Język badań społecznych

Wstęp
1. Poznawcze i komunikacyjne funkcje języka

1.1. Pojęcia w naukach społecznych
1.2. Definicje w naukach społecznych

2. Dwa poziomy języka nauki — język obserwacji i język teorii

2.1. Konkretyzacja i operacjonalizacja pojęć
2.2. Wskaźniki
2.3. Rodzaje wskaźników

3. Pomiar (poziom nominalny, poziom porządkowy, poziom interwałowy, poziom ilorazowy)
4. Skale badawcze
5. Twierdzenia

5.1. Twierdzenia analityczne i syntetyczne
5.2. Twierdzenia jednostkowe, ogólne i szczegółowe
5.3. Prawa nauki i generalizacje
5.4. Twierdzenia probabilistyczne i korelacyjne

6. Spór dotyczący wartości w naukach społecznych

6.1. Wpływ wartości na naukę i problem obiektywności w badaniach naukowych
6.2. Relatywna ocena wartościująca i kategoryczna ocena wartościująca

Bibliografia

2

Wstęp

Podstawowym celem dydaktycznym modułu drugiego jest zbudowanie mapy po-
jęciowej współczesnego języka badań społecznych. Studenci powinni nabyć umie-
jętność rozumienia podstawowych terminów w naukach społecznych wraz z moż-
liwością ich samodzielnego opisu, interpretacji i analizy. Po zakończeniu tej części
kursu studenci powinni móc samodzielnie stawiać pytania badawcze oraz przekła-
dać je na język badania w procesie konkretyzacji i operacjonalizacji pojęć. Studenci
powinni także zdobyć umiejętność orientacji w najważniejszych stanowiskach do-
tyczących wartościowania w naukach społecznych.

3

1. Poznawcze i komunikacyjne

funkcje języka

1.1. Pojęcia w naukach społecznych

Zdaniem Stanisława Ossowskiego język nauki jest językiem treści pojęciowych. Ję-
zyk danej dyscypliny to przede wszystkim zbiór pojęć dla niej charakterystyczny
oraz zbiór odpowiadających im terminów.

Pojęcia

Dla rozumienia pojęcia nie jest potrzebny język. Pojęcia mogą być przekazywane lu-
dziom upośledzonym, np. osobom niemym lub niewidomym, a także zwierzętom.

Pojęcie to pewna abstrakcja, symboliczna reprezentacja obiektu, do którego pojęcie
się odnosi. Pojęcia nie istnieją w rzeczywistości jako zjawiska empiryczne, są jedy-
nie symbolami tych zjawisk.

Traktowanie pojęć jako zjawisk rzeczywistych prowadzi do fałszywej konkretyzacji,
czyli do traktowania abstrakcji jako rzeczywistości, a nie jako wytworu myślenia.

Dlaczego pojęcia są tak ważne w nauce?
1. Umożliwiają komunikację między uczonymi.
2. Dzięki pojęciom jesteśmy w stanie klasyfikować własne doświadczenia badaw-

cze i je uogólniać.

3. Pojęcia określają nasz sposób patrzenia na zjawiska, które realnie występują.
4. Pojęcia wchodzą w skład teorii.

Związki pojęć z terminami mają charakter konwencjonalny, tzn. związki te zostały
ustalone na pewnym etapie rozwoju danej dyscypliny naukowej lub po prostu na
pewnym etapie rozwoju kultury.

1.2. Definicje w naukach społecznych

Język nauki musi spełniać pewne rygory logicznej poprawności — aparatura poję-
ciowa musi być

zdefiniowana

(Ajdukiewicz, 1965: 62–85).

Definicja składa się z trzech elementów:
— definiendum — czyli wyrazu definiowanego,
— spójnika definicyjnego — łączącego wyraz definiowany i człon definiujący (naj-

częściej w postaci wyrażenia „jest to”),

— definiens — członu definiującego, wolnego od wyrazu definiowanego.

Przykład definicji

Rektor (definiendum) jest to (spójnik definicyjny) najwyższy urząd uniwersytecki
(definiens).

4

Definicja może zawierać:
1. Pełną treść terminu.

To jest zbiór wszystkich cech przysługujących wspólnie wszystkim desygnatom
danej nazwy (przy pewnym jej znaczeniu).

2. Treść charakterystyczną.

Zbiór cech, że każdy

desygnat

1

danej nazwy posiada każdą z tych cech i tylko de-

sygnaty danej nazwy posiadają każdą z cech tego zbioru. Treść charakterystycz-
na wyznacza jednoznacznie zakres nazwy. W treści pełnej zawarta jest treść cha-
rakterystyczna.

Treść charakterystyczna może być

pleonastyczna

, tzn. może ona zawierać więcej

cech, niż jest to potrzebne dla scharakteryzowania zakresu danej nazwy.

3. Treść konstytutywną.

Treść charakterystyczna, która nie jest pleonastyczna, to treść konstytutyw-
na. Treść konstytutywna to zbiór cech stanowiących minimum definicyjne, ze
względu na jednoznaczne wyznaczenie zakresu danej nazwy.

Rodzaje definicji:
1. Definicje nominalne — definicje jako środek przekładu językowego.
2. Definicje realne — definicje jako charakterystyka przedmiotów.
3. Definicje arbitralne (syntetyczne) — definicje jako postulat języka.
4. Definicje ostensywne (deiktyczne) — definicje przez wskazanie.

1. Definicja nominalna

Określa znaczenie językowe danego terminu. Ma uczynić wyraz dla odbiorcy
niezrozumiały — zrozumiałym. To taka wypowiedź, która pozwala przekładać
zdania zawierające wyraz definiowany na zdanie od tego wyrazu wolne. W za-
kres definicji nominalnych mogą wchodzić definicje sprawozdawcze i projektują-
ce. Definicje nominalne mogą być zdaniem w sensie logicznym lub nie.

Uwaga:

Zdanie w sensie logicznym

daje się określić w kategoriach prawda–fałsz.

2. Definicja realna

Jest to jednoznaczna charakterystyka jakiegoś obiektu, który symbolizuje to sło-
wo. Definicję realną można stworzyć wtedy, gdy znany jest zakres terminu. Jest
to zdanie w sensie logicznym. Opis może być prawdziwy lub fałszywy — opis
pewnych obiektów z punktu widzenia cech dla nich charakterystycznych.

3. Definicja sprawozdawcza (analityczna)

Zdaje sprawę z tego, jak dany termin bywa rozumiany przez różnych ludzi. To swe-
go rodzaju opis obyczaju językowego. Są to zawsze zdania w sensie logicznym.

4. Definicja projektująca

Postuluje wprowadzenie określonego terminu w przyszłości. Definicje projektu-
jące wiążą się często z rozwojem technologicznym i koniecznością nazwania do-
tychczas nieznanych zjawisk, właściwości, stanów rzeczy.

5. Definicja arbitralna (syntetyczna)

Możliwa do określenia w związku z podziałem na definicje sprawozdawcze
i projektujące. Definicje projektujące to właśnie definicje arbitralne. Nie są zda-
niami w sensie logicznym, zalecają sposób użycia danego terminu.

6. Definicja regulująca

Bierze pod uwagę zastane znaczenie, częściowo je modyfikując. Jest to znaczenie
nieco inne, ale genetycznie związane ze znaczeniem pierwotnym. Nie są to zda-
nia w sensie logicznym.

1

To, do czego dana nazwa

nas odsyła, np. desygnatem

nazwy pies jest każda isto-

ta nosząca cechy gatunkowe

tego zwierzęcia.

5

7. Definicja równoważnościowa (równościowa)

Zakres definiensu jest równy zakresowi definiendum. Definicja taka zawiera
warunek konieczny i zarazem wystarczający do tego, by ten określony przed-
miot uznać za desygnat danego pojęcia.

8. Definicja cząstkowa

Podaje tylko jeden z tych warunków, a zakres definiensu i definiendum nie ma
charakteru równościowego.

9. Definicje probabilistyczne

Definicje probabilistyczne odwołują się do warunku koniecznego. Czasem jest
tak, że posiadanie jakiejś cechy zawartej w definiensie powoduje określone
prawdopodobieństwo, że przedmioty charakteryzujące się tą cechą należą do
zakresu danego pojęcia. Takie definicje nazywa się właśnie definicjami proba-
bilistycznymi. Prawdopodobieństwo może być wyrażone liczbowo, ale nie jest
to warunek konieczny.

10. Definicje operacyjne (związane z operacyjną teorią pojęć)

Zdefiniować pojęcie za pomocą tej definicji to określić je w terminach obserwa-
cyjnych i pomiarowych oraz na podstawie wyników tych obserwacji i pomia-
rów, wystarczających do tego, by stwierdzić, że występuje dane zjawisko. Ter-
miny sformułowane poprzez wykorzystanie definicji operacyjnej nie posiadają
innego znaczenia niż to, które nadają im operacje badawcze.

6

2. Dwa poziomy języka nauki

— język obserwacji i język teorii

W koncepcji Rudolpha Carnapa język obserwacji miał składać się z pojęć obejmu-
jących zjawiska i zdarzenia obserwowane bezpośrednio.

Język teorii składa się natomiast z pojęć obejmujących zjawiska hipotetyczne, któ-
rych istnienie postulujemy po to, by wyjaśnić zjawiska obserwowane bezpośrednio.

Pojęcia obu poziomów łączą tzw. reguły odpowiedniości, określające z jednej stro-
ny sens teoretyczny terminów języka obserwacji, a z drugiej — sens empiryczny
terminów języka teorii.

Metodologowie wyróżnili dwie kategorie terminów teoretycznych:
1. Abstrakty.

Pojęcia teoretyczne, które definicyjnie są w pełni redukowalne do pewnego ze-
społu cech obserwacyjnych i względem języka obserwacji są jedynie na wyższym
poziomie abstrakcji.

2. Konstrukty hipotetyczne.

Kategoria pojęć, w których obok mniej lub bardziej pośredniego odniesienia do
cech obserwacyjnych występuje pewne „nadznaczenie” teoretyczne, już zupeł-
nie niesprowadzalne do cech obserwacyjnych i bardzo ważne w procesie ich wy-
jaśniania.

2.1. Konkretyzacja i operacjonalizacja pojęć

W naukach społecznych przyjęło się, że istnieje konieczność przejścia z poziomu
pojęciowo-teoretycznego na poziom obserwacyjno-empiryczny. Poziom adekwat-
nego i właściwego przechodzenia z jednego poziomu na drugi to centralny poziom
metodologiczny.

Istnieje zatem podział na definicje empiryczne i teoretyczne, a równocześnie pro-
blem przechodzenia z jednego poziomu na drugi.

W związku z tym możemy mówić o dwóch procesach: konkretyzacji i operacjona-
lizacji.

Konkretyzacja

to sprowadzanie sensu używanych w badaniu pojęć do kon-

kretnych zjawisk.

Operacjonalizacja

to konkretne zabiegi i procedury badawcze.

W związku z problemem adekwatnego przechodzenia z poziomu pojęciowo-teore-
tycznego na poziom obserwacyjny na gruncie metodologii badań społecznych mo-
żemy mówić o dwóch podejściach:
1. Pierwsza strategia bliższa jest operacyjnej teorii pojęć. Oznacza to, że mamy

ogólną definicję i od razu przechodzimy do procesu operacjonalizacji. To proce-
dura operacjonalizacji nadaje sens danemu terminowi. Pojęcie zostaje zoperacjo-
nalizowane, jeśli znane są reguły obserwacji i pomiaru, np. pytania w kwestio-
nariuszu wywiadu są wskaźnikami.

7

2. Druga strategia bliższa jest koncepcji Rudolpha Carnapa. Badacze stosują tutaj

definicje teoretyczne, empiryczne i definicje operacyjne. Operacjonalizacja jest
zawsze poprzedzona konkretyzacją i doborem wskaźników. Wskaźniki wprowa-
dza się dopiero po procesie konkretyzacji.

2.2. Wskaźniki

Z omówionymi dwiema strategiami dotyczącymi problemu przechodzenia z pozio-
mu pojęciowo-teoretycznego na poziom obserwacyjno-empiryczny wiążą się ana-
logicznie dwie strategie dotyczące wskaźnikowania:
1. W pierwszym podejściu wskaźnikowanie jest elementem operacjonalizacji — łą-

czy wskaźnikowanie z odpowiedziami na pytania.

2. W podejściu drugim wskaźnikowanie traktowane jest jako rodzaj analizy po-

średniej, czyli analizy obarczonej błędem.

Czym jest wskaźnik?

Wskaźnikiem zjawiska Z nazwiemy takie zjawisko W, na podstawie zajścia którego
wnioskujemy z wystarczająco dużym prawdopodobieństwem, iż zaszło zjawisko Z
(Nowak, 1965: 202).

Zmienna wskazywana to

indicatum

.

W określonym badaniu możemy np. chcieć określić stopień identyfikacji uczniów
ze szkołą. Będziemy zatem poszukiwać wskaźników, które powiedzą nam coś o tym
stopniu identyfikacji. Poszukiwany stopień identyfikacji to właśnie zmienna wska-
zywana, czyli indicatum.

Związek wskaźnika z indicatum jest zawsze związkiem probabilistycznym, a nie
bezwyjątkowym, i im związek ten jest silniejszy, z tym większym prawdopodobień-
stwem wnioskujemy o wystąpieniu indicatum w oparciu o wystąpienie wskaźni-
ka. Wysokość tego prawdopodobieństwa relatywizuje się zawsze do celu badania,
a pojęcie wskaźnika i indicatum mają sens jedynie w danym procesie badawczym.

Ważne cechy procedury wskaźnikowania:
1. Zdaniem Jana Lutyńskiego (Lutyński, 1994) wskaźnik i indicatum muszą być

zjawiskami różnymi, co nie wyklucza, że wskaźnik może stanowić część defi-
niensu indicatum.

2. Wskaźnik i indicatum należą do tej samej ontologicznej klasy zjawisk.
3. Wyklucza się, by odpowiedź na pytanie traktować jako wskaźnik. Odpowiedź ta

dostarcza tylko informacji o zjawisku, które może być wskaźnikiem mówiącym
nam coś o indicatum.

4. Na układ wskaźnika i indicatum trzeba patrzeć jak na układ dwóch zmiennych.

Zmienne mają wartości. Między wartościami tych zmiennych musi występować
odpowiedniość.

5. Dla jednego indicatum można dobrać kilka wskaźników. Wiąże się to z proble-

mem określenia odpowiedniości między indicatum a różnymi wskaźnikami.

8

2.3. Rodzaje wskaźników

Wyczerpującą klasyfikację wskaźników zaproponował Tadeusz Pawłowski (Paw-
łowski, 1969).

Pierwsza grupa wskaźników to wskaźniki definicyjne i rzeczowe.

Możemy mówić o następujących kryteriach podziału:
1. Podział ze względu na charakter związku łączącego wskaźnik z indicatum:

— związek semantyczny,
— związek rzeczywisty (rzeczowy).

2. Podział ze względu na zdanie wprowadzające wskaźnik:

— definicja,
— twierdzenie empiryczne (twierdzenie oparte na doświadczeniu).
Wskaźniki definicyjne:
— związek semantyczny,
— definicja (definicja w tym przypadku może mieć charakter cząstkowy).
Wskaźniki rzeczowe:
— związek rzeczowy,
— twierdzenie empiryczne.

Twierdzenie empiryczne może mieć różny charakter. Nie musi wprost mówić o sile
związku między wskaźnikiem a indicatum.

Jan Lutyński (Lutyński, 1994) zaproponował, by od zdania wprowadzającego
wskaźnik odróżnić zdanie uzasadniające wskaźnik — w tym zdaniu siła związku
musi być określona.

Podział wskaźników rzeczowych według Stefana Nowaka

(Nowak, 1965)

Podział ze względu na charakter indicatum (zjawiska obserwowalne–zjawiska nie-
obserwowalne):
1. Jeżeli indicatum posiada charakter zjawiska obserwowalnego, to mówimy

o wskaźniku empirycznym.

2. Jeżeli indicatum posiada charakter zjawiska empirycznego, to mówimy o wskaź-

niku inferencyjnym.

Jakie zjawisko traktujemy jako wskaźnik?

Wymagania, które musi spełniać zjawisko, aby być uważane za wskaźnik:
1. Musimy być w stanie scharakteryzować dane zjawisko jako wskaźnik. Dane zja-

wisko musi być scharakteryzowane w języku zmiennych.

2. Musimy być pewni, że wystąpienie danego zjawiska da się stwierdzić. Stwierdze-

nie nie powinno być obarczone zbyt dużym błędem i powinno być pewne.

Wymagania pozwalające określić wartości procedury wskaźnikowania:
1. Indicatum też powinno być scharakteryzowane — wyliczenie stanów rzeczy

składających się indicatum (należy wyliczyć wartości zmiennej, która to indica-
tum reprezentuje).

2. Powinniśmy wskazać te stany rzeczy w przypadku wskaźnika i indicatum, które

są sobie wzajemnie przyporządkowane.

3. Charakterystyka indicatum musi być częściowo niezależna od charakterystyki

wskaźnika (bogatsza treściowo).

Jeśli między wartościami wskaźnika i indicatum zachodzą relacje, to taki wskaźnik
nazywamy wskaźnikiem arbitralnym.

Jeśli badacz dołącza jakościową charakterystykę związku, to taki wskaźnik nazy-
wamy wskaźnikiem zinterpretowanym.

9

Jeśli potrafimy liczbowo określić siłę związku, tzw. moc rozdzielczą, to ten wskaź-
nik nazywamy wskaźnikiem uzasadnionym.

Spełnienie tego ostatniego warunku wymaga odwołania się do badań (jest to bar-
dzo rzadki przypadek).

Inna typologia wskaźników:
1. Wskaźniki właściwe — są to wskaźniki uzasadnione.
2. Wskaźniki rzekome (pseudowskaźniki). Nie spełniają żadnych założeń:

— indicata nie są zdefiniowane,
— bez żadnego uzasadnienia przyjmuje się, że można je zbadać za pomocą

wskaźników,

— badacz nie zastanawia się nad tym, co właściwie bada,
— nieznane są relacje między wskaźnikiem a indicatum.

3. Wskaźniki ułomne — arbitralne albo zinterpretowane.

10

3. Pomiar (poziom nominalny, poziom

porządkowy, poziom interwałowy,

poziom ilorazowy)

W badaniach społecznych bardzo często mamy do czynienia z procedurą mierze-
nia, czyli przyporządkowywaniem liczb badanym obiektom. Ta sama liczba zosta-
je przypisana obiektom, które pod jakimś względem uważamy za jednorodne, zaś
niejednorodnym obiektom przypisuje się różne liczby.

Matematyczna teoria pomiaru

Pomiar to przyporządkowywanie zbiorowi mierzonych obiektów zbioru liczb rze-
czywistych w taki sposób, by stosunki i operacje na liczbach odpowiadały izomor-
ficznie stosunkom i operacjom na mierzonych obiektach.

Różne poziomy pomiaru i odpowiadające im typy skal

1. Poziom nominalny — skala nominalna.

Najprostsza forma pomiaru związana jest z klasyfikowaniem obiektu ze względu
na posiadanie lub nieposiadanie danej cechy.

Skala nominalna pozwala na ustalenie relacji:
— równości,
— różności.

Cechy mierzone na skali nominalnej charakteryzują się tym, że ogół możliwych
wartości tych cech stanowi zbiór nieuporządkowany (między poszczególnymi
kategoriami tych cech nie da się ustalić żadnych stosunków metrycznych). Mo-
żemy podać liczby bezwzględne albo procenty.

2. Poziom porządkowy — skala porządkowa.

Wyższy poziom pomiaru. Umożliwia porządkowanie obiektów według wartości
danej cechy (ma ona charakter ilościowy).

Pozwala na ustalenie relacji:
— równości,
— różności,
— większości,
— mniejszości.

Liczby, którymi się posługujemy, określają jedynie miejsce, jakie w danej hierar-
chii zajmuje obiekt, a nie jakiś absolutny wymiar danej cechy (np. A > B).

Skala ta nie pozwala powiedzieć, o ile A jest większe od B. Nie znamy odstępów
między mierzonymi obiektami. Liczb porządkowych nie można więc dodawać,
odejmować, mnożyć, dzielić.

3. Poziom interwałowy — skala interwałowa.

Stosując skalę interwałową, wiemy, jak duże są odstępy między poszczególnymi
punktami skali. Warunkiem stosowania skali interwałowej musi być opracowa-
na jednostka miary. Opracowanie jednostek miary jest w naukach społecznych
szczególnie trudne.

11

Pozwala na ustalenie relacji:
— równości,
— różności,
— większości,
— mniejszości.

Uwaga: Liczby porządkowe można dodawać i odejmować, ale nie można ich
mnożyć ani dzielić.

4. Poziom ilorazowy — skala ilorazowa.

Wymaga się, aby skala ilorazowa miała naturalny punkt zerowy. Wiemy nie tyl-
ko, jakie są odstępy między punktami skali, ale także ile razy są one większe lub
mniejsze. Możemy tutaj wykonywać wszystkie działania matematyczne.

Te cztery poziomy tworzą skalę kumulatywną. Wyższy poziom pomiaru ma wszyst-
kie właściwości poziomu niższego, np. pomiar porządkowy ma wszystkie właści-
wości pomiaru nominalnego, pomiar interwałowy — wszystkie właściwości po-
miaru porządkowego i nominalnego itd. Możemy obniżyć poziom pomiaru, ale
nie odwrotnie.

12

4. Skale badawcze

Skale badawcze to bardzo pomocne narzędzia w toku procesu badawczego. Uła-
twiają komunikację z badanymi osobami i pozwalają na uzyskanie precyzyjnej od-
powiedzi (kiedy np. prosimy badanego o uszeregowanie pewnej ilości cech, scha-
rakteryzowanie jakiejś właściwości w skali od 1 do 10 lub od „zdecydowanie tak”
do „zdecydowanie nie”). Wykorzystanie skali może być bardzo szerokie — od
umieszczenia jej wewnątrz kwestionariusza badania do posługiwania się osobnym
arkuszem okazywanym badanemu.

Typy skal badawczych:
1. Skale oparte na jednostkach policzalnych, np. stopień nasycenia jakiejś cechy.
2. Skale wmontowane w narzędzia badawcze, tzw. skale ocen respondentów, np.

skale opisowe, skale graficzne.

3. Skale ocen obserwatorów. Traktuje się je zwykle jako bardziej rzetelne niż skale

ocen respondentów.

4. Arbitralne skale oparte na punktacji. Przyznaje się punkt za każdą odpowiedź

danego typu.

5. Skale częściowo empiryczne oparte na punktacji. Są to skale do badania postaw:
— skala Likerta (jest to skala interwałowa, najlepiej nadaje się do celów selekcyj-

nych, jeśli z badanej grupy chce się wyróżnić kategorie skrajne),

— skala Thurstone’a.

Wymagają skonstruowania skali po badaniach wstępnych (specjalne postępowanie):
— skala Bogardusa,
— skala Guttmana.

Konstruujemy skale ex post z danych empirycznych (zawartych w kwestionariuszach).
Konstruowanie skali jest procesem etapowym:
1. Budowa wstępnej wersji skali.
2. Przeprowadzenie badania wstępnego na co najmniej 100 osobach będących re-

prezentacją badanej populacji.

3. Analiza wyników badania wstępnego.
4. Konstrukcja ostatecznej wersji skali.

Konstrukcja wstępnej wersji rozpoczyna się od konstrukcji wyjściowej puli stwier-
dzeń na temat badanego obiektu. Trzeba tych stwierdzeń wymyślić o 50% lub
o 100% więcej, niż chcemy ostatecznie umieścić w skali. Stwierdzenia muszą być
wewnętrznie zróżnicowane (pozytywne, negatywne, neutralne). W stosunku do
każdej kategorii ustala się system odpowiedzi. Zwykle jest on pięciopunktowy
(w środku neutralny plus dwa pozytywne i dwa negatywne, np. całkowicie się zga-
dzam, zgadzam się, nie mam zdania).

Pozycje do skali muszą być tak dobrane, by o maksymalnej postawie świadczyła
raz odpowiedź „całkowicie się zgadzam”, a drugi raz odpowiedź „całkowicie się
nie zgadzam”.

Pozycje do skali muszą być tak dobrane, by dla około połowy z nich odpowiedź „cał-
kowicie się zgadzam” oznaczała postawę całkowicie pozytywną, a dla drugiej poło-
wy „całkowicie się nie zgadzam” oznaczała postawę także maksymalnie pozytywną.

Kategoriom odpowiedzi danego klucza przypisuje się liczby-punkty i przyjmuje się,
że punkty te powinny rosnąć w jednym kierunku, tzn. by pozytywnej postawie od-
powiadała wysoka wartość punktowa.

13

Po zakończeniu badania przypisujemy punkty zgodnie z kluczem. Suma tych punk-
tów to wynik poszczególnej osoby na tej skali.

W procesie konstruowania skali możemy również zbadać jej trafność. W tym celu
tworzy się dwie grupy porównawcze:
— grupę górną — 20% osób, które uzyskały największą łączną liczbę punktów,
— grupę dolną — 25% tych, którzy uzyskali najniższe wyniki.

Bada się, jakie odpowiedzi były udzielane na każde z tych stwierdzeń w jednej
i w drugiej grupie. Jeżeli skala mierzy to, co mierzy, to dane stwierdzenie w grupie
górnej powinno uzyskiwać znacznie wyższą postawę niż w grupie dolnej.

Liczy się średnia wartość punktowa danego stwierdzenia w jednej i drugiej grupie.
Tam, gdzie warunek jest ostro niespełniony, stwierdzenia te usuwa się z ostatecznej
wersji. Ostatecznej wersji skali używa się w badaniu.

Przykładowe skale badawcze
Skala Thurstone’a

Jest zbudowana według techniki równych interwałów — skalowanie odbywa się
według stopni zgody, ponieważ używa się tutaj sędziów.

Wychodzi się od sformułowania dużej ilości stwierdzeń, które wiążą się z obiektem
postawy (ok. 100). Stwierdzenia te muszą być tak sformułowane, aby pokrywały
całe kontinuum postawy. Należy dobrać grupę kompetentnych sędziów. Sędzia to
ktoś, kto jest znawcą w danej dziedzinie. Częściej za sędziów uznaje się ludzi z da-
nej zbiorowości badanej. Każde ze stwierdzeń piszemy na oddzielnej kartce i eks-
perci mają je przyporządkować do odpowiedniego punktu skali.

Dla każdego stwierdzenia robi się tabelkę obliczeniową, w oparciu o którą ustala
się dwie wartości:
— S — wartość skalową — jest to miejsce danego stwierdzenia na kontinuum po-

stawy,

— Q — wielkość ta informuje o zgodności sędziów co do miejsca, jakie dane stwier-

dzenie winno zajmować na kontinuum postawy.

Z całej puli stwierdzeń dobiera się około 30 stwierdzeń o najniższych wskaźnikach
Q. Ich wartości skalowe powinny być w sposób równomierny rozłożone na konti-
nuum postawy.

Obok wybranych pozycji należy dać instrukcję dla respondenta, co ma on z nimi
zrobić. Najczęściej są to stwierdzenia dwupunktowe (np. tak/nie; zgadzam się/nie
zgadzam się).

Natężenie postawy u danej osoby ustala się poprzez sumowanie wartości skalowych
wybranych przez niego pozycji i następnie obliczanie średniej arytmetycznej.

Skala Bogardusa

Jest to skala porządkowa. Służy do badania dystansu społecznego (dystansu do gru-
py społecznej, wartości itp.).

W tej skali przyjmuje się, że stosunek do danego zjawiska będzie się badać za po-
mocą kilku pytań. Najpierw należy ułożyć pytania w pewnym logicznym porządku
— od pytań najbardziej restrykcyjnych z punktu widzenia akceptacji danej grupy
do pytań najmniej restrykcyjnych. Wskaźnikiem restrykcyjności jest procent odpo-
wiedzi pozytywnych.

Jeśli uda się ułożyć pytania w takim porządku, to skala spełnia warunek kumula-
tywności. Pytania położone na wyższej pozycji przesądzają pozytywną odpowiedź
na pozostałe pytania położone niżej. Jeżeli na dane pytanie była odpowiedź nega-
tywna, to przesądza to negatywne odpowiedzi na pytania położone wyżej.

14

Odsetek odpowiedzi mnoży się przez wartość miejsca poszczególnego pytania. Im
wyższy wynik, tym wyższa akceptacja, czyli im wyższy wynik, tym niższy dystans
społeczny.

Skala Guttmana

Jest to skala porządkowa. Pytania muszą być pytaniami dwupunktowymi (odpo-
wiedź tak/nie, prawda/nieprawda). Skala ta wykorzystuje schemat kumulatywności.
Znając wynik, jaki jednostka uzyskała na skalogramie, wiemy, na które pytania od-
powiedziała ona pozytywnie, a na które negatywnie.

Współczynnik odtwarzalności pozwala ustalić, o ile uzyskany model odbiega od
rzeczywistości.

Dokonujemy uszeregowania pytań od tych, które dostały najmniejszy odsetek od-
powiedzi twierdzących, do tych, które dostały największy.

Korelujemy każde pytanie z każdym. Liczymy współczynnik odtwarzalności
(współczynnik przekraczający 0,85 jest już dobry).

W odniesieniu do skal badawczych możemy mówić o ich trafności i rzetelności:
— trafność pomiaru — czy mierzy się to, co chce się mierzyć,
— rzetelność pomiaru — to inaczej dokładność pomiaru.

Jeśli skala jest mało rzetelna, nie będzie ona trafna. Jeżeli skala jest rzetelna, nie
oznacza to trafności.

Trafność i rzetelność nie zależą tylko od treści skali, ale także od cech badanej
zbiorowości. To stawia ograniczenia w przenoszeniu skal używanych np. w innych
krajach do stosowania tych skal w Polsce.

Jak bada się trafność?

1. Trafność treściowa (fasadowa):

— charakteryzowana poprzez logiczną ocenę pozycji skali,
— buduje się definicje mierzonego zjawiska i stwierdza, czy poszczególne wskaź-

niki skali można uznać za wskaźniki definiensu,

— ten typ badania trafności ma małą siłę dowodową.

2. Sprawdzanie trafności przy pomocy ekspertów.
3. Sprawdzanie trafności w grupach o znanych właściwościach (trafność empirycz-

na), np. skalę postaw stosunku do nauczania religii w szkołach sprawdza się na
grupach skrajnie do tej kwestii nastawionych.

4. Trafność pragmatyczna:

— na podstawie wyników pomiaru przewiduje się zachowania respondentów,
— wynik na jednej skali powinien korelować z wynikiem na innej skali.

Jak bada się dokładność pomiaru?

Pomiar jest dokładny, jeśli przy każdym powtórzeniu uzyskuje się ten sam wynik:
1. Metoda powtarzania pomiaru:

— powtarzanie pomiaru tym samym narzędziem,
— obserwuje się, jak te wyniki z sobą korelują,
— należy wykluczyć działanie czynników, które mogły zmienić drugi pomiar.

2. Metoda form równoległych:

— zastosowanie różnych wariantów skali, która ma mierzyć tę samą zmienną,
— pomiar pierwszy może wpływać na drugi.

3. Metoda połówkowa:
— skalę dzieli się na dwie połowy,
— połowy te traktuje się, jakby były one wariantami skali,
— liczba pozycji, która znajduje się w jednej połowie, nie może być za mała (około

16–20 pozycji).

15

5. Twierdzenia

Według Stefana Nowaka twierdzenie to zdanie orzekające coś o przedmiocie, któ-
rego dotyczy (Nowak, 1965).

5.1. Twierdzenia analityczne i syntetyczne

Twierdzenia analityczne

Są to twierdzenia typowe dla nauk dedukcyjnych. W naukach empirycznych wystę-
pują przede wszystkim w funkcji pomocniczej. Prawdziwość tych zdań zagwaran-
towana jest przez definicje.

Twierdzenia syntetyczne (empiryczne)

Są to twierdzenia charakterystyczne dla nauk empirycznych. Aby wykazać ich
prawdziwość, potrzebne są dane empiryczne.

5.2. Twierdzenia jednostkowe, ogólne i szczegółowe

Zdania jednostkowe

Przedmiotem tych zdań jest nazwa jednostkowa, która ma jeden desygnat.

Zdania ogólne

Podmiot tych zdań jest nazwą ogólną, czyli taką, która posiada wiele desygnatów.
Twierdzenie odnosi się do wszystkich desygnatów tej nazwy.

Zdania szczegółowe

Zdania tego rodzaju mają następującą postać: niektóre A są B.

W naukach społecznych wiele zdań szczegółowych to zdania statystyczne związane
z liczbową charakterystyką występowania jakichś zdarzeń.

5.3. Prawa nauki i generalizacje

Prawa nauki

Uogólnienia sformułowane z użyciem terminów uniwersalnych, czyli takich ter-
minów, z których nie wynika, jaka jest przestrzenno-czasowa lokalizacja zjawisk,
o których one mówią.

Terminy uniwersalne

To terminy o zakresach otwartych w czasie i przestrzeni, czyli zakres tych termi-
nów jest z definicji nieograniczony, a więc liczba desygnatów jest nieskończona.

16

Prawa nauki muszą posiadać sens empiryczny. Musi być jasne, jakie dane empirycz-
ne są potrzebne do ich potwierdzenia bądź odrzucenia. Muszą być uzasadnione
empirycznie. Powinny być doniosłe dla danej nauki. Powinny być powszechnie ak-
ceptowane przez specjalistów danej nauki.

Prawa nauki muszą orzekać zachodzenie relacji bezwyjątkowych albo relacji sta-
tystycznych między zjawiskami, ale muszą to być relacje o zasięgu uniwersalnym
(otwarte w czasie i przestrzeni).

Ogólne prawa nauki (podklasa)

Tę nazwę stosuje się do twierdzeń, które orzekają relacje bezwyjątkowe ważne
w zasięgu uniwersalnym.

Generalizacje

Mogą mieć zarówno charakter statystyczny, jak i bezwyjątkowy. Są to zdania, któ-
rych podmiot jest nazwą ogólnohistoryczną, czyli z treści terminów wynika, jaka
jest czasowo-przestrzenna lokalizacja zjawisk, o których te terminy mówią.

Zasięg generalizacji może być większy lub mniejszy, ale są to zawsze twierdzenia
opisowe, które mówią o zamkniętej klasie zjawisk.

5.4. Twierdzenia probabilistyczne i korelacyjne

Twierdzenia probabilistyczne

Mówią coś o prawdopodobieństwie zajścia pewnego zdarzenia przy założeniu, że
zaszło inne. Siła związku między tymi zdarzeniami musi być znana.

Twierdzenia korelacyjne

To twierdzenia, w których ważny jest kierunek zależności. Zajście jednego zjawi-
ska sprzyja zajściu innego zjawiska.

Twierdzenia jednostkowe, generalizacje, jak i prawa nauki mogą mówić:
— o współwystępowaniu zjawisk,
— o czasowym następstwie zjawisk,
— o związku przyczynowo-skutkowym.

Twierdzenie teoretyczne — pięć typów definicji:
1. Twierdzenia o związkach między zjawiskami.

Odróżnia się je od twierdzeń opisowych, które mówią o każdym zjawisku osobno.

2. Twierdzenia warunkowe.

Twierdzenia warunkowe mówią o tym, co by było, gdyby wystąpiły określone
warunki, w przeciwieństwie do twierdzeń egzystencjalnych, które mówią, jak
jest rzeczywiście.

3. Twierdzenia nomologicznie ogólne.

W odróżnieniu od generalizacji są to prawa nauki, które mówią o otwartej kla-
sie zjawisk.

4. Twierdzenia o wysokiej ogólności.

Różnią się od twierdzeń pospolitych, formułowanych na niskim stopniu ogólno-
ści. Chodzi o zawartość informacyjną tych twierdzeń i o szerokość zakresu de-
sygnatów pojęć, jakimi się posługujemy.

5. Twierdzenia, które zawierają terminy teoretyczne.

W odróżnieniu od twierdzeń zawierających terminy obserwacyjne.

17

6. Spór dotyczący wartości

w naukach społecznych

6.1. Wpływ wartości na naukę i problem obiektywności

w badaniach naukowych

Problem wpływu wartości na naukę wiąże się z pytaniem, czy sądy wartościujące
muszą wpływać i czy wpływają na proces poznania naukowego, a więc zarówno na
przebieg czynności badawczych, jak i uzyskane w trakcie tych czynności rezultaty
poznawcze. Teoretycy metodologii badań społecznych nie udzielają na to pytanie
jednoznacznej odpowiedzi. Możemy mówić o dwóch niedających się uzgodnić z so-
bą stanowiskach — stanowisku obiektywistycznym i stanowisku wartościującym:
1. Zwolennicy stanowiska obiektywistycznego (np. Karl Popper) twierdzą, że nale-

ży i można unikać wpływu wartości na nauki społeczne.

2. Zdaniem zwolenników stanowiska wartościującego (m.in. Karla Mannheima

i Alvina Gouldnera) proces wartościowania w naukach społecznych jest nieunik-
niony. Przedstawiciele tego stanowiska zwracają uwagę na konieczność kontro-
lowania tych wartościowań i na ochronę nauki od całkowitej dowolności.

6.2. Relatywna ocena wartościująca

i kategoryczna ocena wartościująca

Druga ważna kwestia związana z problemem wartościowania w naukach społecz-
nych dotyczy pytania, czy sądy wartościujące mają być uzasadniane naukowo i ja-
ki w ogóle wpływ na wartości powinna mieć nauka. Teoretycy nauki są właściwie
zgodni, że zdania nienaukowe nie mogą być źródłem zdań wartościujących. Aby
odpowiedzieć na powyższe pytanie, trzeba sformułować relatywną ocenę warto-
ściującą bądź kategoryczną ocenę wartościującą.

Relatywna ocena wartościująca (instrumentalna)

Mówi o tym, jaki środek jest dobry do osiągnięcia danego celu. Ma charakter em-
piryczny. Nie odpowiada, czy sam cel jest słuszny. To wymaga sformułowania ka-
tegorycznej oceny wartościującej.

Kategoryczna ocena wartościująca

To stwierdzenie, że pewien stan jest dobry lub lepszy od innych, a takie oceny nie
podlegają kontroli empirycznej — są elementami systemu wartości, wyznawanych
poglądów.

Nauka może dostarczyć informacji przydatnych w rozwiązywaniu następujących
problemów moralnych:

18

— czy różne cele mogą być osiągnięte równocześnie, czy się wzajemnie wykluczają?
— czy cel może być w ogóle osiągnięty?
— jakie są możliwe środki realizacyjne tych celów?
— jakie są skutki uboczne wyboru danego środka i jaka jest ich skuteczność?
— jakie są skutki uboczne i następstwa wyboru danego środka?

19

Bibliografia

1. Ajdukiewicz K., 1965: Logika pragmatyczna, PWN, Warszawa.
2. Lutyński J., 1994: Wskaźniki w badaniach socjologicznych. Kontrowersje i próby

rozwiązań, [w:] idem, Metody badań społecznych. Wybrane zagadnienia, ŁTN,
Łódź, s. 46–75.

3. Mayntz R., Holm K., Hübner P., 1985: Wprowadzenie do metod socjologii empi-

rycznej, PWN, Warszawa.

4. Metody badań socjologicznych, 1965: (red.) S. Nowak, PWN, Warszawa.
5. Mokrzycki E., 1971: Założenia socjologii humanistycznej, PWN, Warszawa.
6. Nowak S., 1965: Metody badań socjologicznych, PWN, Warszawa.
7. Pawłowski T., 1969: Metodologiczne zagadnienia humanistyki, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa.