Językoznawstwo

kognitywne

Wykłady 2007/8

Joanna Szwabe

Metareprezentacje w

odbiorze metafor i

ironii

Przewidywania

• Zdolności mentalizacji mogą być różnego stopnia,

powinna za tym podążać stopniowalność zdolności

pragmatycznych (jeśli będą wymagały

przypisywania stanów mentalnych różnych

rzędów).

• Zadania testujące rozumienie wybranych cech

pragmatycznych powinny być zatem skorelowane z

odpowiednio wysubtelnionymi testami mentalizacji.

• Różnice między implikaturami powstałymi z

pogwałcenia różnych maksym

• Korelacja tych różnic od FBT 1 i 2-rzędu
• ... zarówno w rozwoju jak i zaburzeniach

Metafory i ironia w

pragmatyce

• W ujęciu inferencyjnym metafora i ironia to

implikatury powstałe ze złamania Maksymy

Jakości (Grice 1975:54).

• Skupimy się tutaj na aspekcie

implikaturowym metafor, pomijając cechy

metafor, które czynią je przedmiotem analiz

figur stylistycznych, leżących poza

zainteresowaniami pragmatyki.

• W pragmatyce metafora i ironia są rodzajami

konwersacyjnej implikatury uszczegółowionej

i jako takie są potencjalnie związane z

mentalizacją.

Testowanie odbioru

metafor

• W schizofrenii zaburzona mentalizacja jest

skorelowane z niezdolnością do zrozumienia
ironii (Langdon et al. 2002a, 2002b)

• Otrzymane wyniki, jeśli chodzi o metafory, są

niejednoznaczne. Pacjenci osiągali lepsze
wyniki w rozumieniu metafor niż ironii,
jakkolwiek byli zdecydowanie słabsi w
rozumieniu obu kategorii od grupy kontrolnej.

Pytania

• Czy ironia stawia odbiorcy

trudniejsze zadanie, niż metafora?

• Czy owa trudność leży w stopniu

zdolności do przypisywania
intencji i przekonań, koniecznym
do zrealizowania interpretacji?

Testy FB 1 i 2 -rzędu

• Rozwarstwienie testów fałszywego

przekonania, wymagające
przypisywania stanów mentalnych
pierwszego rzędu i drugiego
rzędu, są popularne

• Niemal nigdy nie są korelowane z

badaniem w sferze komunikacji
(wyjątek Happé 1993).

Mentalizacja 1 i 2-rzędu-

ściąga

• Test pierwszego rzędu sprawdza zdolność badanego do

wnioskowania o stanach mentalnych innych osób dotyczących
pewnego stanu rzeczy (np. ‘wiem, że Sally nie wie, że zabawka
jest pod biurkiem’).

• Test drugiego rzędu sprawdza zdolność badanego do

wnioskowania o stanach mentalnych jednej osoby dotyczących
treści stanów mentalnych drugiej osoby dotyczących pewnego
stanu rzeczy (np. ‘wiem, że Ann wie, że Sally nie wie, że
zabawka jest pod biurkiem’). Przekonania o przekonania o
przekonaniach o pewnym stanie rzeczy.

• Trudność przetwarzania wzrasta wraz ze stopniem złożoności

reprezentacji. Reprezentacje 2 rzędu są często spotykane w
komunikacji i innych interakcjach społecznych.

FBT- ściąga

• Reprezentacje reprezentacji, takie jak przekonanie o

przekonaniu, to metareprezentacje.

• n-rzędu test fałszywego przekonania stawia wymóg

tworzenia metareprezentacji n-rzędu

• Oczywiście trudność związana ze stopniem złożenia

metareprezentacji jest niezależna od kwestii fałszywego
przekonania. Można badać metareprezentacje 2-rzędu
prawdziwych przekonań (w tzw. true belief task).

• Mentalizacja służy nie tylko w przypisywaniu stanów

mentalnych innym podmiotom, ale także sobie, co
pokazuje standardowy test ‘smarties’ (Hogrefe, Wimmer
& Perner 1986)

Implikatury ironiczne

• W wielu przypadkach ironii napotykamy złożoną

sytuację, w której odbiorca musi zawiesić Zasadę

Życzliwości,

by

móc

zanalizować

wypowiedź.

Następnie jest zmuszony założyć, że mówca serio

wypowiada zdanie fałszywe i jednocześnie nie zrywa

współpracy, tj. w tym przypadku nie kłamie. W

przeciwnym razie komunikat nie ma sensu.

A: Słuchaj, zupełnie nie wiem, jak się do tego zabrać...
B: No tak, urodziłeś się dopiero wczoraj, masz prawo

.

• Zdanie komunikowane explicité (uznawane przez

mówcę za fałszywe) jest tutaj wypowiadane celem

zakomunikowania innego stwierdzenia implicité.

Podejście inferencyjne:

Ironia wg Grice’a

• Grice nie przewidywał dla ironii

konieczności przypisywania stanów
mentalnych bardziej złożonych, niż 1
rzędu

• Najpierw przetwarzana jest literalna

wersja komunikatu, a w razie gdy takowa
nie ma sensu w danym kontekście, przy
założeniu Zasady Współpracy, przypisuje
się odwrotne znaczenie (Grice 1989).

Podejście inferencyjne:

pogłosowa teoria ironii

• Zgodnie z pogłosową teorią ironii

(echoic theory of irony), ironiczne
wypowiedzi wymagają minimum 2
rzędu mentalizacji.

• Rozumienie ironii wymaga

rozpoznania stosunku mówcy do
przypisanej myśli (Sperber & Wilson
1998, Sperber & Wilson 2002).

Pogłosowa teoria ironii

Z perspektywy mówcy, wypowiedź ironiczna jest

echem przypisanej rozmówcy myśli

A: Rozdział będzie gotowy najpóźniej w przyszłym

tygodniu.

B: Chcesz powiedzieć, w przyszłym miesiącu?

lub ogólniej tego, co pożądane i uznawane za

normę

A: Rozdział będzie gotowy najpóźniej w przyszłym

tygodniu.

B: Dotrzymywanie terminów jest cnotą!

jednocześnie przekazuje postawę mówcy wobec

tej myśli.

Wielostopniowa

mentalizacja

• Jako taka, ironia powinna przedstawiać

trudność dla odbiorców, których zdolność do
mentalizacji pozostaje na poziomie I rzędu
metareprezentacji.

• Kwestia rzędu metareprezentacji a kwestia

struktury mindreading

• Rozumienie ironii pojawia się między 4-6

rokiem życia

Ewidencja empiryczna

• Badanie Happé (1993) sugeruje, że

– rozumienie metafor jest związane z mentalizacją I

rzędu,

– rozumienie ironii wymaga mentalizacji II rzędu

• Por. badanie Langdon w schizofrenii i badania

Happé w autyzmie.

• Happé porównała trzy grupy autyków

– II rzędu mentalizacji
– I rzędu mentalizacji
– badanych, którzy nie przeszli testów fałszywego

przekonania obu rzędów (zero mentalizacji)

Porównanie a metafora

• Z TR wynika, że osoby z zaburzeniami

mentalizacji nie potrafią wykroczyć poza
rozumienie dosłowne

• porównanie i metafora

– podobne z punktu widzenia normalnego użycia,
– w patologii komunikacji odsłaniają stojące za

interpretacją odmienne mechanizmy konieczne do
interpretacji znaczenia literalnego i nieliteralnego.

• słowo ‘jak’ sprawia, że porównanie

Iksiński jest

jak osioł

można zinterpretować na poziomie

dosłownym, ale nie wypowiedź metaforyczną

Iksiński jest osłem.

Przykładowy test (porównanie kontra metafora, Happé

1993):

Polecenie: Wybierz jedno słowo z wymienionych poniżej

by dokończyć zdanie:

 

A: Nocą niebo było bezchmurne. Gwiazdy były jak ....

na jego tle.

mur sukienki sztylety diamenty
 
B: Nocą niebo było bezchmurne. Gwiazdy były .... na

jego tle.

murem sukienkami sztyletami diamentami

Niepowodzeń z metaforami nie można wyjaśnić

brakiem umiejętności na poziomie czysto językowym.
(wymogi semantyczne zadań niemal identyczne).

0

0

,5

1

1

,5

2

2

,5

3

3

,5

4

4

,5

5

m

e

t

a

fo

r

a

ir

o

n

ia

a

0

-m

e

n

t

a

liz

a

c

ja

1

-r

z

ę

d

u

m

e

n

t

a

liz

a

c

ja

2

-r

z

ę

d

u

m

e

n

t

a

liz

a

c

ja

0

0

,5

1

1

,5

2

2

,5

3

3

,5

4

4

,5

5

p

o

r

ó

w

n

a

n

ie

m

e

t

a

fo

r

a

b

Rys. 1 ab Odbiór wypowiedzi literalnych i nieliteralnych u autyków z różnym
poziomem mentalizacji w zadaniach metafora kontra ironia (a) oraz porównanie
kontra metafora (b), na podstawie Happé 1993.

Metafora a porównanie

• Dla metafor grupa 0 mentalizacji miała znacznie

gorsze wyniki, niż w teście na porównania

• Nie zaobserwowano takich różnic w pozostałych

dwóch grupach

• Podobnie jest z testem fałszywego przekonania -

decydujący jest stan mentalny podmiotu, a

rzeczywistość sama nie jest kluczem do

zrozumienia działania, tak i w metaforze (choć

nie w porównaniu) decydujący jest stan

mentalny mówcy (intencja) - oparcie w

‘rzeczywistości’ w formie znaczenia dosłownego

nie wystarczy do zrozumienia (Happe 1993)

• Różnice wzrastają drastycznie po

wprowadzeniu testów rozumienia ironii

w tej samej grupie badanych

• Korelacje rozumienia metafor z I rzędu

mentalizacją, zaś rozumienia ironii z

II rzędu mentalizacją

• Poparcie dla wyjaśnienia obu kategorii

w ramach modelu inferencyjnego.

• Potwierdzają istotną rolę mentalizacji w

kompetencji pragmatycznej.

Metafora a ironia

0

0

,5

1

1

,5

2

2

,5

3

3

,5

4

4

,5

5

m

e

t

a

fo

r

a

ir

o

n

ia

a

0

-m

e

n

t

a

liz

a

c

ja

1

-r

z

ę

d

u

m

e

n

t

a

liz

a

c

ja

2

-r

z

ę

d

u

m

e

n

t

a

liz

a

c

ja

0

0

,5

1

1

,5

2

2

,5

3

3

,5

4

4

,5

5

p

o

r

ó

w

n

a

n

ie

m

e

t

a

fo

r

a

b

Rys. 1 ab Odbiór wypowiedzi literalnych i nieliteralnych u autyków z różnym
poziomem mentalizacji w zadaniach metafora kontra ironia (a) oraz porównanie
kontra metafora (b), na podstawie Happé 1993.

Przykładowy test (ironia kontra metafora) z

badania Happé 1993.

Dawid pomaga mamie przy pieczeniu ciasta. Ma dodać jajka

do mąki i cukru. Ale niemądry Dawid nie rozbija jajek
przed wrzuceniem – po prostu wrzuca je do miski w
całości, w skorupkach. Tak się nie robi! Mama widzi, co on
zrobił i mówi:

Masz chyba w głowie sieczkę!

Co mama ma na myśli? Czy mama chce

powiedzieć, że Dawid jest bystry, czy głupi?

Właśnie wtedy wchodzi tata. Widzi co Dawid zrobił i mówi:

Ale z ciebie bystry chłopak!

Co tata ma na myśli? Czy tata chce

powiedzieć, że Dawid jest bystry, czy głupi?

Inteligencja a

mentalizacja

• Porównanie wyników badanych z autyzmem z

grupą badanych z umiarkowanymi trudnościami

w nauce (moderate learning difficulties - MLD),

ale z pełną zdolnością mentalizacji (Happé

1993).

• Autycy z grupy 0 mentalizacji a MLD

– grupy o podobnym poziomie zdolności werbalnych
– autycy nie różnili się od badanych z MLD w

synonimach i porównaniu

– autycy dużo słabsi w metaforach.

• Autycy z I rzędu a II rzędu mentalizacją

– o podobnym werbalnym IQ
– znaczne różnice w rozumieniu metafor i ironii

Inteligencja a

mentalizacja:

podsumowanie

• Wyniki autyków z mentalizacją I rzędu nie różniły się od

badanych z MLD, jeśli chodzi o metafory, natomiast były

znacznie niższe w przypadku ironii, przy czym werbalne

IQ autyków były znacznie wyższe, niż badanych z MLD.

• To wyklucza, że autycy nie radzili sobie z ironią z

powodu ogólniejszych problemów werbalnych.

• I odwrotnie, pomimo niskiego werbalnego IQ przy

jednoczesnej poprawnej mentalizacji badani z lekkim

upośledzeniem umysłowym byli w stanie poprawnie

odczytywać ironię (Happé 1993).

Wniosek: Różnice w kompetencji pragmatycznej

między tymi grupami nie dają się wyjaśnić deficytami

intelektualnymi

Ironia i metafora u

normalnych

użytkowników języka

Zależność rozumienia ironii od

mentalizacji II rzędu, a metafory od

mentalizacji I rzędu w badaniach

normalnych użytkowników języka:

• dorosłych (eksperymenty Colstona i

Gibbsa 2002)

• dzieci (odrębny eksperyment z badania

Happé z 1993 roku).

Ironia i metafora u

dorosłych użytkowników

języka

Przewidywania:
• czasy przetwarzania powinny być dłuższe dla ironii,

gdy różnice między komunikatami ironicznymi i

metaforycznymi

nie

leżą

w

ich

budowie

semantycznej, czy syntaktycznej, a jedynie w stopniu

złożenia metareprezentacji wymaganym do ich

interpretowania

• Różnice między ironią a metaforą są zauważalne w

różnych

czasach

przetwarzania

identycznych

wyrażeń, które w odmiennych kontekstach

zyskują

znaczenie

bądź

ironiczne,

bądź

metaforyczne.

Ironia i metafora u

dorosłych użytkowników

języka

Naprawdę ostra z niej brzytwa.

Badanie Colstona i Gibbsa (2002).

Ironia i metafora u

dorosłych użytkowników

języka

Naprawdę ostra z niej brzytwa.

Badanie Colstona i Gibbsa (2002).

Ironia i metafora u

dorosłych użytkowników

języka

Metafora

Widziałem naszą panią prokurator na

ostatniej rozprawie sądowej.

Naprawdę ostra z niej brzytwa.

Badanie Colstona i Gibbsa (2002).

Ironia i metafora u

dorosłych użytkowników

języka

Ironia

Nic nie mogę wyciąć tym draństwem, co

mi pan sprzedał.

Naprawdę ostra z niej brzytwa.

Badanie Colstona i Gibbsa (2002).

Podsumowanie

Potwierdza to następujące hipotezy:

– kompetencja językowa i pragmatyczna są

rozłączne

– kompetencja pragmatyczna jest zależna w

większym stopniu od mentalizacji, niż od
inteligencji ogólnej

Chatboty a pragmatyka

języka

• zaburzenia komunikacji u ludzi, a sztuczna

inteligencja.

• komputerowe programy konwersujące, tzw.

chatbots, przystępujących do Testu Turinga.

• na przykładzie programemu ALICE

Richarda Wallace’a (program w ciągu
ostatniej dekady trzykrotnie zdobył nagrodę
Loebnera

za

najbardziej

zbliżone

do

ludzkiego zachowanie werbalne w Teście
Turinga).

Chatboty a listemy

• Standardowe ironiczne zwroty i

metafory w standardowych kontekstach
mogą zostać wyuczone (lub
zaprogramowane) jako listemy

• Listem - wyrażenie, którego znaczenie

nie jest rekonstruowane na podstawie
reguł syntaktycznych, pragmatycznych
i semantyki składowych, a jest
zapamiętywane ‘w całości’.

Chatboty a listemy

Przykładem

takiego

zaprogramowanego

użycia

jest

ironiczna wypowiedź ALICE:

Człowiek:

Czy

możesz

mi

powiedzieć, co się tu u diabła dzieje?

ALICE:

Och, jesteś bardzo

uprzejma.

(impliktura

ironiczna:

‘Jesteś bardzo nieuprzejma’)

Chatboty a ironia

• Za użyciem tego rodzaju nie stoi jednak

kompetencja do generowania i odbioru

dowolnych

wyrażeń

ironicznych.

Wskazuje na to nieodpowiednia replika

ALICE:

• Człowiek: Widzę, że dopiero wczoraj

się urodziłaś.

(implikatura ironiczna:

‘Nie orientujesz się w tym, a powinnaś’)

• ALICE:Mam 9 waszych ziemskich lat.

Sztuczna inteligencja, czy

sztuczny autyzm?

• Niepoprawna, literalna interpretacja.
• Generuje nieakceptowalną, pod względem

pragmatycznym, reakcję.

• Odpowiada jedynie na dosłowną treść

poprzedzającej wypowiedzi.

• Dzieje się tak dlatego, że odbiór implikatur

jest zadaniem nie tylko językowym, ale

również poznawczym.

• Wymogom poznawczym tego zadania

programy konwersacyjne nie są w stanie

sprostać.

• Human: Could you tell me what the hell is going on?
• ALICE: Wow, you’re very polite. I call it Hades. I’m just killing time.
• Human: What do you mean?
• ALICE: Unknown person, maybe I didn’t understand your meaning.
• Human: ‘Unknown person’!
• ALICE: Sometimes I don’t know a client’s real name so I make one up based on

their DNS.

• Human: Only a robot could say that, indeed!
• ALICE: What about the other ones?
• Human: I see you were born yesterday.
• ALICE: I am 9 of your Earth years.
• Human: We wanted artificial intelligence, we got artificial autism.
• ALICE: By ‘we’ do you mean you and me?
• Human: Never mind, what is your IQ?
• ALICE: Oh well thanks for trying to explain it to me anyway. My IQ is about 250

in human terms.

• Human: Prove it!
• ALICE: It’s self–evident.
• Human: You’re amusing.
• ALICE: Thanks, I try my best to amuse people.
• Human: OK, human has got enough.
• ALICE: My creator is human. So?
• Human: Maybe he likes talking to a brick wall, I don’t.
• ALICE: Perhaps. He must be very fond of it.
• Human: Undoubtedly.