwiennej serca, kardioprotekcyjnych efektów systematycznej aktywności

ruchowej należą:

-zmniejszenie częstości skurczów serca w spoczynku i w czasie

submaksymalnych obciążeń,

-wydłużenie okresu rozkurczu serca,

-obniżenie ciśnienia tętniczego krwi w czasie submaksymalnych wysiłków,

-zmniejszenie kurczliwości serca,

-obniżenie uwalniania katecholamin w czasie wysiłku,

-wzrost stabilności elektrycznej serca (zapobieganie zaburzeniom rytmu serca).

Wymienione czynniki wpływają korzystnie na wiele

ogniw patomechanizmu choroby niedokrwiennej serca.

Wszystkie – z wyjątkiem wydłużonego okresu rozkurczu i

wzrostu stabilności elektrycznej – obniżają

zapotrzebowanie serca na tlen. Wydłużenie okresu

rozkurczu powoduje korzystne wydłużenie fazy

wewnątrzmięśniowego przepływu krwi przez serce.

Poprawa w zakresie wymienionych parametrów polepsza

ukrwienie serca i czyni pracę tego organu bardziej

ekonomiczną. Jest to możliwe do osiągnięcia nie tylko

przez poprawę wydolności mięśnia sercowego i mięśni

szkieletowych, ale także dzięki wzrostowi tolerancji

wysiłku, lepszej adaptacji ciągów enzymatycznych i

reakcji hormonalnych.

Należy nadmienić, że w badaniach wykazano poprawę

perfuzji mięśnia serca w grupie osób systematycznie

trenujących. Istnieją również hipotezy – poparte

doświadczeniami na zwierzętach – że trening sprzyja

rozwojowi krążenia obocznego w sercu, co kompensować

może niedostateczność krążenia obocznego wynikającą

z niedrożności naczyń wieńcowych.

Inna rola systematycznej aktywności ruchowej w prewencji

choroby niedokrwiennej serca, to jej wpływ na redukcję i

modyfikację czynników zagrożenia choroby niedokrwiennej

serca. Oczywistym jest fakt bezpośredniego wpływu

systematycznej aktywności ruchowej na eliminację

czynnika zagrożenia “mała aktywność ruchowa” czyli tzw.

“siedzący tryb życia”.

Systematyczna aktywność ruchowa wpływa również

korzystnie – w sposób pośredni – na inne ważne czynniki

zagrożenia choroby niedokrwiennej serca modyfikując je

bądź redukując. Znanym jest fakt obniżenia wartości

ciśnienia tętniczego krwi w spoczynku u osób z

nadciśnieniem tętniczym samoistnym łagodnym, które

systematycznie trenują. U osób z zaburzeniami gospodarki

lipidowej dochodzi pod wpływem wysiłku do bardzo

korzystnych zmian pod postacią wzrostu cholestrolu frakcji

HDL.

Frakcji tej przypisuje się

właściwości antymiażdżycowe.

Systematyczny trening posiada również rolę wspomagającą

w utrzymaniu

należnej masy ciała

. Przyczynia się do

korzystniejszego bilansu energetycznego w organizmie.

Ponadto wśród osób systematycznie ćwiczących stwierdza

się istotnie mniejszy odsetek palaczy tytoniu, w porównaniu

z populacją o tzw. siedzącym trybie życia. Sprzyjają temu

odmienne nawyki higieniczne tych osób, inna filozofia życia,

większa dbałość o własne zdrowie, jak również lepsza

tolerancja wysiłku po zaprzestaniu palenia tytoniu.

Nadciśnienie tętnicze

W dotychczasowych badaniach

wykazano korzystny wpływ

systematycznych ćwiczeń

fizycznych jako metody stosowane

w pierwotnej i wtórnej prewencji

nadciśnienia tętniczego.

U osób trenujących a obciążonych dziedzicznie

nadciśnieniem, osób z nadciśnieniem granicznym lub

pełnoobjawowym wykazano redukcję ciśnienia tętniczego w

spoczynku jak również w czasie wykonywania wysiłku.

Szczegółowe zalecenia stosowania treningu w prewencji

pierwotnej nadciśnienia tętniczego pokrywają się w

zasadzie z zaleceniami podanymi w prewencji pierwotnej

choroby niedokrwiennej serca.

Natomiast stosowanie aktywności ruchowej w prewencji wtórnej

nadciśnienia tętniczego wykazuje odmienności. Aktywność fizyczną

możemy zalecać osobom z nadciśnieniem tętniczym granicznym

(pomiary ciśnienia między 140/90 mmHg a 160/95 mmHg) oraz

nadciśnieniem łagodnym I stopnia, bądź co najwyżej II stopnia. U

wielu osób ciśnienie musi być opanowane farmakologicznie przed

rozpoczęciem treningu. A zatem bezwzględnie wymaga się

medycznej kwalifikacji do ćwiczeń i systematycznej kontroli

lekarskiej w czasie treningów. Według wielu autorów wartość

ciśnienia 160/150 mmHg dyskwalifikuje pacjenta z ćwiczeń.

U osób z nadciśnieniem tętniczym zaleca się wysiłki

wytrzymałościowe,

dynamiczne

(marsz, bieg, jazda na rowerze)

oraz unikanie ćwiczeń

statystycznych (siłowych).

Astma oskrzelowa

Stosując wysiłek u osoby z astmą oskrzelową niezbędna jest

ocena tolerancji wysiłkowej. Pomiaru tego dokonujemy mierząc

wskaźniki rezerw wentylacyjnych płuc w czasie próby

wysiłkowej. Do próby mogą przystąpić pacjenci, których

objętości pojemności oddechowej przekraczają 60% wartości

należnej.

Zajęcia wysiłkowe u osób z astmą oskrzelową – powyżej 50%

chorych stanowią dzieci i młodzież – zwiększają zdolność do

wysiłków fizycznych bez duszności, w życiu codziennym.

Poprawia się ruchomość klatki

piersiowej siła mięśni oddechowych

oraz wentylacja pęcherzykowa płuc.

Wzrasta wydolność fizyczna,

ich odporność na infekcje,

poprawia się stan psychiczny.

U osób z astmą oskrzelową zaleca się wysiłki interwałowe.

Nie poleca się długotrwałych wysiłków wytrzymałościowych.

Wysiłki powinny trwać 1-3 minut i powinny być przedzielone

okresami obciążeń o bardzo małej intensywności lub wręcz

okresami wypoczynku. Optymalne są wysiłki, które

wykonuje się w wysokiej temperaturze i przy dużej

wilgotności (powyżej 19%).

Dyscypliną z wyboru jest – dla chorych na astmę

oskrzelową – pływanie przy wysokiej temperaturze wody i

powietrza. Poleca się też gimnastykę, tenis, grę w piłkę

wodną, siatkową, koszykową i ręczną.

Otyłość

Zmniejszanie nadmiernej zawartości tkanki tłuszczowej

tylko za pomocą zwiększania wydatku energetycznego

przeznaczonego na pracę fizyczną jest mało skuteczne. Dla

przykładu spalenie 1 kg tkanki tłuszczowej wymaga aż 200

km marszu bądź 10 godzin intensywnych ćwiczeń

fizycznych. A zatem zwiększanie na tej drodze wydatku

energetycznego będzie posiadało tylko znaczenie

pomocnicze.

Natomiast wykazano, że ćwiczenia fizyczne korzystnie

regulują występujące często w otyłości zaburzenia

metaboliczne. Powodują obniżanie się poziomu insuliny,

poziomu lipidów, a tkanka tłuszczowa staje się bardziej

wrażliwa na działanie czynników lipolitycznych. Poprawia się

ekonomizacja czynności układu krążenia wraz z poprawą

zdolności wysiłkowej oraz obniżeniem ciśnienia tętniczego

krwi. Aby te efekty były trwałe ćwiczenia muszą być

wykonywane systematycznie.

Zalecając aktywność ruchową osobom otyłym, należy

zdawać sobie sprawę z faktu nadmiernych przeciążeń

narządu ruchu tych osób już w spoczynku. Otyłość powoduje

częściej zmiany zwyrodnieniowe w zakresie stawów i

kręgosłupa. Jeżeli chodzi o formę wysiłku, to osobom otyłym

poleca się najczęściej jazdę na rowerze w czasie której

obciążony jest odcinek lędźwiowy kręgosłupa oraz sporty

wodne.

W czasie uprawiania pływania, kajakarstwa czy wioślarstwa,

trening obejmuje wiele grup mięśniowych przy stosunkowo

dobrze odciążonym narządzie ruchu. Bardzo korzystne

wydaje się być pływanie podczas którego pozornie obniżona

masa ciała stwarza optymalne warunki pracy dla mięśni.

U osób otyłych wyłącza się z zajęć ruchowych gry i zabawy

sportowe połączone ze skokami, skłonami i skrętoskłonami

tułowia.

Cukrzyca

W prewencji pierwotnej i wtórnej cukrzycy racjonalnie

stosowane wysiłki fizyczne stanowią element również

ważny jak leczenie dietetyczne, a nawet farmakologiczne.

Celem aktywności ruchowej, proponowanej osobom z

cukrzycą jest poprawa tolerancji glukozy na drodze wzrostu

wrażliwości tkanek na insulinę i zmniejszenia odporności

tkanek na insulinę. Dzięki temu można obniżyć

zapotrzebowanie u pacjenta na insulinę egzogenną.

Aktywność ruchowa modyfikując czynniki zagrożenia

chorób układu krążenia oddala moment wystąpienia

powikłań pod postacią tych chorób jak również

poprawia wydolność fizyczną chorego. Systematyczny

wysiłek u osób z cukrzycą może być dawkowany pod

częstą kontrolą poziomu glukozy we krwi i w moczu.

Kontrola dotyczy nie tylko warunków spoczynkowych,

ale również w czasie i po wysiłku.

W postępowaniu prewencyjnym w cukrzycy poleca się

dyscypliny wytrzymałościowe. Warunkowo można

wyrazić zgodę na gry sportowe: piłka nożna, piłka

siatkowa oraz tenis ziemny, badminton czy tenis

stołowy.

Obciążenia wysiłkowe powinny być średnio-ciężkie, nie

powinny przekraczać 40-50% maksymalnych

możliwości pacjenta. Bardzo ważne jest spożycie

posiłku 1-3 godziny przed wysiłkiem, aby dostarczyć

odpowiednich metabolitów organizmowi i zapobiec

hypoglikemii.

Osteoporoza

Od lat wiadomo, że unieruchomienie

powoduje utratę tkanki kostnej.

Natomiast systematyczne ćwiczenia

fizyczne sprzyjają rozwojowi kośćca

oraz przeciwdziałają zmniejszaniu się

gęstości kości. Z punktu widzenia

profilaktyki osteoporozy ważna jest

również poprawa koordynacji, szybkości

i siły mięśni, która następuje w wyniku

treningu. Urazy związane z upadkiem są

u tych osób zminimalizowane.

Trening fizyczny zwiększa masę tkanki kostnej, jak i stopień

jej mineralizacji. Dlatego zajmuje on tak ważne miejsce w

prewencji osteoporozy. Największe gęstości tkanki kostnej

stwierdzono u osób uprawiających dyscypliny siłowe.

Również u osób uprawiających trening wytrzymałościowy

dochodziło do większej mineralizacji kośćca.

Potwierdzeniem korzystnego oddziaływania wysiłku

fizycznego na układ kostny jest zmniejszona częstość

złamań m.in. szyjki kości udowej, u osób o zwiększonej

aktywności ruchowej.

Document Outline

Slide 1
Slide 2
Slide 3
Slide 4
Slide 5
Slide 6
Slide 7
Slide 8
Slide 9
Slide 10
Slide 11
Slide 12
Slide 13
Slide 14
Slide 15
Slide 16
Slide 17
Slide 18
Slide 19
Slide 20
Slide 21
Slide 22
Slide 23
Slide 24
Slide 25
Slide 26
Slide 27
Slide 28

Rola aktywności fizycznej

Document Outline