podstawy prawa semestr 6

Konrad Firlej, Paweł Gątkiewicz, Bartłomiej Mazurkiewicz

Anna Miączyńska Van-Veen, Tadeusz Włudyka

PODSTAWY

PRAWA

Pod redakcją Tadeusza Włudyki

H U l I

UCZ€U\llf1Ne WYDflWNICIUJR NAUKOWO-DYDfiKTYCZN€ KRHKÓUJ 2003

KIJ 0095 pozycja wydawnictw naukowych

Akademii Górniczo-Hutniczej im. S. Staszica w Krakowie

ISBN 83-89388-80-4

Redaktor Naczelny Uczelnianych Wydawnictw
Naukowo-Dydaktycznych: dr inż. Jan Sas

Z-ca Redaktora Naczelnego: Beata Barszczewska-Wojda

Komitet Naukowy UWND AGH:

prof. dr hah. inż. Janusz Kowal

(przewodniczący), prof dr hab. inż. Tadeusz Banaszewski,

prof. dr hah. Bogdan Choczewski, dr hab. Zdzisław Cięciwa, prof AGH,
prof. dr hah. inż. Edward Fraś, prof. dr hab. inż. Ryszard Uherman

Recenzent: dr hab. Bogusława Gnela, prof AE w Krakowie '• v•

f£ BIBLIOTEKA V\

W ' 4 '

•'•'• • IM /

S jffłkffC.'"

Projekt okładki i strony tytułowej: Beata Barszczewska-Wojda

BIBLIOTEKA WZ

Opracowanie edytorskie: Joanna Ciągała

Skład komputerowy: LIBRA, tel. 0600053872

1110002249

Redakcja Uczelnianych Wydawnictw Naukowo-Dydaktycznych
al. Mickiewicza 30. 30-059 Kraków
tel. 617-32-28, tel./fax 636-40-38
e-mail: redakcja@wydawnictwo.pl

http://www.WydawnictwoAGH.pl

Spis treści

SŁOWO WSTĘPNE i 21

ROZDZIAŁ I
PODSTAWOWE WIADOMOŚCI O PRAWIE 1 23

§ 1. Pojęcie prawa 23
§ 2. Norma prawna a przepis prawny

;

§ 3. Wykładnia prawa [.... 25
§ 4. Źródła prawa 26
§ 5. Reguł}'kolizyjne 27
§ 6. Systematyka prawa i.... 29

6.1. Prawo materialne i formalne 29
6.2. Prawo międzynarodowe i wewnętrzne i 30
6.3. Prawo publiczne i prywatne j 30

6.4. Gałęzie prawa j 30

§7. Publikatory ; 31

7.1. Dzienniki Ustaw i 31
7.2. Monitor Polski 1 32
7.3. Innepromulgatory

]

ROZDZIAŁ II

PRAWO KONSTYTUCYJNE ; 33
§ 1. Konstytucja ['..„ 33

1.1. Pojęcie konstytucji 33
1.2. Specyfika konstytucji 34

§ 2. Zasady ustroju 35
§3.SejmiSenat 39

3.1. Charakterystyka ogólna 39
3.2. Organizacja wyborów 40
3.3. Mandat przedstawicielski '. 41

3.4. Kadencja '

ąó

3.5. Wewnętrzna organizacja Sejmu i Senatu 44
3.6. Funkcje Sejmu i Senatu 45

3.6.1. Funkcja ustawodawcza 45
3.6.2. Funkcja kontrolna 47

3.6.3. Funkcja kreacyjna 47

3.7. Zgromadzenie Narodowe 48

§4. Prezydent RP 48

4.1. Charakterystyka urzędu Prezydenta RP 48
4.2. Wybory i kadencja 49

4.3. Kompetencje Prezydenta 50
4.4. Odpowiedzialność Prezydenta 53

§ 5. Rada Ministrów 53

5.1. Charakterystyka Rady Ministrów 53
5.2. Powoływanie Rady Ministrów 54
5.3. Skład Rady Ministrów 55
5.4. Kompetencje Rady Ministrów 57
5.5. Odpowiedzialność członków Rady Ministrów 58

§6. Sądy 59

6.1. Organizacja sądownictwa 59
6.2. Krajowa Rada Sądownictwa 63

6.3. Struktura sądów 63

6.3.1. Sąd Najwyższy 63
6.3.2. Sądy powszechne 65

6.3.3. Sądy administracyjne 66

§ 7. Trybunał Konstytucyjny 67

7.1. Zagadnienia wstępne , 67
7.2. Charakterystyka Trybunału Konstytucyjnego 68
7.3. Zadania Trybunału Konstytucyjnego 69

7.3.1. Ogólna charakterystyka 69

7.3.2. Orzekanie w sprawach konstytucyjności

i legalności aktów normatywnych 70

7.3.3. Orzekanie w sprawach skargi konstytucyjnej 74

7.3.4. Pozostałe zadania Trybunału Konstytucyjnego 74

§ 8. Trybunał Stanu 76

8.1. Zagadnienia wstępne 76
8.2. Charakterystyka Trybunału Stanu 77
8.3. Odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu 78

8.4. Postępowanie przed Trybunałem Stanu 79

§ 9. Najwyższa Izba Kontroli 81

9.1. Ogólna charakterystyka 81
9.2. Kompetencje Najwyższej Izby Kontroli 82

§ 10. Rzecznik Praw Obywatelskich 84

10.1. Ogólna charakterystyka 84

10.2. Kompetencje Rzecznika Praw Oby watclskich 86

ROZDZIAŁ III
PRAWO CYWILNE j 89

§ 1. Zagadnienia ogólne < 89

* 1.1. Źródła prawa cywilnego i 91

1.2. Zasady prawa cywilnego i klauzule generalne 93

, § 2. Stosunki cywilnoprawne '. 96

2.1. Podmioty i strony stosunku cywilnoprawnego , 96

2.1.1. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych

osób fizycznych j 97

• 2.1.2. Osoby prawne i 101

2.1.2.1. Powstanie osoby prawnej i 102
2.1.2.2. Rodzaje osób prawnych • 102
2.1.2.3. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych

osób prawnych 103

2.1.2.4. Ustanie bytu osoby prawnej ; 105

2.2. Przedmiot stosunku prawnego '. 105

2.2.1. Pojęcie rzeczy I 108
2.2.2. Klasyfikacja rzeczy j 109

2.3. Treść stosunku prawnego \ 111

2.3.1. Zagadnienia ogólne 111
2.3.2. Prawa podmiotowe bezwzględne 113
2.3.3. Prawa podmiotowe względne 113
2.3.4. Prawa podmiotowe majątkowe i niemajątkowe i 113
2.3.5. Prawa zbywalne i niezbywalne j 114

§ 3. Czynności prawne i zdarzenia cywilnoprawne..... ] 15

3.1. Zagadnienia ogólne 115
3.2. Rodzaje czynności prawnych 117
3.3. Forrna czynności prawnej 122
3.4. Przedstawicielstwo 124

3.5. Przedawnienie roszczeń 125

§ 4. Oświadczenie woli 127

4.1. Wady oświadczenia woli 127

4.1.1. Brak świadomości lub swobody 128
4.1.2. Pozorność 129
4.1.3. Błąd 130

4.1.4. Groźba 133

§ 5. Prawo rzeczowe 133

5.1. Zagadnienia ogólne 133
5.2. Własność 134

5.2.1. Ochrona własności 137
5.2.2. Nabycie i utrata prawa własności 138

5.2.3. Zasiedzenie 140

5.3. Współwłasność 142
5.4. Użytkowanie wieczyste 144

5.5. Ograniczone prawa rzeczowe 145

5.5.1. Użytkowanie 146
5.5.2. Zastaw 147
5.5.3. Służebności 149
5.5.4. Hipoteka 150
5.5.5. Spółdzielcze prawa do lokali i domów 152

5.6. Posiadanie 152

§ 6. Zobowiązania 155

6.1. Zagadnienia ogólne 155
6.2. Źródła zobowiązań 157

6.2.1. Umowa 157

6.2.1.1. Pojęcie i sposoby nawiązania umowy 157
6.2.1.2. Oferta 159
6.2.1.3. Rokowania 159

6.2.1.4. List intencyjny 160
6.2.1.5. Przetarg ustny lub pisemny 160

6.2.2. Czyny niedozwolone 161
6.2.3. Bezpodstawne wzbogacenie 162
6.2.4. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia L. 162

6.2.5. Akty administracyjne 163

6.3. Odpowiedzialność cywilna 163

6.3.1. Odpowiedzialność na zasadzie winy 165
6.3.2. Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka ;... 166
6.3.3. Odpowiedzialność na zasadach słuszności

i odpowiedzialności absolutnej 167

6.4. Pojęcie szkody .!... 167
6.5. Związek przyczynowy 1... 171

§ 7. Wybrane rodzaje umów w dziedzinie zobowiązań 171

7.1. Zagadnienia ogólne 171
7.2. Umowa sprzedaży 173

7.2.1. Rękojmia za wady 174
7.2.2. Gwarancja jakości 178

7.3. Umowa o dzieło 179
7.4. Umowa najmu 181
7.5. Umowa dzierżawy L 182
7.6. Umowa leasingu 184

7.7. Umowa użyczenia 185
7.8. Umowa pożyczki 187
7.9. Umowa zlecenia 188
7.10. Umowa spółki prawa cywilnego 189

7.11. Umowa poręczenia 191
7.12. Sprzedaż konsumencka 192

ROZDZIAŁ IV
PRAWO KARNE 197
§ 1. Prawo karne 197
§ 2. Obowiązywanie ustawy karnej 199

2.1. Obowiązywanie ustawy karnej w przestrzeni 199
2.2. Obowiązywanie ustawy karnej w czasie 200

§ 3. Przestępstwo i 201

3.1. Struktura przestępstwa 201
3.2. Strona podmiotowa czynu zabronionego 205
3.3. Podział przestępstw 207

3.3.1. Zbrodnie i występki 207
3.3.2. Przestępstwa umyślne i nieumyślne 207

3.3.3. Przestępstwa powszechne i indywidualne 208
3.3.4. Przestępstwa materialne i formalne 208

3.3.5. Przestępstwa z działania i z zaniechania .209

3.3.6. Przestępstwapublicznoskargowe i prywatnoskargowe 209

§ 4. Okoliczności wyłączające bezprawność 210

4.1. Zagadnienia wstępne 210

4.2. Obrona konieczna 210
4.3. Stan wyższej konieczności .\. 212

4.4. Dozwolone ryzyko 214

§ 5. Okoliczności wyłączające winę 214

5.1. Zagadnienia wstępne 214
5.2. Niepoczytalność 215
5.3. Stan wyższej konieczności i 215
5.4. Nieświadomość bezprawności 216
5.5. Błąd co do okoliczności wyłączających bezprawność albo winę 216
5.6. Błąd co do faktu 216

§ 6. Formy popełnienia przestępstwa 217

6.1. Zagadnienia wstępne 217
6.2. Formy stadialne 217

6.2.1. Uwagi ogólne 217
6.2.2. Przygotowanie 218

6.2.3.Usiłowanie 218

6.3. Sprawstwo 220
6.4. Formy zjawiskowe 221

6.4.1. Podżeganie i pomocnictwo 221
6.4.2. Karalność podżegania i pomocnictwa 222

§ 7. Zbieg przepisów i zbieg przestępstw 223

7.1. Zbieg przepisów ustawy 223
7.2. Zbieg przestępstw 225

§ 8. Kary i środki karne 228

8.1. Kary 228

8.1.1. Istota kary i 228
8.1.2. Katalog kar .,...! 229
8.1.3. Kara grzywny ; 229
8.1.4. Kara ograniczenia wolności [ 230

8.1.5. Kara pozbawienia wolności 230

8.2. Środki karne 232

8.3. Środki zabezpieczające , 233
8.4. Środki probacyjne • 233
8.5. Środki stosowane wobec nieletnich

234

8.6. Pozostałe zagadnienia i 234

ROZDZIAŁ V

PRAWO ADMINISTRACYJNE 1 236
§ 1. Pojęcie administracji 236
§2. Pojęcie prawa administracyjnego i 236

2.1. Prawo administracyjne materialne i 237
2.2. Prawo administracyjne formalne (proceduralne, procesowe) \ 237

§ 3. Źródła prawa administracyjnego w Polsce j 237

3.1. Konstytucja j 237
3.2. Ustawy \ 238
3.3. Rozporządzenia 1 238

3.4. Rozporządzenie z mocą ustawy ', 238
3.5. Akty prawa miejscowego 239
3.6. Zarządzenia , 239
3.7. Szczególna rola orzecznictwa Naczelnego Sądu Administracyjnego 239

§4. Podział organów administracji publicznej [ 240

4.1. Centralne i terenowe organy administracji publicznej 240
4.2. Organy jednoosobowe i kolegialne 240
4.3. Organy kompetencji ogólnej i szczególnej (szczegółowej) , 242
4.4. Organy administracji rządowej i samorządowej

;

242

4.4.1. Organy administracji rządowej i 242
4.4.2. Organy administracji samorządowej 242

4.4.2.1. Samorząd województwa :, 243

4.4.2.2. Samorząd powiatu 247
4.4.23.

Samorząd gminny 251

§ 5. Zarys postępowania administracyjnego 255

5.1. Zasady ogólne postępowania administracyjnego 256
5.2. Strona postępowania administracyjnego 258
5.3. Przebieg postępowania 260

5.4. Decyzja administracyjna 261

5.5. Postanowienia 262
5.6. Środki odwoławcze 263

5.6.1. Zwyczajne środki odwoławcze 263

5.6.1.1. Odwołanie 264
5.6.1.2. Zażalenie ; 264
5.6.1.3. Wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy 264

5.6.2. Niektóre nadzwyczajne środki odwoławcze 265

5.6.2.1. Wznowienie postępowania 265
5.6.2.2. Stwierdzenie nieważności decyzji administracyjnej 266

§ 6. Sądowa kontrola decyzji administracyjnych 266

ROZDZIAŁ VI
PRAWO GOSPODARCZE 269
§ 1. Źródła prawa gospodarczego 269
§ 2. Główne zasady prawa gospodarczego 272

2.1. Zasada społecznej gospodarki rynkowej 272
2.2. Zasada wolności gospodarczej 273
2.3. Zasada równości podmiotów prawa gospodarczego 275

2.4. Zasada prowadzenia działalności gospodarczej w oparciu o reguły

uczciwej konkurencji, poszanowanie dobrych obyczajów

i słusznych interesów konsumentów 275

2.4.1. Zasada uczciwej konkurencji 275

2.4.2. Zasada poszanowania dobrych obyczajów 276
2.4.3. Zasada słusznych interesów konsumentów 276

§ 3. Pojęcie działalności gospodarczej i przedsiębiorcy na gruncie updg 277

3.1. Działalność gospodarcza 277

3.1.1. Pojęcie działalności gospodarczej 277
3.1.2. Rodzaje aktywności gospodarczej 277

3.1.3. Zarobkowy charakter działalności gospodarczej j... 277
3.1.4. Wykonywanie działalności w sposób zorganizowany i ciągły 278

3.2. Wyłączenia przedmiotowe . 279
3.3. Pojęcie przedsiębiorcy 280

3.4. Przedsiębiorcy zagraniczni 281

3.4.1. Sytuacja prawna obywateli państw obcych posiadających

zezwolenie na osiedlenie się na terytorium Polski,

chcących podjąć działalność gospodarczą na terytorium RP 281

3.4.2. Sytuacja prawna osób zagranicznych

chcących podjąć działalność gospodarcząna terytorium RP 282

3.4.3. Przedsiębiorcy zagraniczni 283

3.4.3.1. Oddziały przedsiębiorców zagranicznych 283
3.4.3.2. Przedstawicielstwa przedsiębiorców zagranicznych 285

3.5. Pojęcie małego i średniego przedsiębiorcy na gruncie updg ;... 286

3.5.1. Mali przedsiębiorcy 287
3.5.2. Średni przedsiębiorcy 287

3.5.3. Nabycie statusu małego lub średniego przedsiębiorcy 288
3.5.4. Konsekwencje uznania podmiotu za małego

lub średniego przedsiębiorcę 288

4. Podjęcie i podstawowe zasady i obowiązki przy prowadzeniu

działalności gospodarczej 289

4.1. Obowiązek rejestracji 290

4.1.1. Wpis do ewidencji działalności gospodarczej 290
4.1.2. Rejestracja w Krajowym Rejestrze Sądowym 293

4.2. Szczególne warunki wykonywania działalności gospodarczej 294

4.3. Szczególne kwalifikacje zawodowe 295
4.4. Obowiązek oznaczenia siedziby przedsiębiorcy 298
4.5. Oznakowanie towarów wprowadzanych do obrotu '. L. 299
4.6. Obowiązek dokonywania lub przyjmowania płatności

za pośrednictwem rachunku bankowego 300

4.7. Obowiązki wobec urzędów skarbowych na gruncie updg '... 301

5. Reglamentacja działalności gospodarczej 302

5.1. Koncesja .;... 303

5.1.1. Zakres przedmiotowy koncesjonowania działalności

gospodarczej ...303

5.1.2. Organ koncesyjny i postępowanie koncesyjne 306
5.1.3. Odmowa udzielenia koncesji 308
5.1.4. Uprawnienia kontrolne organu koncesyjnego 308
5.1.5. Cofnięcie koncesji 309

5.1.6. Promesa na wydanie koncesji 310

5.2. Zezwolenie na wykonywanie działalności gospodarczej 311

5.2.1. Zakres przedmiotowy obowiązku uzyskania zezwolenia 311
5.2.2. Organ zezwalający i postępowanie w sprawie wydania

zezwolenia 313

5.2.3. Cofnięcie zezwolenia i kompetencje kontrolne organu

zezwalającego 313

§6. Rejestr przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego 314

6.1. Centralna Informacja Krajowego Rejestru Sądowego 316
6.2. Podmioty obowiązane do wpisu do rejestru przedsiębiorców 317

6.3. Organizacja rejestru przedsiębiorców 317
6.4. Postępowanie rejestrowe 321

6.5. Obowiązek posługiwania się numerem KRS 322

ROZDZIAŁ VII

PRAWO SPÓŁEK 323
§ 1. Spółka akcyjna 323

1.1. Charakterystyka 323

1.2. Wielka Brytania 323

1.2.1. Spółki akcyjne w Wielkiej Brytanii 323
1.2.2. Powstanie spółki 324
1.2.3. Stosunki wewnętrzne 324

1.3. Włochy 324

1.3.1. Charakterystyka ogólna 324
1.3.2. Powstanie spółki akcyjnej 325
1.3.3. Prawa wspólników 325
1.3.4. Organy spółki 325
1.3.5. Kapitał spółki 327
1.3.6. Odpowiedzialność spółki i wspólników 327
1.3.7. Rozwiązanie i likwidacja spółki 327

1.4. Francja 328

1.4.1. Wspólnicy 328

1.4.2. Kapitał spółki ' 328
1.4.3. Organy i 328

1.5. Niemcy 329

1.5.1. Powstanie spółki t.... 329
1.5.2. Prawa i obowiązki wspólników , 330
1.5.3. Organy i 330

1.5.4. Odpowiedzialność wobec wierzycieli 330

1.6. Polska | 331

§ 2. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 331

2.1. Charakterystyka i 331
2.2. Wielka Brytania 332

2.2.1. Powstanie spółki ] 332
2.2.2. Odpowiedzialność j 332
2.2.3. Kapitał zakładowy 333

2.2.4. Kierownictwo i reprezentacja 334
2.2.5. Likwidacja 334

2.3. Włochy 334

2.3.1. Powstanie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością > 334
2.3.2. Prawa i obowiązki wspólników 335
2.3.3. Organy . 335

2.3.4. Pozostałe zagadnienia ; 336

2.4. Francja 336

2.4.1. Kapitał i wkłady \ 336
2.4.2. Wspólnicy i odpowiedzialność \ 336
2.4.3. Walne zgromadzenia 1 336
2.4.4. Kierowanie spółką \ 337
2.4.5. Rodzinna spółka z ograniczoną odpowiedzialnością { 337
2.4.6. Jednoosobowa spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 337

2.5. Niemcy

338

2.5.1. Powstanie spółki , 338
2.5.2. Prawa i obowiązki wspólników : 338
2.5.3. Zarząd (dyrektorzy) , 338
2.5.4. Odpowiedzialność wobec wierzycieli 1 339
2.5.5. Struktura organizacyjna 1 339

2.6. Polska J 339

§ 3. Spółka cywilna 339

3.1. Charakterystyka 339
3.2.WielkaBrytania 340

3.2.1. Istota spółki cywilnej 340
3.2.2. Powstanie spółki 340
3.2.3. Zarządzanie i reprezentacja 341

3.2.4. Wkład i dodatkowe świadczenia 341

3.2.5. Stosunek do osób trzecich 341
3.2.6. Likwidacja 342

3.3. Włochy 342

3.3.1. Charaktery styka spółki zwykłej 342

3.3.2. Powstanie spółki zwykłej 343

3.3.3. Prawa i obowiązki wspólników 343

3.3.4. Stosunek do osób trzecich i granice odpowiedzialności

spółki i wspólników 344

3.3.5. Rozwiązanie i likwidacja spółki 344

3.4. Francja 345
3.5. Niemcy 345
3.6. Polska 346

§4. Spółka jawna 347

4.1. Charakterystyka 347
4.2. Włochy 347

4.2.1. Spółka we wspólnym imieniu 347
4.2.2. Powstanie spółki we wspólnym imieniu 347

4.2.3. Stosunki wewnętrzne i zewnętrzne spółki 348
4.2.4. Rozwiązanie i likwidacja spółki 348

4.3. Francja .349

4.3.1. Powstanie spółki we wspólnym imieniu 349

4.3.2. Pozostałe zagadnienia 349

4.4. Niemcy •. 350
4.5. Polska 351

§ 5. Spółka komandytowa 351

5.1. Wstęp 351
5.2. Włochy 351

5.2.1. Powstanie zwykłej spółki komandytowej 352

5.2.2. Prawa i obowiązki wspólników 352
5.2.3. Stosunek do osób trzecich 352
5.2.4. Rozwiązanie i likwidacja spółki 353

5.3. Francja ],, 353
5.4.Niemcy 353

5.4.1. Powstanie spółki 353
5.4.2. Prawa i obowiązki wspólników 354
5.4.3. Odpowiedzialność wobec wierzycieli 354

5.4.4. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością & spółka

komandytowa (GmblI & Co. KG) 354

5.5. Polska 355

§ 6. Spółka komandytowo-akcyjna 355

6.1. Wstęp : 355
6.2. Włochy 355

6.2.1. Charakterystyka spółki komandytowo-akcyjnej 355
6.2.2. Pozstałe zagadnienia 356

6.3.Francja 356
6.4. Niemcy 357
6.5. Polska 357

§7. Spółka partnerska [.. 357

7.1. Charakterystyka 357
7.2.Niemcy ,. 358

7.2.1. Powstanie spółki 358
7.2.2. Prawa i obowiązki wspólników j.. 358
7.2.3. Odpowiedzialność wobec wierzycieli 358

7.3. Polska i

;

. 358

ROZDZIAŁ VIII
PRAWO PRACY ;.. 360

§ 1. Ogólne wiadomości o prawie pracy 360

1.1. Pojęcie i przedmiot prawa pracy 360

1.2. Źródła prawa pracy I, 360

§2. Stosunek pracy ,. 362

2.1. Wyjaśnienie pojęcia „stosunek pracy" ,. 362
2.2. Strony stosunku pracy 363
2.3. Powstanie stosunku pracy ;.. 364

§ 3. Umowa o pracę 364

3.1. Rodzaje umów o pracę 364
3.2. Treść i forma umowy o pracę 367
3.3. Zmiana treści umowy o pracę 369

§ 4. Rozwiązanie umowy o pracę i 372

4.1. Rozwiązanie umowy o pracę na mocy porozumienia stron 372

4.2. Rozwiązanie umowy o pracę za wypowiedzeniem 372
4.3. Ochrona pracowników przed wypowiedzeniem 375

4.3.1. Powszechna ochrona przed wypowiedzeniem 375
4.3.2. Szczególna ochrona pracowników przed wypowiedzeniem 377

4.4. Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia 381

§ 5. Wygaśnięcie umowy o pracę 387
§ 6. Inne podstawy nawiązania stosunku pracy 388

6.1. Powołanie 389
6.2. Wybór 391

6.3. Mianowanie 392
6.4. Spółdzielcza umowa o pracę 394

§ 7. Wynagrodzenie za pracę < 399
§ 8. Czas pracy 405

8.1. Zakres pojęcia „czas pracy" 405
8.2. Przepisy regulujące czas pracy 406
8.3. Rodzaje czasu pracy 407

8.3.1. Podstawowy czas pracy 407
8.3.2. Przedłużony czas pracy 408
8.3.3. Przerywany czas pracy 409

8.3.4. Zadaniowy czas pracy 409
8.3.5. Skrócony czas pracy 410
8.3.6. Równoważny czas pracy 410
8.3.7. Czas pracy w ruchu ciągłym 410

8.4. Praca w godzinach nadliczbowych, w porze nocnej

oraz w niedziele i święta 411

8.4.1. Praca w godzinach nadliczbowych 411
8.4.2. Praca w porze nocnej 414
8.4.3. Praca w niedziele i święta 414

§ 9. Urlopy pracownicze: urlop wypoczynkowy i bezpłatny , 415

9.1. Urlop wypoczynkowy I 415

9.1.1. Wyjaśnienie pojęcia „urlop wypoczynkowy".

Pierwszy i kolejny urlop wypoczynkowy i 415

9.1.2. Wymiar urlopu wypoczynkowego i 416
9.1.3. Urlop proporcjonalny , 416
9.1.4. Urlop wypoczynkowy pracowników sezonowych 418
9.1.5. Ustalanie terminu urlopu wypoczynkowego 418

9.1.6. Przerwanie urlopu wypoczynkowego i 419
9.1.7. Ekwiwalent pieniężny za niewykorzystany urlop

wypoczynkowy i 420

9.2. Urlop bezpłatny \ 421

§ 10. Uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem 422

10.1. Powszechna ochrona kobiet oraz ochrona kobiet w ciąży

i kobiet karmiących 422

10.2. Rodzina i jej ochrona w prawie pracy 428

10.3. Ochrona przyznana rodzicom lub opiekunom dziecka ; 428

§11. Zatrudnianie młodocianych \ 439
§ 12. Rozpatrywanie sporów o roszczenia ze stosunku pracy j 443

§ 13. Przedawnienie roszczeń ze stosunku pracy j 452

ROZDZIAŁ IX

PRAWO WSPÓLNOTOWE 455
§ 1. Proces integracji europejskiej

455

1.1. Wstęp 455
1.2. Traktat Paryski

457

1.3. Traktaty Rzymskie

457

1.4. Traktat o fuzji j 459
1.5. Jednolity Akt Europejski | 459
1.6. Traktat o Unii Europejskiej

;

460

1.7. Traktat Amsterdamski \ 461
1.8. Traktat Nicejski ! 462
1.9. Prace nad konstytucją Unii Europejskiej i 463

§ 2. Organy Wspólnot \ 464

2.1. Organy i instytucje Wspólnot | 464
2.2. Parlament Europejski , 465

/£ BIBLIOTEKA »

2.2.1. Ogólna charakterystyka i skład Parlamentu Europejskiego 465
2.2.2. Kompetencje prawodawcze Parlamentu Europejskiego 466

2.2.3. Kompetencje kontrolne Parlamentu Europejskiego 467

2.3. Rada 468

2.3.1. Skład Rady 468
2.3.2. Zadania Rady 468

2.3.3. Podejmowanie decyzji przez Radę 469

2.4. Komisja 470

2.5. Trybunał Obrachunkowy 472
2.6. Trybunał Sprawiedliwości 472

2.7. Sąd Pierwszej Instancji 474
2.8. Komitet Ekonomiczno-Społeczny i Komitet Regionów 475

§ 3. Prawo wspólnotowe 476

3.1. Ogólna charakterystyka 476
3.2. Akty prawa wtórnego 477

3.2.1. Rozporządzenie 477
3.2.2. Dyrektywa 478
3.2.3. Decyzja 478
3.2.4. Zalecenia i opinie 479

3.3. Naczelne zasady prawa wspólnotowego 479

3.3.1. Zasada pierwszeństwa 479
3.3.2. Zasada bezpośredniej skuteczności 480
3.3.3. Bezpośrednia skuteczność dyrektyw 482

§4. Etapy integracji gospodarczej 484

4.1. Unia celna i rynek wewnętrzny 484
4.2. Unia gospodarcza i walutowa 486

§ 5. Swoboda przepływu towarów 489

5.1. Charakterystyka ogólna 489
5.2. Zakaz pobierania ceł i opłat o podobnym skutku 490

5.3. Zakaz stosowania ograniczeń ilościowych i środków

o podobnym skutku 491

5.3.1. Zakaz stosowania ograniczeń ilościowych i środków

o podobnym skutku w imporcie 491

5.3.2. Zakaz stosowania ograniczeń ilościowych i środków

o podobnym skutku w eksporcie 493

5.3.3. Uzasadnione ograniczenia swobodnego przepływu towarów 494

5.4. Zakaz opłat krajowych

o charakterze dyskryminującym i ochronnym 494

§ 6. Swoboda przepływu pracowników 495

6.1. Swoboda przepływu osób 495
6.2. Swoboda przepływu pracowników 496

6.2.1. Charakterystyka ogólna 496

6.2.2. Uprawnienia pracowników migrujących 497
6.2.3. Uprawnienia członków rodzin pracowników migrujących 498

6.3. Ograniczenia swobody przepływu pracowników 499
6.4. Okresy przejściowe 500

§ 7. Swoboda świadczenia usług

i swoboda zakładania przedsiębiorstw 501

7.1. Swoboda zakładania przedsiębiorstw

a swoboda świadczenia usług 501

7.2. Swoboda zakładania przedsiębiorstw 503
7.3. Swoboda świadczenia usług :... 504

7.4. Ograniczenia swobody zakładania przedsiębiorstw

i swobody świadczenia usług |... 505

7.5. Okresy przejściowe L. 506

§ 8. Swoboda przepływu kapitału 507

8.1. Swoboda przepływu kapitału a swoboda przepływu płatności 507
8.2. Swoboda przepływu kapitału 508

8.2.1. Zakres swobody przepływu kapitału i... 508
8.2.2. Likwidowanie ograniczeń 508

8.3. Ograniczenia swobody przepływu kapitału 509
8.4. Okresy przejściowe I... 510

§ 9. Prawo spółek 510
§ 10. Europejskie Zgrupowanie Interesów Gospodarczych 515

10.1. Charakterystyka ogólna I... 515

10.2. Powstanie Zgrupowania J... 516
10.3. Struktura wewnętrzna Zgrupowania ... 517
10.4. Odpowiedzialność członków Zgrupowania 518
10.5. Zmiany składu Zgrupowania .„ 518
10.6. Rozwiązanie Zgrupowania :... 519

§11. Spółka Europejska 520

11.1. Charakterystyka ogólna 520

1 1.2. Powstanie Spółki Europejskiej 521
11.3. Siedziba Spółki Europejskiej 523
1 1.4. Struktura Spółki Europejskiej 523
11.5. Rozwiązanie Spółki Europejskiej 524

11.6. Uczestnictwo pracowników w Spółce Europejskiej 524

§ 12. Prawo konkurencji 526

12.1. Charakterystyka ogólna 526

12.2. Zakaz karteli ograniczających konkurencję 527
12.3. Zakaz nadużywania pozycji dominującej 529

12.4. Uprawnienia Komisji 531
12.5. Kontrola połączeń przedsiębiorstw 531

SŁOWO WSTĘPNE

Powołując się na treść jednej z najstarszych parcmii prawniczych głoszącej, że nie

znajomość prawa szkodzi, oddajemy Państwu podręcznik z podstaw prawa prze

znaczony dla studentów różnych kiemnków nicprawniczych. Zastrzeżenie takie jest

konieczne, biorąc pod uwagę niemalże encyklopedyczny charakter prezentacji.

Niemniej staraliśmy się pomimo szeregu ograniczeń zaprezentować najistotniejsze

z punktu widzenia zarówno dydaktycznego, jak i pragmatycznego dziedziny prawa,

licząc na to, że pogłębienie prawniczej wiedzy nastąpi już po pomyślnym zdaniu

egzaminów, i to z własnej inicjatywy studiujących, co współcześnie jest zresztą

niezbędne.

Przyjęta przez nas konwencja oraz kolejność wynika z wieloletnich doświad

czeń dydaktycznych zdobytych głównie na Wydziale Zarządzania Akadenjiii Górni

czo-Hutniczej.

Mając nadzieję na przychylność Czytelników, dedykujemy im najprawdziwszą

z maksym repetitio Mater studiorum esl jako warunek konieczny i wystarczający

powodzenia na studiach.

W imieniu zespołu

Kraków, lipiec 2003

Prof. dr hab. Tadeusz Włudyka

ROZDZIAŁ I

PODSTAWOWE WIADOMOŚCI O PRAWIE

§ 1. Pojęcie prawa

Pojęcie prawa ma wiele znaczeń. Możemy mieć na myśli prawo jako czyjeś pod

miotowe uprawnienie do określonego zachowania się, możemy także pod pojęciem

prawa rozumieć jakieś określone uregulowania, czy wreszcie rozumieć prawo jako

zespół norm stworzonych przez państwo i usankcjonowanych przymusem państwo

wym, które tworzą porządek prawny na terenie danego państwa.

§ 2. Norma prawna a przepis prawny

[Definicja normy prawnej] Norma prawna to wynikająca z przepisów reguła postę

powania, wydana lub usankcjonowana przez państwo, zagwarantowana przymusem

państwowym. Ma charakter ogólny, nie zindywidualizowany i dwustronny.

Charakter ogólny normy prawnej oraz brak indywidualizacji polega na skiero

waniu jej do nieokreślonej liczby adresatów spełniających pewne kryteria. Dla

przykładu norma zawarta w przepisie art. 148 § 1 Kodeksu karnego

„nie wolno zabi

jać człowieka" jest kierowana do nieograniczonej i nieustalonej liczby adresatów,

bowiem każdy, kto zabije człowieka, złamie powyższą normę.

Warto jednak zauważyć, że czasami normy prawne kierowane są do pewnej ści

śle określonej grupy osób wyodrębnionej ze względu na różne kryteria, takie jak np.

wiek, płeć, zawód itd. Np. zgodnie z art. 338 §1 Kodeksu karnego „żołnierzowi nie

wolno opuszczać samowolnie swojej jednostki". Zatem norma ta kierowana jest do

osób będących żołnierzami, a jej ogólny i nie zindywidualizowany charakter przeja

wiać się będzie w fakcie, że każdy żołnierz, który złamie tę normę, będzie podlegał

określonej odpowiedzialności.

Znamienita większość norm prawnych ma charakter dwustronny, to znaczy, że

po jednej stronie kreuje pewne uprawnienie, po drugiej zaś pewien obowiązek. Dla

przykładu norma zawarta w art. II

Kodeksu pracy

mówi, że „pracownicy mają

równe prawa z tytułu jednakowego wypełniania takich samych obowiązków".

' Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks kamy (Dz. -U. z 1997 r., Nr 88, poz. 553 ze: zm.).

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 roku Kodeks pracy (tekstjednolity: Dz.U. z 1998 r., Nr 2 l

poz. 94

ze zm.).

Norma ta kreuje prawo po stronic pracowników do równego traktowania przy
wypełnianiu takich samych obowiązków, jednocześnie zaś po stronie pracodawcy
stwarza obowiązek do równego traktowania określonych pracowników.

[Budowa normy prawnej] Klasyczna norma prawna składa się z trzech

elementów:

1) hipotezy - czyli określenia, kto i w jakiej sytuacji ma się do danej normy za

stosować;

2) dyspozycji - czyli określenia, jak się należy bądź nie należy zachować w wa

runkach określonych hipotezą;

3) sankcji - czyli określenia skutków niezastosowania się do dyspozycji danej nor

my; skutki te nie zawsze jednak będą miały postać kary (tak jak to bywa w pra
wie karnym), lecz mogą przyjmować również inne postaci.

Dla przykładu podać można normę zawartą w przepisie art. 192 § 1 Kodeksu kar

nego, który stanowi, że „Kto wykonuje zabieg leczniczy bez zgody pacjenta, podlega
grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2" - norma
ta będzie zatem stanowić, że każdy kto wykona zabieg leczniczy bez zgody pacjenta

będzie podlegał określonej karze. Hipotezą będzie tutaj określenie „kto", czyli
każdy, dyspozycją będzie określenie zachowania się, a więc wykonanie zabiegu

leczniczego bez zgody pacjenta, a sankcją za takie zachowanie będzie określona
kara.

[Powstanie normy prawnej] Norma prawna wypływa z przepisu prawa. Zatem

można stwierdzić, że po pierwsze powstaje ona na skutek wydania jej przez upraw
nione do stanowienia prawa organy. Drugim przykładem powstania normy prawnej,
obecnie prawie nic występującym, jest sytuacja, gdy jakiś zwyczaj lub norma mo
ralna uzyskuje rangę normy prawnej.

[Podział norm prawnych] Ze względu na moc obowiązywania normy prawne

możemy podzielić dychotomicznie.

- Normy prawne bezwzględnie obowiązujące (imperatywne) ius cogens - które

obowiązują wszystkich i zawsze bez względu na wolę stron (zainteresowanych).
Przykładem niech będą tutaj wszelkie normy prawa karnego, których wszyscy
muszą przestrzegać bez względu na to, czy im to odpowiada, czy też nie.

- Normy prawne względnie obowiązujące (dyspozytywne) ius dispositivum - któ

rych zastosowanie strony mogą wyłączyć. Jako przykład można podać niektóre
normy prawa cywilnego

[Przepis prawny] Przepis prawny to elementarna część systemu prawnego (ustawy
lub innego aktu normatywnego). Przepisem jest zatem artykuł, paragraf, punkt,

ustęp. Przepis prawny nie musi pokrywać się z normą, nie należy zatem utożsamiać
przepisu z normą prawną, która na ogół wynika z przepisu (lub przepisów).

§ 3. Wykładnia prawa

[Wykładnia prawa] Wykładnia prawa to interpretacja prawa - ogół czynności

zmierzających do ustalenia rzeczywistej treści norm prawnych zawartychJW przepi
sach prawa.

Często zdarza się, że mamy do czynienia z niejasnymi zapisami prawnymi.

Chcąc ustalić, co one oznaczają, musimy dokonać ich interpretacji.

[Podział wykładni ze względu na metodę] Dokonując interpretacji przepisów mo

żemy oprzeć się na różnych metodach ustalenia ich znaczenia.

W związku z tym możemy wyróżnić:

- wykładnię słowną (gramatyczna, werbalna, językowa) - znaczenie norm ustala

ne jest poprzez analizę stniktur językowych;

- wykładnię celowościową- badając dany przepis osoba interpretująca skupia się

na określeniu celu dla jakiego dany przepis powstał;

- wykładnię systematyczną- ustalenie znaczenia norm następuje poprzez badanie

ich położenia w systemie prawa, a więc np. miejsca umieszczenia przepisu w da
nym tekście prawnym czy wręcz w danej np. gałęzi prawa;

- wykładnię historyczną- polegającą na analizie ewolucji danego przepisu praw

nego i wyciągania wniosków z okoliczności jego powstania.

[Podział wykładni ze względu na podmiot] Wykładnię możemy podzielić również

ze względu na podmiot jej dokonujący, i tak można wyróżnić:

- wykładnię autentyczną - dokonywaną przez ten sam organ, który dany przepis

wydał (np. wyjaśnienia Ministerstwa Finansów do rozporządzeń wydanych
przez Ministra Finansów);

- wykładnię legalną - dokonywaną przez specjalnie powołany do tego organ

obecnie w Polsce organ taki nie istnieje, a do 1997 roku uprawnienia takie po
siadał Trybunał Konstytucyjny;

- wykładnię praktyczną- dokonywaną przez organ władzy publicznej w toku sto

sowania prawa, a więc np. przez sąd na gruncie rozpatrywania konkretnej spra
wy, a także strony procesowe (np. porady adwokata);

- wykładnię doktrynalną - dokonywaną przez naukę i prawników w artykułach,

komentarzach, podręcznikach.

[Podział wykładni ze względu na wynik] Każda wykładnia kończy się ustaleniem

właściwego znaczenia jakiegoś konkretnego przepisu. W związku z tym efekt
końcowy interpretacji może różnić się od literalnego brzmienia przepisu.

Wyróżniamy zatem:

- wykładnię rozszerzającą- interpretowany przepis należy rozumieć szerzej, niż

wynika to z jego literalnego brzmienia;

- wykładnię ścieśniającą - interpretowany przepis należy rozumieć węziej, niż

wynika to z jego literalnego brzmienia;

- wykładnię stwierdzającą - interpretowany przepis należy rozumieć dokładnie

tak samo, jak wynika to z jego literalnego brzmienia.

[Wzajemne relacje miedzy podziałami wykładni] Należy pamiętać, że powyższe

podziały wykładni nie wyłączają się nawzajem, a wprost przeciwnie-przenikają się.

Dla przykładu możemy podać, że np. Minister Finansów dokonując interpretacji

swojego rozporządzenia dokonuje wykładni autentycznej (podział ze względu na

podmiot), ale jednocześnie tłumacząc przepis celem, jaki mu przyświecał przy jego

wydaniu, dokonuje wykładni celowościowej (podział ze względu na metodę), w wy

niku której może okazać się, że dany przepis należy rozumieć dużo szerzej, niżby to

wynikało z jego literalnego brzmienia, a więc dokonuje on jednocześnie wykładni

rozszerzającej (podział ze względu na wynik).

§ 4. Źródła prawa

[Definicja źródeł prawa] Źródłem prawa jest sformalizowany akt władzy państwo

wej zawierający przepisy prawne

. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwiet

nia 1997 roku'* przewiduje zamknięty system źródeł prawa. W Konstytucji zatem

zostały enumeratywnie wymienione formy, w jakich mogą być tworzone normy

prawne, wyraźnie również ustalono krąg podmiotów mogących to prawo tworzyć.

[Rodzaje źródeł prawa] Tak więc zgodnie z art. 87 Konstytucji RP źródłem pow

szechnie obowiązującego prawa, z zachowaniem hierarchii ważności, są:

- Konstytucja - czyli ustawa zasadnicza, zawierająca podstawowe zasady dzia

łania i ustroju państwowego charakteryzująca się również specjalną procedurą

uchwalania i zmiany,

- umowa międzynarodowa ratyfikowana przez Prezydenta za uprzednią zgodą

Sejmu i opublikowana w Dzienniku Ustaw;

- Ustawa - jako podstawowy akt prawny zawierający powszechnie obowiązujące

przepisy prawa;

- rozporządzenie z mocą ustawy -jest to szczególny rodzaj aktu prawnego w hie

rarchii stojący na równi z ustawą, który może być wydany jedynie przez Prezy

denta RP, jedynie w stanie wojny, jedynie w sytuacji, gdy Sejm nie może się

zebrać na posiedzenie i jedynie na wniosek Rady Ministrów; akty te podlegają

następnie kontroli ze strony Sejmu poprzez obowiązek ich zatwierdzenia na

najbliższym posiedzeniu;

W. Siuda, Elementy prawa dla ekonomistów, Scriptum, Poznań 2002. s. 27.
Ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 roku Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 1997 r.,

Nr 78, poz. 483 ze zm.).

rozporządzenie - jako akt wykonawczy do ustawy, który może być wydany

jedynie w razie istnienia tzw. delegacji ustawowej

; kompetencje do wydawania

rozporządzeń posiadają: Prezydent RP, Rada Ministrów, Premier, poszczególni

ministrowie, przewodniczący określonych w ustawie komitetów powołanych

w skład Rady Ministrów, oraz przewodniczący Krajowej Rady Radiofonii i Te

lewizji;
akty prawa miejscowego

-jako prawo stanowione przez jednostki terytorialne

i obowiązujące jedynie na obszarze funkcjonowania tych jednostek.

§ 5. Reguły kolizyjne

[Pojęcie kolizji przepisów] Kolizją przepisów jest sytuacja, kiedy jeden stosunek

prawny uregulowany jest więcej niż jednym przepisem, które obowiązują w

danej

chwili i pozostają w stosunku do siebie w sprzeczności.

[Kolizja przepisów w czasie] O kolizji przepisów w czasie mówimy wtedy, gdy

w danym momencie zachodzi sytuacja jednoczesnego uregulowania danego sto

sunku prawnego przepisami wydanymi w różnych okresach czasu. Sytuacja taka bę

dzie zatem miała miejsce np. w przypadku, gdyby jedna ustawa nakazywała zawarcie

małżeństwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, a druga mówiła, że wy

starczy to zrobić przed np. pięcioma świadkami. W takim wypadku zachodziłaby ko

nieczność ustalenia jak osoba mająca zamiar zawrzeć związek małżeński ma postąpić

- czy musi się udać do kierownika USC, czy też wystarczy złożyć oświadczenie

przed pięcioma świadkami. W ustaleniu lego pomagają wypracowane przez

doktrynę i orzecznictwo sądowe reguły kolizyjne.

Pierwszą z nich jest podstawowa zasada systemu prawnego lex retro non agil -

prawo nie działa wstecz. Oznacza to, że jeżeli wchodzi w życie nowy przepis; to co

do zasady nie ma on zastosowania do sytuacji, które miały miejsce przed jego

wejściem w życic. Jeżeli zatem wszedłby w życie przepis mówiący o konieczności

zawierania małżeństw w obecności pięciu świadków, to nie miałby on żadnego zna

czenia dla małżeństw zawartych przed jego wejściem w życie.

Drugą regułą kolizyjną jest zasada lex posterior derogat legi priori - stano

wiąca, że prawo późniejsze uchyla prawo wcześniejsze. W naszym przykładzie

zatem należałoby stwierdzić, że jeżeli w tym samym czasie obowiązują! dwie

sprzeczne ze sobą regulacje dotyczące sposobu zawarcia małżeństwa,! moc

obowiązującą ma ta, która została wydana później.

Delegacją ustawową jest zawarte w ustawie upoważnienie dla danego organu do wydania roz

porządzenia o danej treści.

Szerzej o źródłach powszechnie obowiązującego prawa w rozdziale „Prawo konstytucyjne".

Kolejną regułą kolizyjną jest zasada lex superior derogat legi inferiori - oznacza

jąca, że prawo wyższego stopnia uchyla prawo niższego stopnia. W tym miejscu

należałoby odnieść się do wcześniej omówionej hierarchii źródeł prawa. Zatem jeżeli
w danej chwili istniałyby dwa różne przepisy regulujące jakąś sytuacją to gdyby
okazało się, że nie są to dwa przepisy należące do tego samego rodzaju źródeł prawa,

to pierwszeństwo miałby ten, który zawarty jest w źródle prawa hierarchicznie wyż
szym. Zatem jeżeli obowiązek zawarcia małżeństwa przed kierownikiem USC
regulowany byłby w ustawie, a przed pięcioma świadkami w rozporządzeniu, to
należałoby stwierdzić, że obowiązuje regulacja ustawowa.

Regułą kolizyjną jest także zasada lex specialis derogat legi generali - która

oznacza, że prawo specjalne (szczególne, szczegółowe) uchyla prawo generalne

(ogólne). Tę regułę najlepiej zilustrować na przykładzie przepisu cytowanego już
wcześniej Kodeksu karnego.

Art. 189. KK: §1. Kio pozbawia człowieka wolności, podlega karze pozba

wienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§2. Jeżeli pozbawienie wolności trwało dłużej niż 7 dni lub

łączyło się ze szczególnym udręczeniem, sprawca podlega
karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

Mamy zatem dwie sytuacje: po pierwsze osoba, która pozbawi człowieka

wolności, zawsze podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 (§ 1),
w §2 stwierdza się natomiast, że jeżeli pozbawienie wolności trwało dłużej niż 7 dni
lub łączyło się ze szczególnym udręczeniem, sprawca podlega karze pozbawienia
wolności od roku do lat 10. Paragraf drugi jest zatem wyłączeniem paragrafu pierw
szego, jest to bowiem w stosunku do niego lex specialis. Zauważyć bowiem należy,

że mamy do czynienia z dwoma przepisami, które określają inny rodzaj kary za to
samo przestępstwo. Zarówno w §1, jak i §2 mowa jest o pozbawieniu wolności.
Gdyby nie było reguł kolizyjnych, można by dojść do mylnego wniosku, że w przy
padku gdy pozbawienie wolności trwałoby dłużej niż 7 dni lub łączyło się ze szcze

gólnym udręczeniem, sprawca podlegałby karze z § 1 i §2, bo oba jednocześnie wska
zują karę za pozbawienie człowieka wolności.

[Kolizja przepisów w przestrzeni] Z kolizją przepisów w przestrzeni mamy do czy

nienia w sytuacji, gdy na tym samym terytorium obowiązują różne przepisy prawa.
Tak może być np. w przypadku państw federacyjnych (jak np. Stany Zjednoczone
Ameryki Północnej), gdzie obowiązują jednocześnie dwa systemy prawa: stanowy

i federalny. O tym, który z nich ma pierwszeństwo, decyduje prawo ustrojowe da
nego kraju.

Drugą sytuacjąjest ta, w której dochodzi do kolizji przepisów różnych państw.

Nietrudno bowiem wyobrazić sobie sytuację, gdy obywatel polski zawiera z obywate

lem Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, w Republice Południowej Afryki,

umowę sprzedaży nieruchomości położonej w Holandii. Powstaje zatem pytanie, ja
kie prawo należy stosować: czy polskie, bo jedna strona to obywatel Polski, czy ame
rykańskie, bo druga strona to obywatel USA, czy może prawo RPA, bo tam zawarto
umowę, czy może prawo holenderskie, bo tam położona jest nieruchomość.

Inny przykład: obywatel Francji wyjechał na urlop do Grecji, tam jednak za

chorował i postanowił wracać, jadąc przez Rumunię sporządził testament, w którym
wszystkie swoje nieruchomości położone w Belgii zapisał swojej żonie - obywatelce
Norwegii, po czym jadąc przez Szwajcarią zmarł. Jakie prawo tu zastosować? Czy

francuskie, bo obywatel Francji, czy może greckie, bo lam zrodziła się rJrzyczyna

jego późniejszego zgonu, czy może rumuńskie, bo tam sporządził testament, czy

może belgijskie bo tam położone są nieruchomości, czy może norweskie, bo spad
kobierca jest Norweżką, czy może wreszcie szwajcarskie - bo tam nastąpiła śmierć.
Wszystkie te sytuacje normowane są przez prawo prywatne międzynarodowe, które

jest wewnętrzną częścią każdego systemu prawnego danego państwa, a opiera się na

wielu ratyfikowanych konwencjach i umowach międzynarodowych

§ 6. Systematyka prawa

Na system prawa składają się tysiące przepisów zebranych w różnych źródłach prawa.

W związku z tym doktryna dokonuje podziałów prawa.

6.1. Prawo materialne i formalne

[Prawo materialne] Prawem materialnym będą wszystkie te normy prawne, które

ustanawiają prawa lub też nakładają na podmioty różnorodne obowiązki.

[Prawo formalne] Prawo formalne (procesowe, proceduralne) to prawo składające

się z norm umożliwiających wyegzekwowania prawa materialnego. Do tego prawa
będą przede wszystkim należeć normy Kodeksu postępowania kaniego

, Kodeksu

postępowania cywilnego

, Kodeksu postępowania administracyjnego

czy Ordyna

cji podatkowej", oraz inne normy proceduralne.

W Polsce, obok wielu konwencji, w tym zakresie obowiązuje ustawa z dnia 12 listopada 1965 roku

Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. z 1965 r., Nr 46, poz. 290 ze zra.).

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks postępowania kaniego (Dz. U. z 1997 r.JNr 89, poz.

555 ze zm.).

Ustawa z dnia 17 listopada 1974 roku Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 1964 r., Nr 43,

poz. 296 ze zm.).

Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 roku Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jednolity:

Dz. U. z 2000 r., Nr 98, poz. 1071 ze zm.).

" Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 1997 i\, nr 137, poz. 926

zm.).

6.2. Prawo międzynarodowe i wewnętrzne

[Prawo międzynarodowe] Prawo międzynarodowe to tzw. „prawo narodów".

Składają się na nie umowy międzynarodowe, traktaty, konwencje itp. Poszczególne

państwa są sygnatariuszami tych aktów prawnych i po ich przyjęciu do swojego

porządku prawnego (ratyfikacji) stają się obowiązującymi normami.

[Prawo wewnętrzne] Prawo wewnętrzne zaś to całokształt prawa w danym państwie

wytworzonego przez organy do tego upoważnione, Czasem może zdarzyć się, że

prawo międzynarodowe stanic się częścią prawa wewnętrznego i będzie w danym

państwie stosowane bezpośrednio tak jak prawo wewnętrzne. I tak np. zgodnie

z art. 91 Konstytucji RP ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu

w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku

prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od

wydania ustawy.

6.3. Prawo publiczne i prywatne

[Prawo publiczne] Prawo publiczne jest to prawo regulujące stosunki publiczno

prawne, a więc zachodzące na linii podmiot - państwo.

|Prawo prywatne] Prawo prywatne natomiast to prawo regulujące stosunki pomię

dzy podmiotami w danym państwie.

6.4. Gałęzie prawa

Najdonioślejsze jednak, z praktycznego punktu widzenia, znaczenie ma podział pra

wa na gałęzie. Dokonuje się go bowiem ze względu na przedmiot regulacji. W dok

trynie istnieją spory co do potrzeby samodzielności niektórych gałęzi prawa, bowiem

zdaniem wielu autorów wyodrębnione dyscypliny nie w pełni na to zasługują i po

winny być sklasyfikowane jako część innej gałęzi.

Poza sporem pozostaje jednak podział na następujące gałęzie:

- prawo konstytucyjne,
- prawo cywilne,

- prawo karne,
- prawo administracyjne,

- prawo pracy,
- prawo finansowe.

Zaznaczyć należy jednak, że wszystkie powyższe podziały nie wyłączają in

nych. Poszczególne dyscypliny mieszają się i wzajemnie przenikają. Jeżeli zatem dla

przykładu weźmiemy regulację Kodeksu postępowania karnego, o którym była

mowa wyżej, to stwierdzić należy, iż jest to prawo formalne, bo reguluje zasady po

stępowania przed organami ścigania i sądami w sprawach karnych, jest to prawo

wewnętrzne, bo obowiązuje na terenie Polski i zostało uchwalone przez polską

władzę ustawodawczą, jest to prawo publiczne, bo reguluje stosunki pomiędzy oby

watelem a państwem, jeśli zaś chodzi o przynależność do danej gałęzi to jest to

niewątpliwie prawo karne.

•

§ 7. Publikatory

[Obowiązek publikacji] Aby dany akt prawny zaczął obowiązywać musi najpierw

zostać opublikowany we właściwym publikatorze. Wyróżnić możemy kilka rodza

jów wydawnictw służących promulgacji (ogłaszania) aktów normatywnych, a naj

ważniejsze z nich omówiono w kolejnych podrozdziałach.

7.1. Dzienniki Ustaw

[Dziennik Ustaw] W Dzienniku Ustaw publikowane są akty normatywne; pow

szechnie obowiązujące. Obok ustaw publikuje się również rozporządzenia oraz

umowy międzynarodowe. Dzienniki Ustaw ukazują się w miarę potrzeb, to Znaczy

wraz z zaistnieniem konieczności opublikowania aktów normatywnych.

[Oznaczenie Dziennika Ustaw] Oznaczenie Dziennika Ustaw może wyglądać

następująco:

Dz. U. 00.20.54

W powyższym oznaczeniu pierwsza liczba oznacza rok wydania danego Dzien

nika Ustaw (w przykładzie to rok 2000). Druga liczba oznacza kolejny numer Dzien

nika Ustaw w danym roku (nr 20). Od każdego nowego rolcu kalendarzowego

oznaczenie numeru zaczyna się od początku (od nr 1). Trzecia liczba to pozycja

ustawy w Dzienniku Ustaw (pozycja 54). Pozycja co roku zaczyna się od jedynki,

a każdy następny numer Dziennika Ustaw zaczyna się od pozycji następnej pó tej na

jakiej zakończył się poprzedni (np. jeżeli Dziennik Ustaw nr 5 zakończył się pozycją

19, to Dziennik Ustaw nr 6 zacznie się od pozycji nr 20).
[Tekst jednolity] Ustawodawca czasami publikuje tekst jednolity (t.j.) danego aktu

prawnego. Tekst jednolity to ujednolicona wersja danego aktu (najczęściej ustawy)
zawierająca urzędowo naniesione poprawki, jakie miały miejsce od daty wydania da
nego aktu do daty uchwalenia tekstu jednolitego.

7.2. Monitor Polski

W Monitorze Polskim (M.P.) publikowane są głównie akty prawa wewnętrznego.
Publikuje się tam zatem zarządzenia, obwieszczenia, uchwały ilp. Do oznaczeń
Monitorów Polskich stosuje się odpowiednio reguły dotyczące oznaczania Dzien

ników Ustaw.

7.3. Inne promulgatory

[Dziennik Urzędowy] Innymi promulgatorami są przede wszystkim Dzienniki
Urzędowe danego resortu (ministerstwa), w których publikuje się zarządzenia da
nego szefa resortu dotyczące jego podwładnych.

Ważnym prornulgatorem są także Dzienniki Urzędowe Województw, w których

publikuje się akty prawa miejscowego dla obszaru danego np. województwa.

ROZDZIAŁ II

PRAWO KONSTYTUCYJNE

§ 1. Konstytucja

1.1. Pojęcie konstytucji

[Obowiązująca Konstytucja] Obowiązująca w Polsce Konstytucja

została przyjęta

przez Zgromadzenie Narodowe (Sejm i Senat obradujące wspólnie) 2 kwietnia 1997

roku. Po uzyskaniu akceptacji Narodu wyrażonej w ogólnokrajowym referendum,

ustawa zasadnicza weSzła w życie 17 października 1997 roku.

IPojęcie konstytucji] Współcześnie pojęcie konstytucji oznacza ustawę zasadniczą,

czyli akt prawny o najwyższej randze w systemie prawnym danego państwa. Kon

stytucja jest ustawą o szczególnym, fundamentalnym znaczeniu dla funkcjonowania

państwa. Uchwalana jest przez parlament (przy zachowaniu specjalnego, bardziej ry

gorystycznego trybu). Konstytucja posiada też pozostałe cechy ustawy. Po pierwsze,

ustawa zasadnicza jest aktem normatywnym. Oznacza to, że przepisy konstytucji nie

są jedynie deklaracjami o charakterze politycznym, a służą konstruowaniu norm

prawnych, czyli norm o charakterze jednocześnie generalnym i abstrakcyjnym. Po

dnigie, konstytucja jest aktem powszechnie obowiązującym, tzn. jej postanowienia

są wiążące w stosunku do wszystkich (obowiązek przestrzegania konstytdcji ciąży

zarówno na organach władzy publicznej, jak i na wszystkich jednostkach); Po trze

cie, postanowienia konstytucji z reguły nadają się do bezpośredniego stosowania.

Bezpośrednie stosowanie przepisów ustawy zasadniczej oznacza nie tylko moż

liwość, ale i obowiązek organów stosujących prawo do opierania swoich roz

strzygnięć na unormowaniach konstytucji. Oczywiście chodzi tu o takie przepisy

konstytucji, które są wystarczająco jednoznacznie i precyzyjnie sformułowane, aby

mogły przyznawać prawa lub nakładać obowiązki

. Konstytucja z 2 kwietnia 1997

roku wyraźnie przesądza w art. 8 ust. 2 o zasadzie bezpośredniego stosowania jej

postanowień.

' Dz. U. Nr 78, poz. 483.

Koncepcja przeciwna, odrzucająca bezpośrednie stosowanie ustawy zasadniczej, zakłada, że kon

stytucja jest aktem adresowanym jedynie do ustawodawcy (czyli parlamentu) i wskazuje, jakie uregulo
wania mają zostać przyjęte. Dopiero postanowienia ustaw wydanych w celu konkretyzacji konstytucji
mogą być bezpośrednio stosowane przez obywateli i organy państwowe (zob. L. Garlicki, Polskie

prawo konstytucyjne - zaiys wykładu, t.

/, Warszawa 1998, s. 60 i nast.).

1.2. Specyfika konstytucji

[Cechy konstytucji] Konstytucja jest ustawą zajmującą wyjątkową pozycję w sys

temie prawa. Spośród innych ustaw konstytucję wyróżnia szereg cech specyficznych,
takich jak szczególna treść, szczególna forma i szczególna moc prawna.

[Szczególna treść] Współcześnie w ustawie zasadniczej ujęty jest całokształt kwestii

ustrojowych państwa oraz prawa, wolności i obowiązki jednostki.

Do najważniejszych spraw uregulowanych w przepisach Konstytucji z 2 kwiet

nia 1997 roku należy:

- określenie podstawowych zasad ustroju państwa (takich jak np. zasada suweren

ności Narodu, zasada demokratycznego państwa prawnego, zasada państwa jed

nolitego czy zasada podziału władz);

- określenie ustroju najważniejszych organów państwa (m.in. Sejm i Senat, Pre

zydent RP, Rada Ministrów, sądy i trybunały, Najwyższa Izba Kontroli i Rzecz

nik Praw Obywatelskich), zakresu kompetencji tych organów oraz wzajemnych

relacji pomiędzy tymi organami;

- określenie podstawowych praw, wolności i obowiązków człowieka i obywatela

(katalog praw i wolności jest stale rozbudowywany i współcześnie obejmuje

wolności i prawa osobiste, polityczne oraz wolności i prawa ekonomiczne, so

cjalne i kulturalne), a także środków ochrony wolności i praw.

[Szczególna forma] Konstytucję spośród innych ustaw wyróżnia nazwa i szcze

gólna forma uchwalenia. Tylko w odniesieniu do ustawy zasadniczej można posługi

wać się określeniem „konstytucja". Specjalny tryb uchwalenia i zmiany konstytucji

zwykle w wielu szczegółach odbiega od trybu stanowienia zwykłych ustaw, wpro

wadzając znacznie surowsze wymogi. Rozwiązanie takie ma na celu zapewnienie

trwałości konstytucji, jako podstawie funkcjonowania państwa. Chodzi również

o ochronę postanowień konstytucji przed zmianami pochopnymi i nieprzemyśla

nymi czy też wynikającymi z doraźnych celów politycznych.

[Zmiana konstytucji] Procedura zmiany obowiązującej ustawy zasadniczej uregu

lowana została w art. 235. Projekt ustawy zmieniającej konstytucję może zostać

wniesiony jedynie przez Prezydenta RP, Senat lub grupę co najmniej 92 posłów (1/5

ustawowej liczby posłów). Dla przyjęcia zmian wymagane jest uchwalenie ustawy

w jednakowym brzmieniu przez Sejm (za projektem musi opowiedzieć się co naj

mniej 2/3 głosujących, w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów)

i Senat (wymagana jest bezwzględna większość głosów, w obecności co najmniej po

łowy ustawowej liczby senatorów). Prezydent ma obowiązek podpisania tak uchwa

lonej ustawy (nie przewidziano więc tutaj uprawnienia do zastosowania tzw. „weta

ustawodawczego"). W pewnych sytuacjach istnieje możliwość przeprowadzenia re

ferendum ogólnokrajowego, zatwierdzającego zmiany w konstytucji. Ponadto, zmiana

ustawy zasadniczej nie jest dopuszczalna w czasie trwania stanu nadzwyczajnego.

[Szczególna moc prawna] Art. 8 ust. 1 stanowi, że konstytucja jest najwyższym pra

wem Rzeczypospolitej Polskiej. Jest to podkreślenie faktu zajmowania przez ustawę

zasadniczą najwyższego miejsca w hierarchii aktów prawnych. Konsekwencją naj

wyższej mocy prawnej każdej konstytucji jest wymóg, aby wszystkie inne akty nor

matywne były z nią zgodne. Inne akty prawne muszą być również z konstytucją

spójne. Oznacza to, że w możliwie najpełniejszy sposób powinny urzeczywistniać

w swojej treści postanowienia ustawy zasadniczej

§ 2. Zasady ustroju

[Zasady ustroju] Fundamentalne zasady ustroju politycznego państwa, zawarte

w konstytucji, rozstrzygają o panującym w danym kraju systemie władzy. Wskazują

do kogo należy władza (określają suwerena), określają podstawowe formy wykony

wania władzy oraz rodzaje organów państwowych w tym celu powołanych

Konstytucja z 1997 roku formułuje zasady ustroju w rozdziale pierwszym, za

tytułowanym „Rzeczpospolita".

Do najważniejszych zasad określających ustrój polityczny

należą:

- zasada niepodległości i suwerenności państwa,

- zasada państwa jednolitego,

- zasada suwerenności Narodu,

- zasada demokratycznego państwa prawnego,

- zasada podziału władz.

[Zasada niepodległości i suwerenności państwa] Ochrona niepodległości!i nie

naruszalności terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest podstawowym zadaniem

władz państwa (art. 5 Konstytucji). Niepodległość oznacza istnienie odrębnej pań

stwowości polskiej, w obecnych granicach Rzeczypospolitej. Z niepodległością nie

odłącznie związana jest suwerenność. Oznacza ona zdolność państwa do samo

dzielnego decydowania o wszystkich dotyczących go sprawach. Uczestnictwo Pol

ski w procesach integracyjnych (przede wszystkim udział w strukturach NATO, pla

nowane członkostwo w Unii Europejskiej), nie wiąże się z utratą suwerenności.

Oznacza jedynie jej ograniczenie w pewnym zakresie, konieczne zresztą w dobie po

litycznej i gospodarczej globalizacji. Aby takie ograniczenie było w ogóle możliwe,

Konstytucja zawiera specjalną klauzulę, wyrażoną w art. 90. Zezwala ona na prze

kazanie na podstawie umowy międzynarodowej organizacji międzynarodowej (lub

L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne - zarys wykładu, l. /, Warszawa 1998, s. 52.

Ibidem, i. I, s. 73.

Obok zasad odnoszących się do ustroju politycznego państwa, Konstytucja w rozdziale I normuje

m.in. podstawy ustroju gospodarczego (np. zasada społecznej gospodarki rynkowej i związana z nią za
sada wolności działalności gospodarczej). Rozdział VI „Prawo gospodarcze".

organowi międzynarodowemu) kompetencji organów władzy państwowej w niektó

rych sprawach

[Zasada państwa jednolitego] Konstytucja wyraźnie stanowi w art. 3, iż Rzeczpos

polita Polska jest państwem jednolitym. Państwo jednolite (unitarne) to państwo,

w którym występuje tylko jeden system organów państwowych. Przeciwieństwem

takiego modelu są państwa o strukturze federalnej. Są to państwa, w których istnieją

dwa systemy organów państwowych

Zasada państwa jednolitego nie wyklucza decentralizacji władzy publicznej

i przekazania określonych kompetencji jednostkom samorządu terytorialnego

(w Polsce gminom, powiatom i województwom). Organy jednostek samorządu tery

torialnego tworzą z organami centralnymi jeden system organów państwowych.

[Zasada suwerenności Narodu] Art. 4 ust. 1 Konstytucji stanowi, że władza

zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu. Przepis ten wskazuje, do

kogo należy władza w państwie, kto jest w państwie suwerenem. Nie chodzi tu o naród

w rozumieniu określonej grupy etnicznej, ale o ogół obywateli polskich.

W ust. 2 art. 4, Konstytucja określa podstawowe formy sprawowania władzy

przez Naród. Naród może wykonywać swoją władzę w sposób bezpośredni. Decyzje

podejmowane przez ogół obywateli posiadających prawa wyborcze.

Przykładami bezpośredniego sprawowania władzy przez Naród są:

- referendum ogólnokrajowe, w którym obywatele mogą w sposób wiążący roz

strzygnąć określoną sprawę;

- tzw. inicjatywa ludowa, czyli możliwość wniesienia projektu ustawy przez

gnipę co najmniej 100 tys. obywateli.

Bezpośrednie sprawowanie władzy przez Naród jest, chociażby ze względu na

liczebność, mało praktyczne. Dlatego Konstytucja przewiduje też pośredni sposób

sprawowania władzy przez suwerena. Naród może więc również wykonywać władzę

przez swoich przedstawicieli, i w praktyce ten sposób sprawowania władzy ma

znacznie szersze zastosowanie. Decyzje podejmowane są w imieniu Narodu przez

organ przedstawicielski. Organ taki, w drodze demokratycznych wyborów o charakte

rze bezpośrednim i powszechnym, uzyskuje tzw. legitymację, czyli upoważnienie do

działania w imieniu suwerena.

' Taką umową międzynarodową jest np. traktat akcesyjny podpisany w Atenach 16 kwietnia 2003

roku, na mocy którego (w przypadku pozytywnego zakończenia procesu ratyfikacyjnego) Polska zo
stanie członkiem Unii Europejskiej.

' Oprócz całej federacji, swoje organy posiadają jednostki składowe federacji (np. stany w USA,

landy w Niemczech, kantony w Szwajcarii). Jednostki te posiadają odrębną od federacji państwowość.
Mówi się tutaj o pierwotnym charakterze państwowości członów federacji (oczywiście nie zawsze jest
to pierwotny charakter w ujęciu historycznym). Oznacza to, że niepodległe jednostki wspólnie postano
wiły utworzyć nadrzędny byt państwowy (federację) i przekazać na szczebel federacji część swoich
uprawnień.

[Zasada demokratycznego państwa prawnego] Zasada demokratycznego państwa

prawnego wyrażona została w art. 2 Konstytucji. Zasadę tę można rozumieć [w różny

sposób. Interpretacja szeroka prowadzi do utożsamiania zasady państwa prawnego

z ogółem cech ustrojowych współczesnego państwa demokratycznego.

W węższym, pierwotnym znaczeniu, zasada państwa prawnego oznacza obo

wiązek działania organów władzy publicznej wyłącznie na podstawie i w granicach

prawa. Zostało to podkreślone w art. 7 Konstytucji. Organy państwa mają tylko

i wyłącznie kompetencje wyraźnie przyznane im przez przepisy prawa. Sytuacja

prawna obywateli ukształtowana jest natomiast w sposób odmienny, w zgodzie z za

sadą, że to, co nie jest wyraźnie zabronione, jest dozwolone.

[Zasada podziału władz] Zasada podziału władz w różnych ujęciach formułowana

była już od czasów starożytności. Najpełniejszy wyraz znalazła jednak w dziełach

Johna Locke'a i przede wszystkim Monteskiusza, powstałych w XVII i XVIII wieku,

i odtąd łączona jest z tymi dwoma postaciami.

Z jednej strony, zasada podziału władz zakłada istnienie trzech wyodrębnionych

sfer działalności państwa, obejmujących stanowienie prawa, wykonywanie prawa

oraz sądzenie. Stąd też często spotykane jest również określenie „zasada trójpodziału

władz". Z drugiej strony, zasada ta przewiduje, że każdej z tych trzech wydzielonych

sfer aktywności państwa odpowiada odrębna, niezależna grupa organów państwo

wych. Występują więc organy władzy ustawodawczej (zwanej też legislatywą),

organy władzy wykonawczej (nazywanej również egzekutywą) oraz organy władzy

sądowniczej.

[Równowaga władz] Przyjmuje się, że elementem stanowiącym nieodłączny skład

nik zasady podziału władz jest zasada równowagi poszczególnych władz. Często

mówi się w tym kontekście o systemie hamulców i równowagi. Ma to być swego

rodzaju zabezpieczenie przed uzyskaniem przez którąkolwiek z władz pozycji do

minującej w stosunku do pozostałych, zabezpieczenie przed hierarchicznym pod

porządkowaniem organów jednej władzy organom innej

[Zazębianie się kompetencji) Zasada podziału władz nie ma charakteru absolutne

go. Współcześnie zadania państwa sana tyle szerokie, że konieczne jest występowa

nie pewnego zazębiania się kompetencji. Takie wkraczanie w sferę uprawnień

zastrzeżonych dla organów innej władzy nie może iść za daleko, nie może naruszać

istoty poszczególnych władz. Organy władzy wykonawczej mogą więc w ograniczo

nym zakresie tworzyć prawo, co jest przecież domeną władzy ustawodawczej. Czy

nią to jednak zawsze na mocy wyraźnego upoważnienia władzy ustawodawczej,

i mogą stanowić jedynie normy o randze niższej niż ustawa.

* Trzeba tu pamiętać, że Monteskiusz formułował zasadę podziału władz jako alternatywną dla ab

solutyzmu francuskiego, skupiającego całość władzy w rękach monarchy.

[Postanowienia Konstytucji] Konstytucja wyraża zasadą podziału władz w art. 10

ust. 1, stanowiąc iż „ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i rów

nowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej".

Art. 10 ust. 2 Konstytucji zawiera wyliczenie organów należących do poszcze

gólnych władz. Władzą ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy

i trybunały.

Wyliczenie to nie ma charakteru wyczerpującego. W przypadku władzy wyko

nawczej Konstytucja wspomina jedynie o najważniejszych organach, a organy
władzy sądowniczej określono w sposób ogólny. Chodzi tu raczej o podkreślenie

zasady ogólnej, a nie przedstawienie zamkniętego katalogu organów państwa.

[Inne organy] Niektóre organy państwowe nie mieszczą sią w klasycznym trójpo
dziale władz. W czasie gdy zasada ta była formułowana, zakres zadań państwa był
znacznie wąższy. Przykładami takich organów nie dających sią umiejscowić w ra

mach trójpodziału są: Rzecznik Praw Obywatelskich, Najwyższa Izba Kontroli, Kra

jowa Rada Radiofonii i Telewizji.

[System rządowy] Zasada podziału władz zakłada istnienie wzajemnych relacji po

między organami należącymi do poszczególnych władz. Najsilniejsze związki za

chodzą pomiądzy legislatywą a egzekutywą. W odmienny sposób ukształtowana

została pozycja władzy sądowniczej. Opiera się ona na niezależności tej władzy od

organów władzy ustawodawczej i wykonawczej.

Sposób ukształtowania relacji pomiędzy legislatywą a egzekutywą ma istotne

znaczenie dla określenia systemu rządowego w danym państwie. Dwa podstawowe

modele systemu rządowego to system parlamentarny (zwany również parlamcntarno-

-gabinelowym) oraz system prezydencki. Inne systemy występujące w praktyce,

przynajmniej w kręgu kultury europejskiej, są mniej lub dalej idącymi modyfika

cjami tych podstawowych modeli.

[System parlamentarny] System parlamentarny zakłada istnienie dualizmu egzeku

tywy. Mamy więc dwa najważniejsze organy władzy wykonawczej: głową państwa

(w zależności od ustroju bądzic to prezydent albo monarcha) oraz rząd, na czele któ

rego stoi premier. Kompetencje głowy państwa są ograniczone i mają z reguły tra

dycyjny charakter. Prezydent wybierany jest zwykle przez parlament, a nie przez

naród w wyborach powszechnych. Istotną cechą tego systemu, jest założenie, że rząd

wywodzi się z parlamentu. Dla utworzenia rządu konieczne jest co do zasady uzys

kanie poparcia większości parlamentarnej. Konsekwencją takiego założenia jest od

powiedzialność polityczna rządu przed parlamentem. Parlament może więc w każdej

chwili odwołać rząd.

System parlamentarny jest w dużym stopniu uzależniony od układu sił politycz

nych. Sprawnie funkcjonuje, gdy w kraju działa niewiele partii o silnym poparciu

społecznym. W przypadku rozdrobnienia politycznego w parlamencie, pojawiają się
trudności z utworzeniem stabilnego rządu, i często dochodzi do kryzysów politycz
nych. Dlatego też w wielu krajach wprowadza się pewne dodatkowe elementy do
modelu parlamentarnego, mające służyć jego racjonalizacji. Zapewniają one większą
stabilność i wprowadzają skuteczne mechanizmy rozwiązywania konfliktów.

[System prezydencki] W systemie prezydenckim występuje jednolita egzekutywa.

Prezydent, wybierany przez naród, jest jednocześnie głową państwa i szefem rządu.
Konsekwencją wyborów powszechnych jest brak odpowiedzialności politycznej

prezydenta przed parlamentem. W sytemie tym rząd nie wywodzi z parlamćntu.

W Polsce przyjąto system parlamentarny, ale z pewnymi modyfikacjami, rhają-

cymi zapewnić stabilność władzy państwowej (m.in. przepisy wprowadzające ogra
niczenia w odwoływaniu rządu przez parlament, uprawnienia Prezydenta RP w sy
tuacjach konfliktowych).

§ 3. Sejm i Senat

3.1. Charakterystyka ogólna

[Organy władzy ustawodawczej] Zgodnie z postanowieniami art. 10 ust. 2 i art. 95

ust. 1 Konstytucji, jedynie Sejm i Senat są organami sprawującymi władzą ustawo

dawczą. Nie oznacza to jednak, że tylko te dwa organy są uprawnione do tworzenia

prawa. Inne organy, w ograniczonym zakresie, mogą też stanowić przepisy prawa.

Ich działalność prawodawcza będzie jednak zawsze miała charakter pochodny 1 bę

dzie dopuszczalna wyłącznie na podstawie wyraźnej woli ustawodawcy

[Parlament] Sejm i Senat są często określane mianem dwóch izb parlamentu, poję

cie parlamentu nie występuje ani w postanowieniach Konstytucji, ani żadnego in

nego aktu normatywnego. Jest to określenie doktrynalne, potoczne. Sejm nazywany

jest pierwszą izbą parlamentu, z uwagi na szerszy zakres kompetencji, uprzywilejo

waną, dominującą pozycją w porównaniu z Senatem

. Uzasadnieniem dla istnienia

drugiej izby, Senatu, jest pełnienie przez ten organ funkcji tzw. „izby refleksji".

W założeniu, Senat ma zapewniać pogłębioną analizą projektów ustaw, lepsząjakość

stanowionego prawa.

[Organy przedstawicielskie] Nieodłącznym elementem zasady podziału władzi jest

równowaga władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Zasada równowagi

Przykładowo, aby określony organ mógł wydać rozporządzenie, zawsze musi istnieć konkretny

przepis upoważniający do podjęcia takiego działania.

Określenie Sejmu jako izby niższej, a Senatu jako izby wyższej, nie jest związane z zakresem

kompetencji poszczególnych izb, a ma jedynie wydźwięk historyczny i odwołuje się do czasów, gdy
Senat był reprezentacją najwyższej warstwy społecznej, arystokracji.

nie stoi jednak na przeszkodzie przyznaniu Sejmowi i Senatowi pewnej przewagi nad

pozostałymi władzami. Ta uprzywilejowana pozycja związana jest z uznaniem Sej

mu i Senatu za tzw. organy przedstawicielskie. Zgodnie z art. 4 ust. 2 Konstytucji,

najwyższy suweren, czyli Naród, sprawuje władzą bezpośrednio lub przez swoich

przedstawicieli. Za przedstawicieli Narodu zostali wyraźnie uznani posłowie i sena

torowie (art. 104 ust 1 Konstytucji). Ten przedstawicielski status Sejmu i Senatu

wiąże się ze szczególną legitymacją tych organów, czyli z ich upoważnieniem do

sprawowania władzy w imieniu suwerena. Najszerszą legitymację posiadają jedynie

organy pochodzące, tak jak Sejm i Senat, z wyborów powszechnych i bezpośrednich.

3.2. Organizacja wyborów

[Zasady prawa wyborczego] System demokracji przedstawicielskiej zakłada ist

nienie instytucji wyborów. Obywatele w tym systemie musząmieć zapewnioną moż

liwość wyrażania swojej woli, oceniania kierunku polityki realizowanej przez ich

przedstawicieli. Absolutnie koniecznym wymogiem dla uznania danego kraju za

państwo demokratyczne jest pochodzenie pierwszej izby parlamentu z wyborów po

wszechnych.

[Wolność wyborów] Fundamentem demokracji jest wolność wyborów. Oznacza

ona m.in. swobodę w zgłaszaniu kandydatów, swobodę w określaniu programów
wyborczych, oraz swobodę podejmowania decyzji wyborczych.

Do pozostałych zasad prawa wyborczego należy zaliczyć:

- zasadą powszechności,

- zasadę równości,

- zasadę bezpośredniości,

- zasadę proporcjonalności,

- zasadę tajności.

[Zasada powszechności] Wybory są powszechne, jeżeli wszyscy, którzy spełniają

określone obiektywne kryteria (np. wieku), mogą korzystać z praw wyborczych.

Wykluczone jest stosowanie kryteriów nic mających neutralnego charakteru, np.

cenzusu wykształcenia, czy majątku.

[Zasada równości] Równość wyborów w znaczeniu formalnym oznacza, że każdy

wyborca dysponuje identyczną liczbą głosów (z reguły jednym głosem). Materialna
równość wyborów oznacza, że waga głosu każdego wyborcy jest taka sama. Dlatego

też granice okręgów wyborczych powinny być ustalane w taki sposób, aby na każdy
z nich przypadała możliwie jednakowa liczba uprawnionych do głosowania.

[Zasada bezpośredniości] Wybory bezpośrednie to wybory jednostopniowe. Wy

borcy wskazują swoich przedstawicieli, a nie głosują jedynie na elektorów, którzy
dopiero dokonują właściwego wyboru przedstawicieli.

[Zasada proporcjonalności] Proporcjonalność dotyczy sposobu rozdzielania man

datów i zakłada istnienie wielomandatowych okręgów wyborczych. Wyborcy gło

sują na określone listy kandydatów, a mandaty przyznawane są poszczególnym

listom proporcjonalnie, czyli w stosunku odpowiadającym liczbie oddanych na daną

listę głosów. Alternatywna wobec zasady proporcjonalności jest zasada większości,

która oznacza, że mandat otrzymuje kandydat, który uzyskał większe od pozostałych

poparcie.

[Zasada tajności] Tajność odnosi się wyłącznie do głosowania i gwarantuje wy

borcy, że nikt nie dowie się o treści podjętych przez niego decyzji wyborczych.

[Wybory do Sejmu] Sejm składa się z 460 posłów wybieranych w wyborach pow

szechnych, równych, bezpośrednich i proporcjonalnych, przy zachowaniu tajności

głosowania. Wybory do Sejmu często określane są mianem pięcioprzymiotni-

kowych.

[Wybory do Senatu] Senat składa się ze 100 senatorów, wybieranych w wyborach

powszechnych, bezpośrednich i przy zachowaniu tajności głosowania. Wybory do

Senatu nie są równe (nie jest spełniona cecha równości materialnej). Nie są też pro

porcjonalne, ponieważ wyborcy głosują na kandydatów, a nie na listy.

[Czynne i bierne prawo wyborcze] Czynne prawo wyborcze to prawo wybierania,

prawo do głosowania. Bierne prawo wyborcze to z kolei prawo do bycia wybiera

nym, prawo do kandydowania.

Czynne prawo wyborcze zostało uregulowane jednakowo dla wszystkich kate

gorii wyborów (a więc także dla wyborów prezydenckich i wyborów lokalnych).

Prawo to przysługuje co do zasady każdemu obywatelowi polskiemu, który ukończył

18 lat i nie jest ubezwłasnowolniony ani pozbawiony praw wyborczych prawomoc

nym orzeczeniem sądu.

Bierne prawo wyborcze do Sejmu przysługuje osobie mającej czynne prawo wy

borcze, która w dniu wyborów ukończyła 21 lat. W przypadku Senatu, próg jest wyż

szy i wynosi 30 lat.

[Ważność wyborów] Wybory do Sejmu i Senatu zawsze odbywają się jednocześnie.

Ważność wyborów stwierdzana jest przez Sąd Najwyższy.

3.3. Mandat przedstawicielski

[Mandat przedstawicielski] Posłowie i senatorowie sąprzcdstawiciclamilsuwere-

na, czyli wykonują władzę w imieniu Narodu. Dla określenia ich statusu używa się

pojęcia mandatu przedstawicielskiego. Oznacza ono z jednej strony upoważnienie do

działania w imieniu wyborców, udzielone w wyborach, a z drugiej - ogół praw i obo

wiązków posła czy senatora.

Współcześnie mandat przedstawicielski ma charakter wolny. Wyborcy nie mogą

w prawnie wiążący sposób oddziaływać na decyzje parlamentarzystów. Posłowie

i senatorowie są przedstawicielami całego Narodu i nie są związani instrukcjami
wyborców. Nie mogą być także przez nich odwołani.

Postanowienia ustawy zasadniczej oraz ustawy o wykonywaniu mandatu posła

i senatora z 1996 roku", przewidują szereg gwarancji prawidłowego wykonywania
mandatu przez posłów i senatorów. Do najważniejszych należą zasada niepołączal-
ności oraz immunitet.

IZasada niepołączalności] Celem zasady niepołączalności jest zapobieżenie wystę

powaniu konfliktów interesów. Art. 103 Konstytucji wprowadza zakaz łączenia

mandatu posła (senatora) z pełnieniem innych ważnych funkcji publicznych, takich

jak np. funkcja Prezesa Narodowego Banku Polskiego, Prezesa Najwyższej Izby

Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich. Chodzi tu praktycznie o wszystkie naj

wyższe urzędy państwowe. Jedynym wyjątkiem jest funkcja członka Rady Mini

strów oraz sekretarza stanu w administracji rządowej. Łączenie mandatu posła

(senatora) ze stanowiskiem w rządzie nie tylko nie jest zabronione, ale jest sytuacją

bardzo często spotykaną w systemach parlamentarno-gabinetowych.

Ponadto, sprawować mandatu poselskiego (senatorskiego) nic mogą sędziowie,

prokuratorzy, urzędnicy służby cywilnej, funkcjonariusze policji i służb ochrony

państwa ani żołnierze pozostający w czynnej służbie wojskowej.

Oczywiście, nic można także być jednocześnie posłem i senatorem.

[Immunitet] Immunitet ma chronić posłów i senatorów przed nieuprawnionymi na

ciskami, głównie ze strony władzy wykonawczej, w postaci ograniczania swobody

wypowiedzi lub prawa do krytyki, albo poprzez pozbawienie wolności osobistej.

Mówiąc ogólnie, immunitet polega na wyłączeniu lub ograniczeniu możliwości

pociągania parlamentarzystów do odpowiedzialności prawnej (głównie kaniej) oraz

naruszania ich nietykalności osobistej'

. Na tak rozumiany immunitet składają się

trzy elementy: przywilej nietykalności oraz immunitet materialny i formalny.

[Nietykalność] Nietykalność oznacza zakaz pozbawienia wolności osobistej posła

(senatora) przez aresztowanie lub zatrzymanie

bez zgody Sejmu (Senatu). Jedynym

wyjątkiem będzie możliwość zatrzymania posła (senatora) w przypadku ujęcia go na

gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli zatrzymanie okaże się niezbędne dla zapew

nienia prawidłowego toku postępowania.

" Dz. U. Nr 73. poz. 350, ze zm.

P. Sarnecki (red), Prawo Konstytucyjne RP, Warszawa 2002, s. 198.

" Lub jakiekolwiek inne ograniczenie wolności osobistej w wyniku działania organów państwo

wych.

[Immunitet materialny] Immunitet materialny oznacza zakaz pociągania posła (se

natora) do odpowiedzialności za działalność wchodząca w zakres sprawowania man

datu (nawet jeżeli nosi ona znamiona przestępstwa)'

. Ochrona ta trwa w czasie

sprawowania mandatu i po jego wygaśnięciu. Poseł (senator) może ponosić tylko

odpowiedzialność regulaminową przed odpowiednią izbą. Jeżeli dojdzie do narusze

nia praw osób trzecich, istnieje możliwość pociągnięcia posła (senatora) do odpowie

dzialności sądowej, ale tylko za zgodą odpowiedniej izby parlamentu.

[Immunitet formalny] Immunitet formalny oznacza zakaz pociągania posła (senato

ra) do odpowiedzialności karnej, chyba że sam wyrazi na to zgodę lub Sejm (Senat)

wyrazi zgodę na uchylenie immunitetu formalnego. Ochrona ta ma charakter Cza

sowy i działa jedynie w okresie sprawowania mandatu. Poseł (senator) będzie więc

odpowiadał za popełnienie przestępstwa, ale z reguły dopiero po zakończeniu pełnie

nia przez niego funkcji parlamentarzysty.

3.4. Kadencja

[Kadencja] Kadencja Sejmu wynosi cztery lata. Rozpoczyna się w dniu zebrania się

nowego Sejmu na pierwsze posiedzenie. Kadencja Senatu jest powiązana z kadencją

Sejmu w ten sposób, że rozpoczyna się i kończy zawsze w tym samym momencie,

w którym kadencja drugiej izby parlamentu.

[Zakończenie kadencji] Zakończenie kadencji Sejmu i Senatu, w typowej sytuacji,

ma miejsce w dniu poprzedzającym dzień zebrania się nowo wybranego Scjfnu.

W wyjątkowych przypadkach możliwe jest zakończenie kadencji przed upływem

czterech lal.

Może to nastąpić, jeżeli:

- Sejm podejmie uchwałę o skróceniu kadencji (przewidziane są tutaj bardzo

surowe wymogi formalne: za taką uchwałą głosować musi co najmniej:2/3

ustawowej liczby posłów);

- kadencja Sejmu zostanie skrócona przez Prezydenta RP - Konstytucja przewiduje

tu dwie sytuacje:

• w przypadku nieutworzenia rządu pomimo wyczerpania wszystkich prze

widzianych prawem procedur Prezydent ma obowiązek skrócenia kadencji;

• w przypadku nieprzedłożenia Prezydentowi ustawy budżetowej do podpisu

w terminie, Prezydent może podjąć decyzję o skróceniu kadencji.

Zawsze, gdy przedwczesnemu skróceniu ulegnie kadencja Sejmu, skończy się

również kadencja Senatu i będą miały miejsce nowe wybory parlamentarne.

Przykładem działania objętego immunitetem materialnym może być ujawnienie przez posła na

spotkaniu wyborczym tajemnicy państwowej.

3.5. Wewnętrzna organizacja Sejmu i Senatu

[Organy wewnętrzne] Sejm i Senat są organami kolegialnymi, o bardzo licznym
składzie. Sprawne funkcjonowanie tych gremiów możliwe jest dzięki odpowiedniej
organizacji wewnętrznej. W Sejmie i Senacie występuje szereg organów wew
nętrznych o zróżnicowanych zadaniach.

[Marszałkowie] Marszalkowie Sejmu i Senatu kierują pracami izb. Są wybierani
przez poszczególne izby. Ich uprawnienia nic są jednakowe, co jest konsekwencją
odmiennej roli izb parlamentu.

Kompetencje Marszałka Sejmu, obok zadania kierowania pracami Sejmu,

obejmują też uprawnienia nie pozostające w bezpośrednim związku z działalnością
izby. Marszałek Sejmu między innymi tymczasowo zastępuje Prezydenta RP, roz
pisuje wybory prezydenckie, przewodniczy z urzędu Zgromadzeniu Narodowemu,
ma także prawo występowania z wnioskami do Trybunału Konstytucyjnego. Wnio
ski te mogą w szczególności dotyczyć konstytucyjności aktu normatywnego oraz
stwierdzenia przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta lub rozstrzy
gnięcia sporu kompetencyjnego.

Marszałek Senatu ma znacznie węższe kompetencje, wśród których na pierwsze

miejsce wysuwa się prawo występowania z wnioskiem do Trybunału Konstytucyj
nego o zbadanie konstytucyjności aktu normatywnego lub o rozstrzygnięcie sporu
kompetencyjnego.

[Prezydia] W skład Prezydiów Sejmu i Senatu wchodzą odpowiedni marszałkowie
i wicemarszałkowie. Prezydium pełni pomocniczą rolę w organizacji i kierowaniu

pracami izby, co wyraża się m.in. w kompetencji do ustalania planu pracy Sejmu

(Senatu).

[Konwenty Seniorów] Konwenty Seniorów są organami składającymi się z człon
ków prezydiów oraz przedstawicieli klubów parlamentarnych

. Mają one charakter

wyłącznie opiniodawczy.

[Komisje parlamentarne] Komisje parlamentarne (sejmowe i senackie) to organy
spełniające rolę pomocniczą. Mają specjalistyczny charakter. Wyróżnić można ko
misje stałe (tworzone na okres całej kadencji, najczęściej odpowiadające zakresem
działania poszczególnym ministerstwom, np. Komisja Spraw Wewnętrznych i Ad
ministracji, Komisja Spraw Zagranicznych) i nadzwyczajne (powoływane w celu

Kluby i kola parlamentarne nie są organami wewnętrznymi Sejmu i Senatu. Są to zrzeszenia, sku

piające posłów lub senatorów reprezentujących zbliżone opcje polityczne. Klub poselski musi skupiać

co najmniej 15 postów. Dla założenia kola poselskiego wystarczy 3 postów. W Senacie klub tworzony

jest przez minimum 7 senatorów. Możliwe jest również funkcjonowanie klubów skupiających zarówno

posłów, jak i senatorów.

zajmowania się konkretną sprawą, np.. rozpatrzenia projektu określonej bstawy).
Komisje odgrywają sporą rolę w procedurze ustawodawczej. Komisje sejmowe po
siadają także pewne uprawnienia kontrolne. Należy też wspomnieć o możliwości
powoływania przez Sejm komisji śledczych. Komisje śledcze posiadają szczególny

zakres uprawnień, mogły stanowić istotny instrument realizacji przez Sejm funkcji
kontrolnej.

3.6. Funkcje Sejmu i Senatu

3.6.1. Funkcja ustawodawcza

[Funkcja ustawodawcza] Podstawową funkcją Sejmu i Senatu jest funkcją ustawo
dawcza. Tylko Sejm i Senat są uprawnione do stanowienia aktów prawnych o randze
ustawy

. W obrębie tej funkcji wyróżnić można jeszcze funkcję ustrój oda wczą, czy

li kompetencję do uchwalania ustaw wprowadzających zmiany do Konstytucji.

[Tryb uchwalania ustaw] Ustawy uchwalane są w trybie składającym się z wielu

etapów. Procedurę rozpoczyna zgłoszenie inicjatywy ustawodawczej. Prace prowa
dzone są w Sejmie, a potem w Senacie. Następnie, po ewentualnym ponownym
postępowaniu w Sejmie, ustawa trafia do Prezydenta.

[Inicjatywa ustawodawcza] Uprawnione do zgłoszenia inicjatywy ustawodawczej,

czyli do takiego przedstawienia projektu ustawy, który uruchamia cały tryb stano
wienia prawa, są następujące podmioty:

- grupa co najmniej 15 posłów,
- komisja sejmowa,
- Senat,

- Prezydent RP,
- Rada Ministrów,

- co najmniej 100 tys. obywateli posiadających czynne prawo wyborcze do Sejmu.

[Postępowanie w Sejmie] Postępowanie w Sejmie odbywa się w tzw. trybie trzech
czytań'

. Dla uchwalenia ustawy wymagana jest zwykła większość głosów w obec

ności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Oznacza to, że za przyjęciem

Uprawnienia Prezydenta RP do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w czasie trwania stanu

nadzwyczajnego można tu pominąć.

" Pierwsze czytanie co do zasady ma miejsce na posiedzeniach komisji właściwych ze wzglądu na

przedmiot projektu. Wyjątkowo, w przypadku ważniejszych ustaw, pierwsze czytanie odbywa się na

posiedzeniu plenarnym Sejmu. Etap ten obejmuje uzasadnienie projektu przez wnioskodawcą oraz

debatą w sprawie ogólnych zasad projektu. Drugie czytanie zawsze odbywa sią na posiedzeniu ple

narnym. W ramach tego etapu przedstawiane jest sprawozdanie komisji, następuje debata, zgłaszane są

ewentualne poprawki. Trzecie czytanie to przede wszystkim głosowanie.

projektu musi opowiedzieć się więcej głosów niż przeciwko, natomiast głosy wstrzy

mujące się nie są brane pod uwagę. Uchwalona przez Sejm ustawa przekazywana jest

drugiej izbie parlamentu.

[Postępowanie w Senacie] Debata i podjęcie uchwały na posiedzeniu plenarnym Se

natu poprzedzone są pracami w komisjach senackich.

Senat ma trzy możliwości działania:

- przyjęcie ustawy w brzmieniu ustalonym przez Sejm (ustawa przekazywana jest

wówczas Prezydentowi RP),

- przyjęcie uchwały o odrzuceniu ustawy w całości,

- przyjęcie uchwały o wniesieniu poprawek do ustawy.

[Ponowne postępowanie w Sejmie] W dwóch ostatnich przypadkach ustawa wraca

do Sejmu. Decyzja Senatu co do kształtu ustawy nie jest więc ostateczna i może

zostać zmieniona przez Sejm. Sejm głosuje nad odrzuceniem uchwały Senatu (od

rzucającej ustawę lub wnoszącej poprawki). Tym razem wymagana jest bezwzględna

większość głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Bezw

zględna większość głosów oznacza, że za danym rozwiązaniem musi opowiedzieć

się ponad połowa głosujących (tzn. głosów za musi być więcej niż razem głosów

przeciw i wstrzymujących się).

W sytuacji gdy uchwala Senatu zostanie odrzucona, ustawa zostaje przekazana

Prezydentowi w brzmieniu pierwotnie ustalonym przez Sejm. Jeżeli nic znajdzie się

większość zdolna do przełamania stanowiska Senatu, prace zostaną zakończone

i ustawa nie wejdzie w życie (gdy Senat przyjął uchwałę o odrzuceniu ustawy

w całości) albo ustawa trafi do Prezydenta w wersji ustalonej przez Senat, (gdy izba ta

zdecydowała o wniesieniu do tekstu ustawy poprawek).

[Kompetencje Prezydenta] Do kompetencji Prezydenta należy podpisanie ustawy.

Podpis głowy państwa kończy procedurę. Ustawa zostanie ogłoszona i po upływie

vacalio legis

wejdzie w życic.

Przed podpisaniem ustawy Prezydent może skorzystać z jednego z dwóch nastę

pujących uprawnień:

- może wystąpić z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgod

ności ustawy lub jej części Konstytucją (jest to tzw. kontrola prewencyjna kon

stytucyjności ustaw);

- może odmówić podpisania ustawy i wystąpić do Sejmu z wnioskiem o ponowne

rozpatrzenie ustawy.

[Weto ustawodawcze] To drugie uprawnienie popularnie nazywane jest wetem

ustawodawczym. Prezydent może w ten sposób kwestionować tylko całość ustawy.

Nie jest możliwe ograniczenie weta do poszczególnych przepisów (tzw. weto selek

tywne). Weto Prezydenta nie ma charakteru absolutnego. Możliwe jest przełamanie

weta poprzez ponowne uchwalenie ustawy przez Sejm większością 3/5 głosów

w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Senat nie bierze

udziału w tym etapie procedury ustawodawczej.

[Modyfikacje trybu ustawodawczego] Przedstawiona powyżej procedura to zwy

czajny tryb uchwalania ustaw. Modyfikacje zwyczajnego trybu mogą wynikać z j)rze-

pisów szczegółowych i odnoszą się np. do ustawy budżetowej czy też projektów

określonych przez Radę Ministrów jako pilne.

3.6.2. Funkcja kontrolna

[Kontrola Rady Ministrów] Art. 95 ust 2 Konstytucji przyznaje Sejmowi upraw

nienia do sprawowania kontroli nad działalnością Rady Ministrów. Szczegółowy za
kres tych kompetencji kontrolnych określają przepisy Konstytucji i ustaw.

[Wotum nieufności] Podstawowym instrumentem jest tutaj wotum nieufności, które

może zostać uchwalone przez Sejm tak w stosunku do całego rządu, jak i wobec
poszczególnych ministrów.

[Absolutorium] Drugim istotnym uprawnieniem jest kontrola wykonania ustawy

budżetowej. Rada Ministrów przedstawia sprawozdanie, a Sejm przyjmuje uchwalę

w sprawie absolutorium, czyli pozytywnej oceny wykonania ustawy budżetowej

przez rząd. Odmowa udzielenia absolutorium nie wiąże się z koniecznością ustąpie

nia rządu, ale może mieć poważny oddźwięk polityczny i w konsekwencji może do

prowadzić do zmiany gabinetu.

[Kontrola w pozostałym zakresie] W pozostałym zakresie sprawowanie kontroli

nad działalnością organów państwa sprowadza się głównie do prawa żądania in

formacji i formułowania określonych sugestii. Może być wykonywane nie:tylko

przez Sejm, ale i poprzez komisje sejmowe, a nawet indywidualnych posłów (W po

staci zapytań i interpelacji). Szersze uprawnienia kontrolne przysługują komisjom

śledczym.

3.6.3. Funkcja kreacyjna

Funkcja kreacyjna obejmuje kompetencje do powoływania organów państwa. Prze
pisy wprowadzają tu spore zróżnicowanie.

Kompetencje mogą być wykonywane:

- wyłącznie przez Sejm (obok wyboru Prezesa Rady Ministrów w tzw. procedurze

rezerwowej i w przypadku uchwalenia wotum nieufności dla rządu, trzeba tu

wspomnieć o dokonywaniu wyboru całości składu Trybunału Konstytucyjnego

oraz zastępców przewodniczącego i członków Trybunału Stanu);

- odrębnie przez Sejm i Senat (np. wybór członków Krajowej Rady Sądownictwa

i Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji);

- przez Sejm za zgodą Senatu (m.in. powoływanie Rzecznika Praw Obywatelskich,

Prezesa Najwyższej Izby Kontroli);

- przez Sejm na wniosek Prezydenta RP (wybór Prezesa Narodowego Banku Pol

skiego).

3.7. Zgromadzenie Narodowe

[Zgromadzenie Narodowe] Sejm i Senat działają, co do zasady, odrębnie. Wyjąt

kiem od tej reguły jest Zgromadzenie Narodowe, czyli obie izby parlamentu dzia

łające wspólnie. Obradom przewodniczy Marszałek Sejmu.

[Kompetencje] Zgromadzenie Narodowe ma bardzo wąskie kompetencje, odno

szące się wyłącznie do relacji pomiędzy parlamentem a Prezydentem RP. I tak,

wyłącznie Zgromadzenie Narodowe jest uprawnione do podjęcia decyzji o pociąg

nięciu Prezydenta do odpowiedzialności konstytucyjnej oraz karnej przed Trybuna

łem Stanu. Postawienie głowy państwa w stan oskarżenia wymaga uchwały podjętej

większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby członków Zgromadzenia Na

rodowego. Powoduje to czasowe zawieszenie sprawowania urzędu przez Prezydenta

(do momentu uprawomocnienia się orzeczenia Trybunału Stanu).

Taka sama większość wymagana jest dla podjęcia uchwały Zgromadzenia Na

rodowego stwierdzającej trwałą niezdolność Prezydenta do sprawowania urzędu ze

względu na stan zdrowia. Podjęcie takiej uchwały skutkuje przejęciem wykonywania

obowiązków giowy państwa przez Marszałka Sejmu.

§ 4. Prezydent RP

4.1. Charakterystyka urzędu Prezydenta RP

[Pozycja Prezydenta] Konstytucja określa urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Pol

skiej jako jeden z organów władzy wykonawczej (art. 10 ust. 2). Wynika to z założeń

systemu parlamentarno-gabinetowego, w którym podstawową zasadą jest istnienie

dualizmu egzekutywy. Uprawnienia Prezydenta są stosunkowo ograniczone. Pro

wadzenie polityki państwa przyznane zostało Radzie Ministrów. W konsekwencji, to

na rzecz Rady Ministrów przemawia domniemanie kompetencji przewidziane

w ustawie zasadniczej.

[Funkcja arbitrażu] Rolą Prezydenta nie jest więc aktywny udział w kształtowaniu

bieżącej polityki. Z dmgiej strony jednak zadania Prezydenta nie mająjedynie sym

bolicznego wymiaru. Prezydent, obok tradycyjnych uprawnień przysługujących

każdej głowie państwa, pełni również tzw. funkcję arbitra. W czasie gdy sprawowa

nie władzy przebiega w sposób stabilny i bez poważniejszych zakłóceń, kompetencje

Prezydenta, i w konsekwencji jego wpływ na politykę państwa, sąraczej niewielkie.

Natomiast w sytuacji zagrożenia właściwego funkcjonowania państwa (w szczegól

ności będzie tu chodziło o konflikty pomiędzy Sejmem a Radą Ministrów skutkujące

osłabieniem procesu podejmowania decyzji i rządzenia krajem) uprawnienia Prezy

denta wzrastają. Powinien on podjąć działania w celu przywrócenia normalnego

funkcjonowania władz państwa (np. poprzez skrócenie kadencji Sejmu).
[Zadania Prezydenta] Art. 126 Konstytucji wymienia najważniejsze zadania głowy

państwa, które w przeważającej mierze sprowadzają się do ochrony najbardziej fun

damentalnych dla państwa wartości. Prezydent jest najwyższym przedstawicielem

RP. Jest także gwarantem ciągłości władzy państwowej (mieści się tu zarówno

pełnienie funkcji arbitra, jak i szerokie uprawnienia Prezydenta w czasie stanu wo

jennego). Prezydent czuwa również nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży

suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego

terytorium.

Przepis ten określa zadania Prezydenta, pewne ogólne cele, do realizacji któ

rych głowa państwa powinna dążyć. Aby Prezydent mógł pełnić funkcje przewi

dziane w art. 126, postanowienia Konstytucji przyznają mu szereg szczegółowych

kompetencji.

[Zasada niepołączalności] Prezydent nie może piastować żadnego innego urzędu,

ani pełnić żadnej innej funkcji publicznej z wyjątkiem tych, które są związane ze

sprawowanym przez niego urzędem.

4.2. Wybory i kadencja

[Wybory] Prezydent. Rzeczypospolitej Polskiej wybierany jest przez Naród. Jest to

rozwiązanie nietypowe dla systemu parlamentarnego (zwykle wyboru prezydenta

dokonuje parlament). Wybory sączteroprzymiotnikowe, tzn. są powszechne, równe,

bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym.

[Wymogi dla kandydata] Kandydować w wyborach prezydenckich może jedynie

obywatel polski, korzystający z pełni praw wyborczych do Sejmu, który najpóźniej

w dniu wyborów ukończył 35 lat. Kandydaci zgłaszani są przez grupę co najmniej

100 tys. obywateli mających czynne prawo wyborcze do Sejmu.

[Przebieg wyborów] Prezydentem zostaje kandydat, który otrzymał więcej niż

połowę ważnie oddanych głosów. Jeżeli żaden z kandydatów nie osiągnął:takiego

wyniku, przeprowadzana zostaje tzw. druga tura wyborów. Bierze w niej udział

dwóch kandydatów, którzy uzyskali największą liczbę głosów w pierwszym głoso

waniu. Zwycięża kandydat, który otrzymał więcej głosów.

Ważność wyborów stwierdzana jest przez Sąd Najwyższy.

[Kadencja] Prezydent wybierany jest na pięcioletnią kadencję. Ponowny wybór do

puszczalny jest tylko jeden raz.

Wygaśnięcie mandatu przed upływem kadencji jest możliwe tylko w przypadku:

- śmierci Prezydenta,

- zrzeczenia się urzędu przez Prezydenta,
- stwierdzenia nieważności wyboru Prezydenta przez Sąd Najwyższy,

- złożenia Prezydenta z urzędu orzeczeniem Trybunału Stanu,

- uznania przez Zgromadzenie Narodowe trwałej niezdolności Prezydenta do

sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia.
W takim wypadku obowiązki Prezydenta wykonuje Marszałek Sejmu. Oczy

wiście jest to rozwiązanie o charakterze tymczasowym. Marszałek Sejmu pełni

obowiązki głowy państwa do czasu przeprowadzenia nowych wyborów prezyden

ckich, a nie do momentu planowego zakończenia kadencji.

[Przemijająca przeszkoda] Inną sytuacją jest przejściowa niemożność sprawowa

nia urzędu (np. ze względu na konieczność poddania się operacji, wypadek itp.). Pre

zydent powiadamia wówczas o przeszkodzie Marszałka Sejmu, a ten przejmuje

tymczasowo jego obowiązki. Jeżeli Prezydent nie jest w stanie zawiadomić Mar

szalka Sejmu, wówczas o stwierdzeniu przeszkody w sprawowaniu urzędu rozstrzy

ga Trybunał Konstytucyjny działając na wniosek Marszałka Sejmu.

4.3. Kompetencje Prezydenta

|Akty urzędowe] Prezydent Rzeczypospolitej, w ramach swoich kompetencji, wy

daje akty urzędowe. Pojęcie aktu urzędowego obejmuje wszelkie decyzje i działania

podjęte przez Prezydenta w ramach sprawowania urzędu, a więc jest znacznie szer

sze niż pojęcie aktu normatywnego.

[Wymóg kontrasygnaty] Konstytucja przewiduje generalną zasadą, zgodnie z którą

akty urzędowe Prezydenta RP wymagają dla swojej ważności podpisu Prezesa Rady

Ministrów. Premier musi więc udzielić tzw. kontrasygnaty, przez co wyraża swoją

akceptację dla określonego aktu urzędowego Prezydenta. Instytucja kontrasygnaty

związana jest tradycyjnie z systemem parlamentarnym. Z jednej strony chodzi tu

o ograniczenie pozycji głowy państwa, ponieważ wykonując swoje kompetencje

musi współdziałać z rządem. Drugi aspekt dotyczy odpowiedzialności politycznej.

Prezydent nic ponosi odpowiedzialności przed parlamentem za kierunek swojej po

lityki. Prezes Rady Ministrów dokonując kontrasygnaty przejmuje taką odpowie

dzialność. Decyzja w sprawie udzielenia lub nieudzielenia kontrasygnaty należy

wyłącznie do premiera.

[Prerogatywy] Zasada kontrasygnaty nie ma charakteru absolutnego. Dopuszczalne

są od niej wyjątki, ale zawsze muszą zostać wyraźnie przewidziane w przepisach

prawa. Kompetencje, w stosunku do których nic istnieje obowiązek uzyskania kon

trasygnaty, zwane są prerogatywami. Konstytucja zawiera w art. 144 ust. 3 zamknięty

katalog aktów urzędowych zwolnionych z wymogu kontrasygnaty. Przepis ten za
wiera trzydzieści pozycji, obejmujących najważniejsze uprawnienia Prezydenta.

Ogólnie mówiąc, dotyczą one:

- relacji Prezydenta z parlamentem,

- powoływania i odwoływania członków Rady Ministrów,

- tradycyjnych uprawnień głowy państwa,

- powoływania innych organów państwa.

Są to więc kompetencje wykraczające poza sferę należącą do władzy wykonaw

czej, a odnoszące się do funkcji arbitrażu oraz do kształtowania składu organów

władzy ustawodawczej i sądowniczej":

[Relacje z innymi organami] Prezydent posiada szereg kompetencji pozwalających

oddziaływać, choć w ograniczony sposób, na władzę wykonawczą, ale i również na

władzę ustawodawczą i sądowniczą. W grę wchodzą tu przede wszystkim kwestie

organizacyjne, personalne oraz hamujący wpływ na działania innych organów.

[Władza ustawodawcza] Kompetencje Prezydenta RP odnoszące się do władzy

ustawodawczej są dość zróżnicowane. Na pierwszym miejscu wymienić :nalcży

uprawnienie do podejmowania decyzji o skróceniu kadencji Sejmu w przypadkach

określonych w Konstytucji. Prezydent posiada także inicjatywę ustawodawczą

(również w zakresie zmiany Konstytucji) oraz uprawnienie do zarządzania Ogólno

krajowego referendum (za zgodą Senatu).

Nie można pominąć także kompetencji Prezydenta w ramach procedury uchwa

lania ustaw. Głowa państwa podpisuje ustawy, co jest warunkiem ich opublikowania

i wejścia w życie. Prezydent może wystąpić z wnioskiem do Trybunału Konstytucyj

nego w sprawie zgodności ustawy z postanowieniami Konstytucji albo „zawetować"

ustawę, czyli odmówić jej podpisania i przekazać Sejmowi z wnioskiem o ponowne

rozpatrzenie.

Prezydent ma obowiązek zarządzenia wyborów do Sejmu i Senatu oraz zwo

łania pierwszych posiedzeń poszczególnych izb, przy zachowaniu terminów prze

widzianych w odpowiednich przepisach.

[Władza wykonawcza] Prezydent ma pewien wpływ na skład Rady Ministrów. Po

pierwsze, Prezydent przyjmuje dymisję Rady Ministrów i w podstawowej procedu

rze tworzenia rządu desygnuje premiera (czyni to także w drugiej procedurze rezer

wowej). Po drugie, Prezydent dokonuje zmian w składzie Rady Ministrów, działając

na wniosek premiera.

Kompetencje Prezydenta nie pozwalają mu na odgrywanie znaczącej roli w kształ

towaniu bieżącej polityki państwa. To Radzie Ministrów powierzono prowadzenie

polityki wewnętrznej i zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej. W sprawach szcze

gólnej wagi Prezydent może zwołać Radę Gabinetową, czyli Radę Ministrów ob-

L. Garlicki, op. cit., t. II, s. 54.

radującą pod przewodnictwem głowy państwa. Radzie Gabinetowej nie przysługują

jednak kompetencje Rady Ministrów. Na posiedzeniu Rady Gabinetowej nie mogą

więc zapadać prawnie wiążące ustalenia, ma ona głównie znaczenie polityczne.

[Polityka zagraniczna] Szersze możliwości działania posiada Prezydent w ramach

polityki zagranicznej, pomimo obowiązku współdziałania w tym zakresie z Prezesem

Rady Ministrów oraz właściwym ministrem (Ministrem Spraw Zagranicznych). Pre

zydent jest przede wszystkim reprezentantem państwa w stosunkach zewnętrznych.

Ponadto Prezydent ratyfikuje (czyli dokonuje ostatecznego potwierdzenia podpisa

nej wcześniej umowy międzynarodowej) i wypowiada umowy międzynarodowe.

Przed dokonaniem ratyfikacji może wystąpić z wnioskiem do Trybunału Konstytu

cyjnego o zbadanie zgodności umowy z Konstytucją.

Prezydent mianuje i odwołuje przedstawicieli Rzeczypospolitej Polskiej w innych

państwach oraz przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołujące akredytowanych

przy nim przedstawicieli innych państw.

[Polityka obronna] Zapewnianie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego

kraju należy do zadań Rady Ministrów. Kompetencje głowy państwa odnoszące się

do polityki obronnej mają raczej tradycyjny i symboliczny charakter. Konstytucja

określa Prezydenta jako „najwyższego zwierzchnika Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej

Polskiej". W czasie pokoju Prezydent sprawuje zwierzchnictwo nad Siłami Zbroj

nymi za pośrednictwem Ministra Obrony Narodowej. Na czas wojny Prezydent na

wniosek Prezesa Rady Ministrów, mianuje i odwołuje Naczelnego Dowódcę Sił

Zbrojnych.

[Stanowienie prawa] W zakresie stanowienia aktów prawnych Prezydentowi przyz

nano kompetencje do wydawania między innymi aktów o randze niższej niż ustawy.

Są to zarówno akty normatywne powszechnie obowiązujące (rozporządzenia), jak

i akty o charakterze wewnętrznym (zarządzenia).

|Tradycyjne uprawnienia] Prezydentowi przysługuje też szereg uprawnień tradycyj

nych, należących do kompetencji wszystkich głów państw. Prezydent między innymi

nadaje obywatelstwo i zwalnia z obywatelstwa, nadaje ordery i odznaczenia oraz sto

suje prawo łaski.

[Uprawnienia wobec władzy sądowniczej] Prezydent posiada kompetencje zwią

zane jedynie z organizacją władzy sądowniczej. Dalej idące uprawnienia mogłyby

stanowić zagrożenie dla niezależności sądów i niezawisłości sędziowskiej

. Prezy

dent mianuje sędziów wszystkich sądów, na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa.

Powołuje Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Prezesa Naczelnego Sądu Admi

nistracyjnego, Prezesa Trybunału Konstytucyjnego, spośród kandydatów przedsta

wionych przez sędziów wchodzących w skład tych organów.

' Wyjątkiem jest jedynie możliwość stosowania prawa laski w indywidualnych przypadkach, ale ta

kompetencja wynika z tradycji i przysługuje wszystkim głowom państw.

Prezydent jest uprawniony do występowania z wnioskami do Trybunału Kon

stytucyjnego o zbadanie konstytucyjności lub legalności aktu normatywnego, o roz

strzygnięcie sporu kompetencyjnego oraz o zbadanie zgodności z Konstytucją celów

lub działalności partii politycznych. Kompetencje te służą realizacji przez głowę

państwa zadania polegającego na czuwaniu nad przestrzeganiem Konstytucji.

4.4. Odpowiedzialność Prezydenta

[Brak odpowiedzialności politycznej] Prezydent nie ponosi odpowiedzialność

politycznej przed parlamentem ani przed jakimkolwiek innym organem państwa.

Zasadąjest, że premier udzielając kontrasygnaty przejmuje odpowiedzialność poli

tyczną za akty urzędowe głowy państwa, .

[Odpowiedzialność konstytucyjna] Prezydent ponosi odpowiedzialność konstytu

cyjną przed Trybunałem Stanu. Odpowiedzialność ta związana jest z popełnieniem

czynu nie będącego przestępstwem, a stanowiącego naruszenie konstytucji lub

ustawy i pozostającego w związku z zajmowanym stanowiskiem lub z zakresem urzę

dowania. Inaczej mówiąc, jest to odpowiedzialność za popełnienie tzw. deliktu kon

stytucyjnego.

[Odpowiedzialność karna] Prezydent jest jedyną osobą w państwie, która nie po

nosi odpowiedzialności karnej przed sądem powszechnym. Prezydent odpowiada za

popełnienie przestępstwa wyłącznie przed Trybunałem Stanu. Nie ma znaczenia, czy

czyn wypełniający znamiona przestępstwa pozostawał w związku z pełnieniem

urzędu, czy też takiego związku nie było.

Jedynym organem uprawnionym do pociągnięcia Prezydenta do odpowiedzial

ności (konstytucyjnej lub karnej) przed Trybunałem Stanu jest Zgromadzenie Naro

dowe. Wniosek w tej sprawie może być zgłoszony przez grupę co najmniej 140

członków Zgromadzenia Narodowego. Uchwała zapada, gdy poprze ją większość co

najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby członków Zgromadzenia Narodowego.

§ 5. Rada Ministrów

5.1. Charakterystyka Rady Ministrów

[Organ władzy wykonawczej] Rada Ministrów (zwana popularnie rządem) jest dru

gim, obok Prezydenta RP, podstawowym elementem władzy wykonawczej. Rada

Ministrów nie jest w żadnym stopniu podległa głowie państwa. Natomiast konsek

wencją przyjęcia sytemu parlamentarno-gabinetowego jest występowanie silnych

powiązań Rady Ministrów z parlamentem. Wyraża się to między innymi w ponośze-

niu przez członków Rady Ministrów odpowiedzialności politycznej, i to zarówno

solidarnie, jak i indywidualnie.
[Organ kolegialny] Rada Ministrów jest organem kolegialnym. Na jej czele stoi Pre

zes Rady Ministrów, nazywany też premierem. Specyfika Rady Ministrów polega na

tym, że jej członkowie są również odrębnymi organami konstytucyjnymi i posiadają

własne, niezależne od kompetencji Rady Ministrów, uprawnienia. Trzeba podkre

ślić, że kompetencje poszczególnych członków Rady Ministrów mogą się różnić, i to

w szerokim zakresie.

[Zadania] Podstawowym zadaniem rządu jest prowadzenie polityki wewnętrznej

i zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto Rada Ministrów kieruje admini

stracją rządową, o złożonej i rozbudowanej strukturze,

5.2. Powoływanie Rady Ministrów

[Powołanie na czas nieokreślony] Rada Ministrów nie jest organem o charakterze

kadencyjnym. Powoływana jest zawsze na czas nieokreślony i funkcjonuje do mo
mentu, dopóki nie zaistnieją przyczyny zobowiązujące premiera do złożenia dymisji
Rady Ministrów. Procedura powoływania nowej Rady Ministrów jest zawsze wynikiem

przyjęcia przez Prezydenta RP dymisji poprzedniego rządu

[Dymisja Rady Ministrów] Dymisja Rady Ministrów składana jest przez jej Pre

zesa. Prcmicrma obowiązek podjęcia takiego działania w następujących sytuacjach:

- na pierwszym posiedzeniu nowo wybranego Sejmu

- w przypadku nieuch walenia przez Sejm wotum zaufania dla Rady Ministrów,

- w razie wyrażenia Radzie Ministrów wotum nieufności,
- w przypadku rezygnacji Prezesa Rady Ministrów z pełnionej funkcji.

Dymisja zawsze składana jest Prezydentowi. Dotyczy to także przypadku, gdy

dymisja ma miejsce na pierwszym posiedzeniu nowo wybranego Sejmu. W pierw

szych trzech przypadkach Prezydent ma obowiązek przyjęcia dymisji. W wypadku

rezygnacji premiera sytuacja wygląda inaczej. Głowa państwa może odmówić przy

jęcia dymisji.

[Trzy procedury) Konstytucja przewiduje trzy procedury powoływania Rady Mini

strów. Są one ze sobą powiązane w ten sposób, że kolejna procedura może zostać

uruchomiona dopiero po zakończeniu poprzedniej niepowodzeniem. Poszczególne

procedury charakteryzują się zmniejszającym się stopniem rygoryzmu w odniesieniu

Nie dotyczy to sytuacji, kiedy konieczność utworzenia nowego rządu zaistniała wskutek śmierci

urzędującego premiera.

Nawet jeśli ugmpowanie do tej pory sprawujące władze, uzyska w wyborach liczbą mandatów wy

starczającą do samodzielnego rządzenia.

do warunków utworzenia rządu. Należy też pamiętać, że przepisy Konstytucji usta

nawiają sztywne ramy czasowe, w których każdy z etapów składających się na posz

czególne procedury powinien się zakończyć.

[Procedura zasadnicza] W procedurze zasadniczej inicjatywa należy do głowy

państwa

. Prezydent desygnuje Prezesa Rady Ministrów. Ten kompletuje skład rządu,

a następnie przedstawia Sejmowi program działań rządu oraz wniosek o udzielenie

wotum zaufania. Wotum zaufania oznacza akceptację Sejmu dla składu i programu

politycznego Rady Ministrów. W procedurze podstawowej dla udzielenia wotum

zaufania wymagana jest bezwzględna większość głosów, w obecności co najmniej

połowy ustawowej liczby posłów. Jeżeli Sejm uchwali wotum zaufania,: Rada

Ministrów będzie mogła rozpocząć działanie. Jeśli nie, uruchamiana jest kolejna pro

cedura tworzenia rządu.

(Procedury rezerwowe] W pierwszej z rezerwowych procedur inicjatywa należy do

Sejmu. Sejm dokonuje wyboru Prezesa Rady Ministrów, bezwzględną większością

głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Pozostałe etapy

wyglądają tak samo, jak w procedurze zasadniczej. Wotum zaufania jest więc wy

rażane również bezwzględną większością głosów.

Ostatnia z procedur ukształtowana jest tak, jak procedura zasadnicza. Różnica

dotyczy głosowania nad wnioskiem o wotum zaufania. Dla udzielenia wotum zaufania

wystarcza zwykła większość głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej

liczby posłów. Powstanie wtedy rząd mniejszościowy, nie posiadający silnego po

parcia w parlamencie, ale praktyka pokazuje, że i taki gabinet ma szansę W miarę

sprawnego funkcjonowania.

[Obowiązek skrócenia kadencji] Jeśli i ta procedura tworzenia rządu zakończy się

fiaskiem, Prezydent będzie miał obowiązek skrócenia kadencji Sejmu. Jest to prze

jaw funkcji arbitrażu głowy państwa. Długotrwały kryzys parlamentarny skutkujący

niemożnością stworzenia zaplecza politycznego dla Rady Ministrów ma destabili

zujący wpływ na politykę państwa i powinien zostać rozwiązany nawet przy użyciu

tak daleko idącego środka, jak przedwczesne zakończenie kadencji Sejmu (i rów

nocześnie Senatu).

5.3. Skład Rady Ministrów

[Skład Rady Ministrów] Rada Ministrów jest organem kolegialnym. W jej skład

zawsze wchodzą: Prezes Rady Ministrów oraz ministrowie. Oprócz tych dwóch ka-

Wyjątkiem Od tej reguły jest sytuacja, gdy Sejm udzieli Radzie Ministrów wotum nieufności.

W Konstytucji przyjęto bowiem model tzw. konstniktywnego wotum nieufności, gdzie odwołanie
rządu połączone jest z równoczesnym wyborem nowego Prezesa Rady Ministrów.

tegorii obligatoryjnych członków rządu, w skład Rady Ministrów mogą również być

powoływani wiceprezesi Rady Ministrów. W praktyce polskiej tacy fakultatywni

członkowie z reguły pojawiają się w składzie gabinetu i zazwyczaj pełniąjednocze-

śnie funkcję ministra". Ponadto w skład Rady Ministrów wchodzić mogą prze

wodniczący określonych w ustawach komitetów (będących naczelnymi organami

administracji rządowej). Przykładem komitetu, którego przewodniczący jest człon

kiem rządu, jest Komitet Badań Naukowych.

IPrezes Rady Ministrów] Na czele rządu stoi Prezes Rady Ministrów. Prezes re

prezentuje Radę Ministrów oraz kieruje jej pracami. Pozycja premiera została ukształ

towana w sposób pozwalający na odgrywanie dominującej roli w pracach rządu.

W szczególności Prezes ma ogromny wpływ na istnienie i funkcjonowanie rządu.

Prezes Rady Ministrów ma decydujący wpływ na skład rządu. Dotyczy to za

równo procedury tworzenia rządu, jak i jego ewentualnej rekonstrukcji. Wniosek

Prezesa Rady Ministrów w sprawie odwołania członka rządu jest wiążący dla Pre

zydenta. Jedynym wyjątkiem od reguły mówiącej, że wyłącznie premier decyduje

o zmianach personalnych w rządzie, jest uchwalenie przez Sejm wotum nieufności

wobec członka Rady Ministrów. Prezydent będzie miał wtedy obowiązek odwołania

takiego ministra, nawet gdy Prezes Rady Ministrów będzie temu przeciwny.

Premier ma istotny wpływ na trwałość rządu. Koniec pełnienia funkcji przez

Prezesa Rady Ministrów (w wyniku śmierci czy rezygnacji) jest zarazem końcem

działalności rządu. Nie można dokonać zmiany na stanowisku premiera bez urucha

miania procedury powoływania nowego rządu.

Prezes Rady Ministrów kieruje pracami gabinetu. Między innymi zwołuje po

siedzenia rządu, określa porządek obrad, przewodniczy obradom, decyduje o spo

sobie podjęcia konkretnego rozstrzygnięcia.

Premier określa szczegółowy zakres działania ministrów. Prezesowi Rady Mini

strów przysługują także uprawnienia kontrolne w stosunku do poszczególnych

członków rządu.

Premier ma również kompetencje do wydawania aktów normatywnych Są to

zarówno akty prawne powszechnie obowiązujące (rozporządzenia), jak i akty o cha

rakterze wewnętrznym (zarządzenia).

[Ministrowie] Konstytucja mówi o dwóch kategoriach ministrów.

Są to:

- ministrowie kierujący określonym działem administracji rządowej,

- ministrowie wypełniający zadania wyznaczone im przez Prezesa Rady Ministrów.

Rozwiązanie takie stosowane jest najczęściej w celu podkreślenia roli liderów mniejszych partii

politycznych wchodzących w skład koalicji rządowej.

[Ministrowie resortowi] Ministrowie kierujący określonym działem administracji

rządowej popularnie nazywani są ministrami resortowymi. Obok uczestniczenia

w pracach Rady Ministrów, stoją oni na czele i kierują wyodrębnionym działem ad

ministracji rządowej (resortem). Tacy ministrowie są jednoosobowymi naczelnymi

organami administracyjnymi. Posiadają szeroki zakres szczegółowych kompetencji,

wśród których na pierwsze miejsce wysuwa się uprawnienie do wydawania aktów

normatywnych (rozporządzeń, zarządzeń) oraz decyzji administracyjnych.

Jeżeli w skład Rady Ministrów wchodzi przewodniczący komitetu, jego pozycja

zrównana jest ze statusem ministra resortowego.

[Ministrowie bez teki] Ministrowie wypełniający zadania wyznaczone im przez

Prezesa Rady Ministrów (tzw. ministrowie bez teki) mogą, ale nie muszą pojawić się

w składzie rządu. Nie stojąoni na czele działu administracji rządowej, nie są naczelny

mi organami administracyjnymi. Nie mają też kompetencji w zakresie stanowienia

prawa. Realizują jedynie zadania powierzone im przez premiera.

5.4. Kompetencje Rady Ministrów

[Domniemanie kompetencji] Rada Ministrów jest organem prowadzącym politykę

wewnętrzną i zagraniczną Rzeczypospolitej Polskiej. Konstytucja ustanawia do

mniemanie kompetencji na rzecz Rady Ministrów. Stanowi, iż do Rady Ministrów

należą sprawy polityki państwa nie zastrzeżone przez prawo dla innych organów

państwa czy samorządu terytorialnego. Zawsze więc, gdy pojawi się wątpliwość, czy

dane uprawnienie przewidziane w przepisach prawa ma być wykonywane przez

Radę Ministrów, czy też przez inny organ władzy wykonawczej, powinna być roz

strzygnięta na rzecz rządu.

[Zadania Rady Ministrów] Podstawowe zadania rządu określa art. 146 Konstytucji

w sposób bardzo ogólny, pozostawiając doprecyzowanie tych uregulowań ustawom

szczegółowym.

Wśród najważniejszych funkcji Rady Ministrów wymienić należy:

- kierowanie administracją rządową (Rada Ministrów posiada w tym zakresie

między innymi kompetencje do koordynacji i kontroli działalności organów ad

ministracji rządowej szczebla tak centralnego, jak i terenowego);

- zapewnienie wykonywania ustaw (najistotniejsze znaczenie ma tu kompetencja

do wydawania aktów normatywnych o charakterze wykonawczym - rozpo

rządzeń

, a także prawo występowania z inicjatywą ustawodawczą);

W ramach wykonywania swoich kompetencji Rada Ministrów podejmuje również uchwały. Nie

są one jednak źródłami powszechnie obowiązującego prawa. Uchwały Rady Ministrów są aktami o cha

rakterze wewnętrznym.

- kierowanie wykonaniem budżetu państwa (wyłącznie Radzie Ministrów przy

sługuje inicjatywa ustawodawcza w zakresie ustawy budżetowej);

- zapewnianie zewnętrznego i wewnętrznego bezpieczeństwa państwa oraz po

rządku publicznego;

- sprawowanie ogólnego kierownictwa w dziedzinie stosunków z innymi państ

wami oraz organizacjami międzynarodowymi (m.in. kompetencja do zawierania

umów międzynarodowych).

5.5. Odpowiedzialność członków Rady Ministrów

[Odpowiedzialność polityczna] Odpowiedzialność polityczna rządu przed parla

mentem jest podstawowym elementem systemu parlamentarnego. Jest to odpowie

dzialność za kierunek prowadzonej przez Radę Ministrów polityki. Sejm posiada ok

reślone instrumenty pozwalające na wymuszenie dymisji rządu bądź jego poszcze

gólnych członków. Wyróżnić można dwa rodzaje odpowiedzialności politycznej:

odpowiedzialność solidarną i indywidualną.

[Odpowiedzialność solidarna] Odpowiedzialność solidarna dotyczy Rady Minis

trów jako całości. Sejm może spowodować dymisję rządu poprzez podjęcie uchwały

o udzieleniu Radzie Ministrów wotum nieufności. Konstytucja wprowadza tutaj

szczególne wymogi formalne, aby nic destabilizować pracy rządu. Jest to przejawem

racjonalizacji systemu parlamentarno-gabinetowego. Konstytucja przyjmuje, insty

tucję tzw. konstruktywnego wotum nieufności. Wniosek o uchwalenie Radzie Mi

nistrów wotum nieufności musi wskazywać imiennie nowego kandydata na

premiera. Odwołanie rządu będzie więc połączone z powołaniem nowego Prezesa

Rady Ministrów

. Za uchwaleniem wotum nieufności w stosunku do rządu opowie

dzieć musi się większość ustawowej liczby posłów.

[Odpowiedzialność indywidualna] Członkowie Rady Ministrów ponoszą odpo

wiedzialność nie tylko za działalność Rady Ministrów, ale i również odpo

wiedzialność indywidualną za sprawy należące do ich kompetencji lub powierzone

im przez Prezesa Rady Ministrów. Sejm może odwołać ministra wyrażając w sto

sunku do niego wotum nieufności. Za uchwaleniem ministrowi wotum nieufności

opowiedzieć musi się większość ustawowej liczby posłów. Nic jest natomiast możli

we wyrażenie wotum nieufności Prezesowi Rady Ministrów. Jeżeli Sejm chce

odwołać premiera, musi odwołać całą Radę Ministrów.
[Odpowiedzialność konstytucyjna] Odpowiedzialność konstytucyjna, związana

jest z popełnieniem przez członka Rady Ministrów czynu nie będącego przestęp

stwem, a stanowiącego naruszenie konstytucji lub ustawy i pozostającego w związku

" Ma ta zapobiegać tworzeniu sic tzw. większość, negatywne,, zdolnej do odwołania rządu ale nic

będącej w stanie stworzyć i następnie przeforsować własne, propozycji gabinetu. '

z zajmowanym stanowiskiem lub z zakresem urzędowania. Ma ona zawsze charakter

indywidualny. Odpowiedzialność konstytucyjna ponoszona jest przed Trybunałem

Stanu. Uchwałę o pociągnięciu członka Rady Ministrów do odpowiedzialności kon

stytucyjnej podejmuje Sejm, większością 3/5 ustawowej liczby posłów.

[Odpowiedzialność karna] Członkowie Rady Ministrów odpowiadają za przestęps

twa popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem przed Trybunałem I Stanu.

Uchwałę o pociągnięciu do odpowiedzialności podejmuje Sejm, większością 3/5

ustawowej liczby posłów. Odpowiedzialność karna członków Rady Ministrów przed

Trybunałem Stanu, inaczej niż ma to miejsce w przypadku Prezydenta RP, nie wy

klucza możliwości ponoszenia odpowiedzialności przed sądem powszechnym

Oczywiście nie może zaistnieć sytuacja, gdy toczą się dwa równoległe postępowania

w tej samej sprawie.

Za wszelkie pozostałe przestępstwa, tj. przestępstwa nie mające związku z zaj

mowanym stanowiskiem, członkowie Rady Ministrów ponoszą odpowiedzialność

na zasadach ogólnych, czyli przed sądami powszechnymi.

§ 6. Sądy

6.1. Organizacja sądownictwa

[Sądy i trybunały] Na mocy art. 10 ust. 2 Konstytucji władzę sądowniczą jv Rze

czypospolitej Polskiej sprawują sądy i trybunały.

Występują tu więc dwa odrębne segmenty władzy sądowniczej:

- sądy (pomiędzy którymi występują liczne powiązania),

- dwa, całkowicie niezależne od siebie, trybunały (Trybunał Konstytucyjny i Try

bunał Stanu).

Zadania trybunałów szczegółowo regulują dalsze postanowienia ustawy zasad

niczej. Natomiast w odniesieniu do sądów art. 175 Konstytucji stanowi, że funkcją

sądów jest sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. Oznacza to, że sądomji tylko

sądom przyznano kompetencje w tym zakresie.

[Pojęcie wymiaru sprawiedliwości] Wymiar sprawiedliwości można w najprostszy

sposób określić jako działalność państwa, polegającą na wiążącym rozstrzyganiu

sporów o prawo, w których przynajmniej jedną ze. stron jest osoba fizyczna Itib pod

miot podobny (np. osoba prawna)

O niepodjęciu uchwały o pociągnięciu do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu mogą prze

cież decydować względy natury politycznej.

Garlicki, op. cit., t. II, s. 146.

Zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości, sformułowana w art. 175 Konsty

tucji, wyłącza ponad wszelką wątpliwość możliwość wykonywania tej funkcji przez

organy o charakterze administracyjnym (w rodzaju kolegiów do spraw wykroczeń).

Reguły sądowego wymiaru sprawiedliwości nic naruszają kompetencje przyznane

Trybunałowi Stanu (np. do orzekania od odpowiedzialności określonych osób za

popełnienie przestępstwa, czy też deliktu konstytucyjnego), ze wzglądu na ich

wyjątkowy charakter.

Należy tutaj zaznaczyć, że sprawowanie wymiaru sprawiedliwości nie wy

czerpuje zakresu kompetencji sądów. Sądy dokonują np. rejestracji partii politycz

nych, tytułów prasowych oraz wykonują inne zadania, których nie można zaliczyć

do wymiaru sprawiedliwości w powyżej przedstawionym rozumieniu.

IStruktura sądów] Wymiar sprawiedliwości sprawują zgodnie z art. 175 Konsty

tucji następujące kategorie sądów:

- Sąd Najwyższy,

- sądy powszechne,

- sądy administracyjne,

- sądy wojskowe

Postanowienia ustawy zasadniczej regulują organizację sądownictwa w bardzo

ogólny sposób i siłą rzeczy ograniczonym zakresie. Szczegółowe unormowania

zawarte zostały w ustawie Prawo o ustroju sądów powszechnych

z 2001 roku oraz

w innych aktach prawnych.

[Prawo do sądu] Konstytucja w art. 45 przyznaje każdemu prawo do sprawiedliwe

go i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy,

niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.

[Zasady działania sądów] Obok zasady sądowego wymiaru sprawiedliwości, Kon

stytucja formułuje kilka fundamentalnych zasad, na których opiera się organizacja

i funkcjonowanie sądów.

Do najważniejszych należy zaliczyć:

- zasadę niezależności sądów,

- zasadą niezawisłości sędziów,

- zasadę wieloinstancyjności,
- zasadę jawności,
- zasadę udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości.

[Zasada niezależności sądów] Zasada niezależności sądów wynika z art. 10 i z art.
173 Konstytucji. Oznacza ona niezależność w płaszczyźnie organizacyjnej, a więc

Sądy wojskowe sprawują wymiar sprawiedliwości w stosunku do osób wojskowych.

Dz. U. Nr 98, poz. 1070 ze zm.

samodzielność sądów i ich odseparowanie od innych organów państwowych. Nie

zależność odnosi się również do płaszczyzny funkcjonalnej. Sfera aktywności sądów

oddzielona jest od działalności innych organów państwowych. Niedopuszczalne jest

przejęcie przez organy władzy ustawodawczej czy egzekutywy kontroli nad działal

nością orzeczniczą sądów.

[Zasada niezawisłości sędziów] Zasada niezależności dotyczyła sądów jako całości.

Zasada niezawisłości (art. 178 Konstytucji) ma natomiast charakter personalny i od

nosi się do sędziów. Oznacza ona, iż sędzia powinien być wolny od jakichkolwiek

nacisków przy podejmowaniu rozstrzygnięć. Jego decyzja powinna być oparta

wyłącznie na obowiązującym prawie i własnych przekonaniach co do ustalonych

okoliczności faktycznych sprawy.

[Gwarancje niezawisłości] Zarówno Konstytucja, jak i przepisy o randze ustawo

wej przewidują szereg gwarancji, mających zapewnić niezawisłość sędziów. Do naj

istotniejszych gwarancji należy zasada podległości sędziów wyłącznie Konstytucji

i ustawom. Oznacza to, że sędziowie są bezwzględnie związani postanowieniami

Konstytucji i ustaw

Kolejną istotną gwarancją niezawisłości sądziów stanowią specyficzne zasady

powoływania, odwoływania i przenoszenia sędziów na inne stanowisko. Sędziowie

są powoływani przez Prezydenta RP, na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Pre

zydent jedynie akceptuje przedstawionych kandydatów, którzy wyłaniani sana pod

stawie szczegółowej i skomplikowanej procedury. Sędziowie są powoływani na czas

nieoznaczony i są co do zasady nieusuwalni. Złożenie sędziego z urzędu, zawiesze

nie, przeniesienie do innego sądu lub na inne stanowisko wbrew woli sędziego jest

dopuszczalne tylko w ściśle określonych w ustawie przypadkach.

Sądziom przysługuje również immunitet formalny oraz przywilej nietykalności.

Obowiązuje także zasada niepołączalności. Sędzia nie może sprawować innych urzę

dów ani pełnić innych funkcji państwowych (np. sprawować mandatu posła czy se

natora). Sędzia powinien również powstrzymywać się od wykonywania zajęć, które

mogłyby stanowić zagrożenie powagi stanowiska sędziego lub przynieść ujmę god

ności sędziego, czy też osłabiać zaufanie do jego bezstronności. Ponadto istotne zna

czenie ma wymóg apolityczności sędziów. Sędzia nie może należeć do partii

politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie, dającej

się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sądziów.

Jeżeli sędzia ma wątpliwości co do zgodności ustawy z Konstytucją, nie może samodzielnie od

mówić zastosowania przepisów, które uważa za sprzeczne z normami wyższego rzędu (właśnie dlatego,
że podlega również ustawom). W sytuacji gdy od rozstrzygnięcia tych wątpliwości zależy wynik
sprawy toczącej się przed sądem, sędzia powinien wystąpić z pytaniem prawnym do Trybunału Kon
stytucyjnego. Sędziowie nie podlegają natomiast przepisom o randze podustawowej. Będą więc mogli

samodzielnie dokonywać kontroli takich aktów normatywnych, pod kątem ich zgodności z ustawami
i Konstytucją.

Gwarancją ma być również status materialny sędziego. Powinien on mieć za

pewnione warunki pracy i wynagrodzenie odpowiadające godności urzędu oraz za

kresowi obowiązków sędziego.

Na straży niezawisłości sędziów i niezależności sądów stoi Krajowa Rada

Sądownictwa (zob. dalej).

[Zasada wieloinstancyjności] Zasada instancyjności oznacza, że stronom postę

powania przysługuje możliwość odwołania się od orzeczenia wydanego przez sąd,

do sądu wyższego szczebla. Inaczej mówiąc, strona ma prawo do ponownego roz

patrzenia sprawy przez sąd wyższej instancji. Oczywiście ze względu na związany

z tym stan niepewności co do prawa, musi tutaj występować określona cezura cza

sowa dla skorzystania z tego uprawnienia.

Art. 176 Konstytucji wymaga, aby postępowanie sądowe było co najmniej dwu

instancyjne. Stronic przysługuje prawo do jednokrotnego odwołania się od wydane

go orzeczenia. W niektórych przypadkach może występować możliwość dalszego

odwoływania się. Przykładowo, postępowanie w sprawach cywilnych zorganizo

wane jest na zasadzie trój instancyjności. Od orzeczenia sądu pierwszej instancji

przysługuje stronom apelacja, a od orzeczenia sądu drugiej instancji strony mogą co

do zasady wnieść kasację do Sądu Najwyższego.

[Zasada jawności] Zasada jawności nie oznacza, że wszystkie etapy postępowania

muszą być jawne. Jawna powinna być zawsze rozprawa, a ograniczenia jawności

mogą być wprowadzane jedynie ze względu na ochronę ważnego interesu, np. bez

pieczeństwa państwa; moralności publicznej, czy też ochronę życia pływalnego

stron,

[Udział obywateli] Konstytucja, przewidując w art. 182 zasadę udziału obywateli

w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości, nie precyzuje, w jakiej formie ten udział

ma się odbywać. Prawo o ustroju sądów powszechnych stanowi, że obywatele biorą

udział w sprawowaniu wymian) sprawiedliwości poprzez uczestnictwo ławników

w rozpoznawaniu spraw przed sądami w pierwszej instancji (dotyczy to tylko

sądów powszechnych i sądów wojskowych)". Jest to jednak tylko generalna za

sada. Szczegółowe przepisy przewidują wiele wyjątków. Udział ławników w spra

wach karnych jest regułą (od której możliwe są odstępstwa), ale już w sprawach

cywilnych ławnicy występują wyjątkowo (np. w sprawach z zakresu prawa pracy

i ubezpieczeń społecznych).

[Skład sądu ławniczego] Typowy skład sądu z udziałem ławników jest trzyosobo

wy: sędzia jako przewodniczący oraz dwóch ławników. Przy rozstrzyganiu spraw

ławnicy mają równe prawa z sędziami (m.in. są niezawiśli i podlegają tylko Konstytu-

" W wiciu krajach udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości jest szerszy i przy

biera postać tzw. lawy przysięgłych.

cji oraz ustawom). Rozstrzygnięcia podejmowane są większością głosów. Ławnik

nie może jednak przewodniczyć rozprawie ani też wykonywać czynności sędziego

poza rozprawą.

6.2. Krajowa Rada Sądownictwa

[Pozycja KRS] Krajowa Rada Sądownictwa (KRS) jest organem, którego zadaniem

jest stanie na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów. KRS jest blisko

powiązana z władzą sądowniczą. Jednakże zarówno skład KRS, jak i jej uprawnienia
nie pozwalają na uznanie tego organu ani za organ władzy sądowniczej, ani tyrn bar

dziej za organ legislatywy czy egzekutywy.

[Skład KRS] W skład Krajowej Rady Sądownictwa wchodzą:

- Minister Sprawiedliwości,

- Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego,

- Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego,

- przedstawiciel Prezydenta,

- członkowie wybierani przez sędziów z ich grona,
- członkowie wybierani osobno przez Sejm i Senat odpowiednio spośród posłów

i senatorów.

[Kompetencje KRS] Do kompetencji Krajowej Rady Sądownictwa należy min.

występowanie do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie zgodności

z Konstytucją aktów normatywnych w zakresie, w jakim dotyczą one niezależności

sądów i niezawisłości sędziów. KRS odgrywa również znaczącą rolę w procedurze

powoływania sędziów. Inne uprawnienia związane są m.in. ze sprawami etyki za

wodowej sędziów czy też kwestią ustroju sądów.

6.3. Struktura sądów

6.3.1. Sąd Najwyższy

[Pozycja SN] Sąd Najwyższy (SN) jest naczelnym organem sądowym w Rzeczypo

spolitej Polskiej. Szczegółowe kwestie dotyczące organizacji i funkcjonowania SN
zostały uregulowane w ustawie o Sądzie Najwyższym z 1984 roku

[Skład SN] W skład Sądu Najwyższego wchodzą: Pierwszy Prezes, prezesi oraz sę

dziowie Sądu Najwyższego. Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego powołuje Pre
zydent Rzeczypospolitej na sześcioletnią kadencję.

[Podział na izby] Sąd Najwyższy dzieli się na cztery izby, zajmujące się sprawowa

niem nadzoru nad orzecznictwem sądów w określonych sprawach.

Tekst jedn. Dz. U z 2002 r., Nr 101, poz. 924.

Obecnie w skład SN wchodzi:

- i Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

- Izba Cywilna,
- • Izba Kama,
- Izba Wojskowa.

[Zadania SN] Ustawa przewiduje następujące funkcje Sądu Najwyższego:

- sprawowanie nadzoru nad działalnością wszystkich innych sądów w zakresie

orzekania,

- zapewnianie prawidłowości oraz jednolitości wykładni prawa i praktyki sądo

wej w dziedzinach poddanych właściwości SN.

[Kompetencje SN] Sądowi Najwyższemu przepisy przyznają szereg kompetencji

umożliwiających wykonywanie tych zadań.

Wśród najistotniejszych uprawnień wymienić należy:

- rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń sądowych stosownie do

przepisów prawa procesowego (są to kasacje od wyroków sądów powszech

nych, apelacje od wyroków sądów wojskowych);

- rozpoznawanie na mocy przepisów szczególnych rewizji nadzwyczajnych od

orzeczeń określonych organów (obecnie ma to miejsce tylko w sprawach admi

nistracyjnych, ze względu na wciąż jednoinstancyjną strukturę sądów administ

racyjnych; SN rozpoznaje rewizje nadzwyczajne od orzeczeń Naczelnego Sądu

Administracyjnego, co tymczasowo pozwala spełnić konstytucyjny wymóg

dwuinstancyjności postępowania przed sądami administracyjnymi);

- podejmowanie uchwał mających na celu rozstrzygnięcie wątpliwości prawnych.

Wątpliwości mogą pojawić się w związku z rozpoznawaniem konkretnej spra

wy J Sąd może wtedy przedstawić Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne. Po

nadto uchwały interpretacyjne mogą być podejmowane w procedurze abstrakcyjnej,

tzn. w oderwaniu od okoliczności konkretnej sprawy.

[Rola uchwał SN] Uchwały Sądu Najwyższego nie mają nigdy mocy powszechnie

obowiązującej. Formalnie wiążą tylko w sprawie, w której zostały podjęte. Nawet

nadanie uchwale charakteru zasady prawnej oznacza tylko związanie takimi

uchwałami składów orzekających SN. Odejście od zasady prawnej wymaga uchwały

przynajmniej całej izby. Jednakże, ogromny autorytet Sądu Najwyższego powoduje,

że w praktyce uchwały SN mają często charakter precedensów i stanowią dla sądów

wytyczne do rozstrzygania podobnych spraw.

; Od 1 stycznia 2004 roku izba ta nazywać będzie się Izbą Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw

Publicznych.

6.3.2. Sądy powszechne

[Domniemanie właściwości] Art. 177 Konstytucji ustanawia domniemanie właś

ciwości sądów powszechnych. Sądy powszechne sprawują więc wymiar sprawie

dliwości we wszystkich sprawach, oprócz spraw, dla których przepisy ustaw

przewidują właściwość innych sądów. Inaczej mówiąc, zawsze gdy pojawią się

wątpliwości, czy dana sprawa ma zostać rozpoznana przez sąd powszechny, czy też

przez sąd należący do jednej z pozostałych kategorii, wątpliwości te należy roz

strzygnąć na korzyść sądów powszechnych.

[Sądy powszechne] Ustawa prawo o ustroju sądów powszechnych przewiduje na
stępujące sądy powszechne:

- sądy rejonowe,

- sądy okręgowe,

- sądy apelacyjne.

[Wydziały] Wewnętrzna organizacja poszczególnych sądów zakłada istnienie wy

działów. Poszczególne wydziały (np. wydział cywilny, karny, ksiąg wieczystych, ro

dzinny i nieletnich, pracy) zajmują się rozpoznawaniem określonych kategorii

spraw. W zależności od tego, czy mamy do czynienia z sądem rejonowym, okręgo

wym, czy też apelacyjnym, inaczej będzie wyglądała struktura wydziałów.

|Sądy rejonowe] W obrębie sądów powszechnych obowiązuje z kolei zasada do

mniemania właściwości sądów rejonowych. Wszelkie sprawy, które nie zostały

przez przepisy wyraźnie przyznane sądom okręgowym, rozpoznawane będą przez

sądy rejonowe.

Sądy rejonowe zawsze działają jako sądy pierwszej instancji. Oznacza to, że

każda sprawa, która trafia do sądu rejonowego, jest sprawą rozpatrywaną po raz

pierwszy. Istnieją natomiast kategorie spraw, które w pierwszej instancji nie należą

do właściwości sądów rejonowych.

[Sądy grodzkie] W ramach sądów rejonowych funkcjonują (jako jeden z wy

działów) sądy grodzkie. Do właściwości sądów grodzkich należy przede wszystkim

rozpoznawanie spraw o wykroczenia (czyli spraw, które należały wcześniej do kom

petencji już nie istniejących kolegiów do spraw wykroczeń), a także drobne sprawy

cywilne i niektóre sprawy karne o najmniejszym ciężarze gatunkowym.

[Sądy okręgowe] Sądy okręgowe (dawniej zwane wojewódzkimi) mogą wystę

pować zarówno jako sądy pierwszej instancji, jak i w charakterze sądów odwoław

czych. W pierwszej instancji sądy okręgowe rozpoznają sprawy wyłączone z zakresu

właściwości sądów rejonowych przez szczegółowe przepisy. Przepisy zawsze okre

ślają zamknięty katalog spraw rozpatrywanych przez sądy okręgowe w pierwszej in

stancji. We wszystkich pozostałych sprawach kompetencje przysługiwać będą

sądom rejonowym. Sprawy karne rozpoznawane w pierwszej instancji przez sądy

okręgowe to przede wszystkim sprawy o zbrodnie.

Jeśli chodzi o sprawy cywilne, to można tu przykładowo wymienić:

- sprawy o prawa niemajątkowe (ale nie wszystkie),

- sprawy o ochronę praw autorskich,

- sprawy o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa

trzydzieści tysięcy złotych, oprócz spraw o alimenty, o naruszenie posiadania

i ej zniesienie wspólności majątkowej między małżonkami oraz spraw o uzgod

nienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.

Sądy okręgowe działają również jako sądy drugiej instancji. Są w tym zakresie

właściwe do rozpoznawania środków odwoławczych od orzeczeń sądów rejonowych.

[Sądy i apelacyjne] Sądy apelacyjne funkcjonują wyłącznie jako sądy drugiej in

stancji. Rozpoznają środki odwoławcze od orzeczeń wydanych przez sądy okręgowe

W pierwszej instancji. Apelacja ma co do zasady reformatoryjny charakter. Sąd zmie

nia zaskarżony wyrok i rozstrzyga o meritum sprawy.

6.3.3. Sądy administracyjne

[Naczelny Sąd Administracyjny] Obecnie istnieje w Polsce tylko jeden sąd admi

nistracyjny. Jest to Naczelny Sąd Administracyjny (NSA). Jego organizację i funk

cjonowanie normuje ustawa o Naczelnym Sądzie Administracyjnym z 1995 roku

NSA działa w Warszawie i ośrodkach zamiejscowych.

[Rewizja nadzwyczajna] Fakt istnienia tylko jednego sądu administracyjnego unie

możliwia zrealizowanie konstytucyjnego wymogu dwuinstancyjności postępowania

sądowego. W celu rozwiązania tej kwestii przyjęto tymczasowe rozwiązanie, które

przyznaje możliwość wnoszenia odwołań od orzeczeń NSA w postaci rewizji nad

zwyczajnej. Rewizja rozpatrywana jest przez Sąd Najwyższy.

[Reforma sądownictwa administracyjnego) Z dniem 1 stycznia 2004 roku wejdzie

w życie ustawa Prawo o ustroju sądów administracyjnych uchwalona w 2002 roku

Wprowadzi ona dwa szczeble sądownictwa administracyjnego: wojewódzkie sądy

administracyjne i Naczelny Sąd Administracyjny

Sprawy należące do właściwości sądów administracyjnych rozpoznawane będą

w pierwszej instancji przez wojewódzkie sądy administracyjne. Naczelny Sąd Ad

ministracyjny sprawować będzie nadzór nad działalnością wojewódzkich sądów ad

ministracyjnych w zakresie orzekania. W szczególności NSA rozpoznawał będzie

środki odwoławcze od orzeczeń tych sądów i podejmował uchwały wyjaśniające za

gadnienia prawne. Rozwiązanie wprowadzające nadzór Sądu Najwyższego w po

staci rewizji nadzwyczajnej nie będzie już potrzebne i przestanie obowiązywać.

Dzl U. Nr 74, poz. 368.

Dz: U. Nr 153, poz. 1269.

Ustawa o NSA przestanie obowiązywać z dniem 31 grudnia 2003 roku.

[Kompetencje sądów administracyjnych] Zadaniem sądów administracyjnych jest

kontrola działalności administracji publicznej.

[Skargi na decyzje administracyjne] Kontrola ta sprawowana jest głównie poprzez

rozpoznawanie skarg na decyzje administracyjne. Kontrola sądowa możliwa jest do

piero po wyczerpaniu środków odwoławczych dostępnych w ramach postępowania

administracyjnego. Jedyne kryterium, które jest stosowane przez sąd administracyj

ny, to kryterium legalności, czyli zgodności z prawem. Orzeczenia mają zawsze cha

rakter kasacyjny. Jeżeli sąd uzna, że decyzja została wydana przez organ admini

stracyjny z naruszeniem prawa, uchyla taką decyzję (albo stwierdza jej nieważność)

i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania przez właściwy organ administra

cyjny. Organ, którego działanie było przedmiotem zaskarżenia jest w tej sprawie

związany oceną prawną wyrażoną w orzeczeniu sądu. Sąd administracyjny nie może

natomiast rozstrzygać sprawy merytorycznie, tzn. nie może zmienić niezgodnej

z prawem decyzji czy też wydać orzeczenia zastępującego taką decyzję.

Naczelny Sąd Administracyjny jest również właściwy w sprawach skarg na

bezczynność organów administracji.

[Kontrola legalności aktów prawa miejscowego] Ważnym uprawnieniem NSA

jest także kontrola zgodności z ustawami aktów prawa miejscowego. Kontrola taka

może mieć charakter zarówno konkretny, jak i abstrakcyjny.

[Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych] Naczelny Sąd Administracyjny roz
strzyga również spory kompetencyjne pomiędzy organami samorządu terytorialnego
a terenowymi organami administracji rządowej.

§ 7. Trybunał Konstytucyjny

7.1. Zagadnienia wstępne

[Kontrola zgodności ustaw z konstytucjąl Konstytucja jest aktem prawnym o naj

wyższej randze. Oznacza to między innymi, że wszystkie inne (w szczególności

będzie tu chodziło o ustawy) akty prawne należące do systemu prawa danego kraju,

nie mogą naruszać postanowień ustawy zasadniczej. Z faktu tego wynika koniecz

ność zapewnienia odpowiedniego mechanizmu, który pozwalałby na badanie zgod

ności ustaw z przepisami konstytucji. Powszechnie akceptowany jest pogląd, że

kontrola taka jest najbardziej efektywna wtedy, gdy sprawowana jest przez organy

władzy sądowniczej. W praktyce konstytucyjnej poszczególnych państw wytworzy

ły się dwa podstawowe modele kontroli konstytucyjności ustaw.

[Model amerykański] Pierwszy z modeli został wypracowany w Stanach Zjedno

czonych Ameryki na przełomie XVIII i XIX wieku. Polega on na tym, że wszystkie

sądy są upoważnione do oceniania zgodności ustaw z konstytucją. Najistotniejsza

rola przypada tutaj oczywiście Sądowi Najwyższemu, ze względu na jego nadrzędną

pozycję w systemie sądownictwa i związany z tym autorytet orzeczeń tego sądu

[Model kontynentalny] Model amerykański nie zyskał uznania w krajach europej

skich. Decydujące znaczenie miał tutaj fakt, że sądy w systemie prawa stanowionego

odgrywają znacznie mniejszą rolę, niż ma to miejsce w przypadku systemu prawa

precedensowego. W okresie międzywojennym w Austrii, wykształcił się drugi mo

delowy mechanizm kontroli konstytucyjności ustaw. Zakłada on powierzenie badania

zgodności aktów prawnych z postanowieniami ustawy zasadniczej jednemu, spe

cjalnie w tym celu utworzonemu organowi, nazywanemu trybunałem bądź sądem

konstytucyjnym

7.2. Charakterystyka Trybunału Konstytucyjnego

[Podstawy prawne funkcjonowania TK] W Polsce przyjęto kontynentalny model

kontroli konstytucyjności prawa. Kompetencje w tym zakresie posiada Trybunał

Konstytucyjny (TK), utworzony w 1985 roku

. Trybunał Konstytucyjny jest orga

nem władzy sądowniczej w rozumieniu art. 10 ust 2 Konstytucji. Nie jest on jednak

sądem. Do kompetencji Trybunału nie należy sprawowanie wymiaru sprawiedli

wości. Obecnie podstawą prawną organizacji i funkcjonowania Trybunału Konstytu

cyjnego są przepisy Konstytucji (głównie art. 188-197) oraz ustawa o Trybunale

Konstytucyjnym z 1997 roku

W modelu tym kontrola konstytucyjności ustaw ma zawsze charakter konkretny, tzn. przeprowa

dzana jest w ramach rozstrzygania przez sąd indywidualnej sprawy. W przypadku gdy sąd stwierdzi

niezgodność ustawy z postanowieniami konstytucji, nie dochodzi do uchylenia danego aktu prawnego
naruszającego ustawę zasadniczą. Sąd jedynie odmawia zastosowania takich sprzecznych przepisów
w danej, konkretnej sprawie. Trzeba pamiętać jednak, że ten model kontroli powstał na gruncie systemu
cummon law,

w którym sądowe precedensy odgrywają ogromną rolę. W rzeczywistości więc, skutki

orzeczenia stwierdzającego niezgodność ustawy z konstytucją z reguły nie będą ograniczać się do jed
nej konkretnej sprawy, ale będą znacznie szersze. Praktycznie orzeczenie Sądu Najwyższego w takiej
kwestii będzie równoważne z uchyleniem przepisów naruszających postanowienia ustawy zasadniczej.

Model ten przewiduje obok kontroli konkretnej (sądom przyznano uprawnienie do występowania

z tzw. pytaniami prawnymi do trybunatu, w sytuacjach gdy rozstrzygnięcie konkretnej sprawy zawisłej
przed sądem zależy od odpowiedzi na pytanie, czy dane uregulowania naruszają postanowienia kon
stytucji), także kontrolę abstrakcyjną. Ten drugi rodzaj kontroli oznacza badanie konstytucyjności ak
tów normatywnych w oderwaniu od stanu faktycznego konkretnej sprawy. Przepisy prawa zwykle
przyznają kompetencję do występowania z wnioskiem o dokonanie abstrakcyjnej kontroli najwyższym
organom państwowym. W modelu kontynentalnym orzeczenia trybunału (sądu) konstytucyjnego mają

powszechnie obowiązującą moc. Stwierdzenie naruszenia konstytucji przez przepisy ustawy oznacza
uchylenie takiego aktu prawnego, niezależnie od tego czy kontrola miała charakter abstrakcyjny, czy
konkretny.

Przez długi czas konstytucjonalizm socjalistyczny zakładał, że kontrola działalności prawotwór

czej parlamentu pod kątem zgodności z ustawą zasadniczą przez niezależny organ władzy sądowniczej

jest zbędna, a wystarczającą rolę spełnia samokontrola sejmu w tym zakresie.

4 0

Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.

[Skład TK] W skład Trybunału Konstytucyjnego wchodzi 15 sędziów. Są oni wy

bierani indywidualnie przez Sejm. Kadencja sędziego TK wynosi 9 lat. Ponowny
wybór nie jest możliwy. Założenie to ma na celu zapewnienie pełnej niezawisłości

sędziów. W przeciwnym razie sędziowie mogliby skłaniać się do orzekania zgodnie
z wolą Sejmu, aby uzyskać ponowną nominację.

Konstytucja w sposób bardzo ogólny określa wymagania, jakie stawiane są kan

dydatom na sędziów TK. Przepis mówi, że sędziowie są wybierani spośród osób wy

różniających się wiedzą prawniczą. Ustawa o TK precyzuje te postanowienia,

wskazując, że chodzi tu o kwalifikacje wymagane dla zajmowania stanowiska sę

dziego Sądu Najwyższego lub Naczelnego Sądu Administracyjnego.

[Status sędziów TK] Status sędziów Trybunału Konstytucyjnego uregulowano

w sposób bardzo podobny do statusu sędziów sądów wymienionych w art. 175 Kon

stytucji. Członkowie TK są więc niezawiśli w sprawowaniu swojego urzędu, obo

wiązuje ich wymóg apolityczności. Przysługuje im immunitet formalny oraz

przywilej nietykalności. Sędzia TK nie może również co do zasady zostać usunięty

ze stanowiska. Wyjątkowo mandat sędziego TK może wygasnąć w czasie trwania

kadencji. Dzieje się to tylko w ściśle określonych w ustawie przypadkach, takich jak

np. śmierć sędziego, trwała niezdolność do pełnienia obowiązków sędziego czy też

skazanie prawomocnym wyrokiem sądu. Jedyną istotną różnicą pomiędzy ogólną

regulacją statusu sędziego a postanowieniami Konstytucji dotyczącymi członków

TK jest stwierdzenie, że sędziowie TK podlegają wyłącznie Konstytucji, natomiast

nie podlegają ustawom. Takie rozwiązanie ma na celu umożliwienie Trybunałowi

dokonywanie kontroli zgodności ustaw z Konstytucją i ewentualne orzekanie

o uchyleniu przepisów niezgodnych z postanowieniami ustawy zasadniczej.

7.3. Zadania Trybunału Konstytucyjnego

7.3.1. Ogólna charakterystyka

[Funkcje TK] Podstawowym i najistotniejszym zadaniem Trybunału Konstytucyj

nego jest kontrola zgodności ustaw i innych aktów normatywnych z Konstytucją.

W ramach zagadnień wstępnych należy podkreślić, że kontrola taka może być urucha

miana na podstawie wniosku zgłoszonego przez upoważniony do tego podmiot (naj

częściej będzie to chodziło o organ państwowy), na podstawie tzw. pytania prawnego

przedstawionego przez sąd, jak również na podstawie skargi konstytucyjnej wnie

sionej przez jednostkę, której konstytucyjne prawa lub wolności zostały naruszone.

Trybunał Konstytucyjny nie działa nigdy z urzędu (tzn. nie może zajmować się daną

sprawą z własnej inicjatywy). Dotyczy to zresztą nie tylko funkcji związanych z kon

trolą aktów prawnych, ale i pozostałych kompetencji Trybunału.

Obok tego podstawowego zadania, przepisy przyznają Trybunałowi także szereg

innych funkcji

Ogólnie rzecz ujmując, do zadań Trybunału Konstytucyjnego w Polsce należy:

- orzekanie w sprawach konstytucyjności i legalności aktów normatywnych,

- orzekanie w sprawach skarg konstytucyjnych,
- orzekanie w sprawach konstytucyjności celów lub działalności partii politycz

nych,

- rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między centralnymi konstytucyjnymi

organami państwa,

- rozstrzyganie w sprawie stwierdzenia przeszkody w sprawowaniu urzędu przez

Prezydenta.
Uzasadnione będzie więc stwierdzenie, że niezależnie od faktu przyznania TK

pewnych szczegółowych kompetencji, podstawową funkcją Trybunału jest stanie na

straży szczególnej mocy prawnej Konstytucji oraz ochrona takich wartości, jak spój

ność i niesprzeczność całego systemu prawa

7.3.2. Orzekanie w sprawach konstytucyjności

'• i legalności aktów normatywnych

[Kompetencje TK] W ramach tego ogólnie określonego zadania Trybunału Kon

stytucyjnego można wyróżnić badanie zgodności aktów prawnych z postanowienia

mi ustawy zasadniczej (tzw. kontrola konstytucyjności aktów normatywnych), ale

i badanie zgodności aktów prawnych niższego szczebla z przepisami aktów praw

nych wyższego szczebla, np. zgodności rozporządzenia z ustawą (tzw. kontrola le

galności aktów normatywnych). Badaniu podlegać może treść przepisów (kontrola

materialna) lub procedura, w której przepisy te zostały ustanowione (kontrola

formalna).

jZ zakresu kompetencji Trybunału wyłączone zostało orzekanie o zgodności

aktów prawa miejscowego z ustawami. Organem właściwym w tych kwestiach jest

Naczelny Sąd Administracyjny.

(Przechodząc do bardziej szczegółowych zagadnień, można stwierdzić, że Try

buną! Konstytucyjny właściwy jest w sprawach:

- orzekania o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją,

- przekania w sprawie zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami między

narodowymi, dla ratyfikacji których wymagana była uprzednia zgoda wyrażona

w ustawie,

Od momentu wejścia w życie nowej Konstytucji (tj. od 17 października 1997 roku) Trybuna) Kon

stytucyjny nie posiada już kompetencji do dokonywania powszechnie obowiązującej wykładni prawa.

P. Sarnecki (red.), op. cit., s. 356.

- orzekania o zgodności aktów prawnych wydawanych przez centralne organy

państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi oraz

ustawami.

[Kontrola prewencyjna i kontrola represyjna] Ze względu na moment przeprowa
dzania kontroli przez Trybunał Konstytucyjny można wyróżnić kontrolę prewencyj

ną, dokonywaną przed wejściem w życie aktu prawnego będącego przedmiotem

oceny oraz kontrolę represyjną (następczą), w przypadku której mamy do czynienia
z badaniem konstytucyjności lub legalności aktu prawnego już obowiązującego.

Podstawowe znaczenie ma kontrola dokonywana już po wejściu aktu prawnego

w życie. Kontrola prewencyjna ma charakter wyjątkowy. Uprawnionym do inicjo

wania takiej procedury jest wyłącznie Prezydent RP. Prezydent może wystąpić

z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego przed podpisaniem ustawy, a w przy

padku umowy międzynarodowej przed dokonaniem ratyfikacji.

[Kontrola abstrakcyjna i kontrola konkretna] Postępowanie w sprawie kons

tytucyjności i legalności aktów normatywnych wszczynane jest na podstawie wnio

sku uprawnionego podmiotu bądź w przypadku zgłoszenia pytania prawnego przez

sąd, jak również na podstawie skargi konstytucyjnej.

Jeżeli postępowanie zostanie wszczęte na podstawie pytania prawnego, będzie

my mieli do czynienia z kontrolą konkretną, tzn. kontrolą związaną z indywidualną

sprawą rozpoznawaną przez sąd.

Procedura kontrolna uruchomiona na podstawie wniosku określonego podmiotu

ma charakter abstrakcyjny. Oznacza to, że badanie konstytucyjności lub legalności

aktu normatywnego przeprowadzane jest w oderwaniu od okoliczności faktycznych

konkretnej sprawy toczącej się przed sądem. Przepisy Konstytucji wyczerpująco wy

liczają podmioty, które są upoważnione do inicjowania kontroli. Podmioty te można

podzielić na określone kategorie, w zależności od tego, jakie akty normatywne mogą

być przez nie kwestionowane.

[Podmioty uprawnione do występowania z wnioskiem o kontrolę] Do pierwszej

grupy zaliczyć należy podmioty wymienione w art. 191 ust. 1 Konstytucji. Mogą

kwestionować zgodność dowolnego aktu prawnego podlegającego kontroli Trybu

nału z przepisami wyższego rzędu. Podmiotami tymi są najważniejsze organy państ

wowe oraz odpowiednio liczne grupy posłów i senatorów.

Do kategorii tej należą:

- Prezydent RP,

- Marszałek Sejmu,

- Marszałek Senatu,

- Prezes Rady Ministrów,

- Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego,

- Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego,
- Prokurator Generalny,

- Prezes Najwyższej Izby Kontroli,

- Rzecznik Praw Obywatelskich,
- 50 posłów,

- 30 senatorów.

Drugą kategorią tworzą organy określone w art. 191 ust. 2-5 Konstytucji. Mogą

one kwestionować tylko te akty, które dotyczą spraw należących do ich zakresu
działalności.

Przepisy wymieniają tutaj:

- organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego,

- ogólnokrajowe organy związków zawodowych oraz ogólnokrajowe władze

organizacji pracodawców i organizacji zawodowych,

- kościoły i inne związki wyznaniowe,
- Krajową Radę Sądownictwa.

W przypadku Krajowej Rady Sądownictwa postanowienia Konstytucji pre

cyzują, że chodzi tu o występowanie z wnioskami w sprawie zgodności z Konstytu

cją aktów normatywnych w zakresie, w jakim akty te dotyczą niezależności sądów
i niezawisłości sędziów.

[Pytanie prawne] Z pytaniem prawnym dotyczącym zgodności aktu normatywnego

z aktem prawnym znajdującym się w hierarchii wyżej może wystąpić każdy sąd.

Spełniony powinien jednak być następujący warunek: od odpowiedzi na pytanie

prawne musi zależeć rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed tym sądem

Należy podkreślić, że różnice proceduralne pomiędzy kontrolą przeprowadzaną

na wniosek a kontrolą na podstawie pytania prawnego odnoszą się wyłącznie do inic

jowania postępowania. Sam przebieg postępowania przed Trybunałem Konstytucyj

nym jest identyczny, niezależnie od sposobu uruchamiania tego postępowania.

[Charakter i skutki orzeczeń TK] Charakter i skutki orzeczeń Trybunału Konstytu

cyjnego w sprawach konstytucyjności i legalności aktów normatywnych są takie
same, zarówno w przypadku kontroli na wniosek, jak i kontroli inicjowanej przez
sądy. Wszystkie orzeczenia Trybunału są ostateczne i charakteryzują się powszechnie

" Największe znaczenie będą miały pytania prawne w sytuacji, gdy pojawia się problem zgodności

przepisów ustaw z postanowieniami ustawy zasadniczej. Sędziowie podlegają nie tylko Konstytucji, ale
także ustawom. Nic będą więc mogli odmówić zastosowania przepisów ustawy tylko na tej podstawie, że
uważają je za sprzeczne z najwyższym prawem. Zawsze konieczne będzie wystąpienie do Trybunału
Konstytucyjnego z pytaniem prawnym i orzeczenie uchylające niezgodne unormowania. W przypadku

aktów normatywnych podustawowych (np. rozporządzeń), sąd ma możliwość samodzielnego prze
prowadzenia kontroli legalności takiego aktu i ewentualnie oparcia swojego rozstrzygnięcia na uregu

lowaniach ustawy, a nic na sprzecz- nych z ustawą przepisach aktu niższego rzędu.

7?.

obowiązującą mocą. Oznacza to, że nawet gdy problem zgodności z aktem prawnym

wyższego rzędu powstał przy okazji rozstrzygania indywidualna] sprawy, skutki

orzeczenie będzie wywoływało nie tylko pomiędzy stronami postępowania w tej

sprawie, ale będzie skuteczne wobec wszystkich.

Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego wymagają ogłoszenia

i co do zasady

wchodzą w życie z dniem ogłoszenia. W wyjątkowych sytuacjach, orzekając o uchy

leniu aktu normatywnego, Trybunał może określić inny moment utraty mocy obo

wiązującej przez taki akt

[Stwierdzenie zgodności] Skutki stwierdzenia zgodności aktu normatywnego z ak

tem prawnym wyższego szczebla przez Trybunał Konstytucyjny są następujące:

- w przypadku kontroli prewencyjnej, Prezydent RP ma obowiązek podpisania

ustawy, umożliwiona zostaje ratyfikacja umowy międzynarodowej;

- w przypadku kontroli represyjnej orzeczenie TK nie wywołuje żadnych innych

skutków poza wykluczeniem możliwości ponownego orzekania w tej samej

sprawie (ze względu na powagę rzeczy osądzonej - res iudicata).

[Stwierdzenie niezgodności] Stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny niezgod

ności aktu normatywnego z aktem prawnym wyższego szczebla powoduje:

- w przypadku kontroli prewencyjnej obowiązek Prezydenta RP odmowy podpi

sania ustawy

lub odmowy dokonania ratyfikacji umowy międzynarodowej;

- w przypadku kontroli represyjnej, utratę mocy obowiązującej takiego aktu (usu

nięcie wadliwych przepisów z systemu prawa).

[Skutki dla postępowania] Najważniejszym problemem związanym z orzeczeniem

przez Trybunał Konstytucyjny utraty mocy obowiązującej jest określenie: skutków

uchylenia aktu prawnego dla postępowania (sądowego, administracyjnego) zakoń

czonego przed wydaniem orzeczenia Trybunału. Oczywiście chodzi tu o sytuacje,

gdy rozstrzygnięcie sadu lub organu administracyjnego zapadło na podstawie prze

pisów niezgodnych z aktem wyższego rzędu. Konstytucja przyjmuje zasadę wzna

wiania postępowań, uchylania prawomocnych orzeczeń, ostatecznych decyzji

administracyjnych czy też innych rozstrzygnięć opartych na niekonstytucyjnych czy

też nielegalnych przepisach. Szczegółowe kwestie z tym związane i tryb postępowa

nia unormowane są w uregulowaniach właściwych dla danego postępowania.

Jeżeli orzeczenie dotyczy już ogłoszonego aktu normatywnego, publikowane będzie w tym orga

nie urzędowym, w którym akt ten został ogłoszony. W sytuacji gdy akt nie był jeszcze publikowany,
orzeczenie TK ogłoszone zostanie w Monitorze Polskim.

Rozwiązanie takie ma na celu złagodzenie negatywnych konsekwencji finansowych dla budżetu

państwa uchylenia określonych uregulowań i umożliwienia podjęcia przez właściwe organy państwowe
odpowiednich działań.

Wyjątkowo, gdy TK nie stwierdzi że przepisy niezgodne z Konstytucją są nierozerwalnie

związane z cała ustawą, Prezydent będzie miał możliwość podpisania ustawy z pominięciem wadliwych

przepisów.

7.3.3. Orzekanie w sprawach skargi konstytucyjnej

[Pojęcie skargi konstytucyjnej] Skarga konstytucyjna jest jedną z metod wszczy

nania kontroli konstytucyjności prawa. Jej specyfika, uzasadniająca odrębne omów

ienie, polega na tym, że skarga konstytucyjna przysługuje jednostce. Zgodnie z art.

79 ust. 1 Konstytucji każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszo

ne, ma prawo wnieść skargą do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności

z Konstytucją aktu normatywnego stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia o jego

wolnościach, prawach, obowiązkach określonych w Konstytucji. Nie chodzi tu

o kwestionowanie rozstrzygnięcia sądu czy też innego organu stosującego prawo, ale

o podważenie konstytucyjności przepisów, na których to rozstrzygnięcie zostało

oparte.

[Warunki wniesienia skargi] Skarga konstytucyjna przysługuje po wydaniu osta

tecznego rozstrzygnięcia sądu lub organu administracyjnego. Termin dla wniesienia

skargi do Trybunału Konstytucyjnego wynosi trzy miesiące od doręczenia jednostce

prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego rozstrzygnięcia. Skarga co

do zasady powinna być sporządzona przez adwokata lub radcę prawnego, co ma

zapewnić odpowiedni poziom merytoryczny skargi.

[Skutki skargi konstytucyjnej] Trybunał Konstytucyjny może, jeszcze przed wy

daniem rozstrzygnięcia, wydać postanowienie tymczasowe o zawieszeniu lub wstrzy

maniu wykonania orzeczenia w sprawie, której skarga dotyczy. Trybunał podejmuje

taką decyzję wtedy, gdy przemawiają za tym ważne względy, np. jeżeli wykonanie

wyroku, decyzji lub innego rozstrzygnięcia mogłoby spowodować nieodwracalne

skutki.

Jeśli chodzi o skutki orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego (dotyczące np.

utraty mocy obowiązującej aktu, ogłoszenia orzeczenia itp.), to są one identyczne,

jak w przypadku kontroli na wniosek czy też kontroli na podstawie pytania praw

nego. Trzeba podkreślić, że orzeczenie Trybunału wywołuje skutki dla wszystkich,

pomimo tego, że postępowanie zainicjowane było w związku z konkretną, indywi

dualną sprawą.

7.3.4. Pozostałe zadania Trybunału Konstytucyjnego

[Orzekanie w sprawach konstytucyjności celów lub działalności partii politycz

nych] Konstytucja proklamuje wprawdzie w art. 11 wolność tworzenia i działania

partii politycznych, ale wolność ta nie ma charakteru absolutnego. Zakazane jest istnie

nie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach

do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także

tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i na

rodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na polity

kę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.

Kontrola zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych

powierzona została Trybunałowi Konstytucyjnemu. Postępowanie w tych sprawach

uruchamiane jest na wniosek podmiotów wymienionych w art. 191 ust. 1 Konstytu

cji

. Skutkiem uznania przez Trybunał celów lub działalności partii politycznej za

sprzeczne z postanowieniami Konstytucji jest wykreślenie takiej organizacji z ewi

dencji partii politycznych i zakończenie działalności.

[Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między centralnymi konstytucyjnymi

organami państwa] Spór kompetencyjny może zaistnieć w sytuacji, gdy dwailub

więcej centralne konstytucyjne organy państwa uznały się za właściwe do rozstrzyg

nięcia tej samej sprawy lub wydały w niej rozstrzygnięcie (spór pozytywny) albo gdy

organy te uznały się za niewłaściwe do rozstrzygnięcia określonej sprawy (spór, ne

gatywny). Trybunał rozstrzyga spory pomiędzy organami centralnymi, tzn. takimi,

których zakres działania obejmuje całość terytorium kraju, i jednocześnie organami

konstytucyjnymi, czyli takimi, których istnienia wymagają postanowienia Konstytucji.

Organy uprawnione do inicjowania postępowania w tym zakresie zostały wy

mienione w art. 192 Konstytucji.

Są to:

- Prezydent RP,

- Marszalek Sejmu,

- Marszałek Senatu,

- Prezes Rady Ministrów,

- Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego,

- Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego,

- Prezes Najwyższej Izby Kontroli.

Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego rozstrzygające spór jest ostateczne

i ma moc powszechnie obowiązującą.

[Rozstrzyganie w sprawie stwierdzenia przeszkody w sprawowaniu urzędu przez

Prezydenta] Kompetencja Trybunału Konstytucyjnego w tej kwestii ma charakter

subsydiarny (pomocniczy). Regułąjest, że Prezydent RP, nie mogąc przejściowo spr

awować urzędu, zawiadamia o tym Marszałka Sejmu, który tymczasowo przejmuje

obowiązki Prezydenta. Dopiero w sytuacji, gdy Prezydent nie jest w stanie za

wiadomić Marszałka, Trybunał Konstytucyjny staje się właściwy w sprawie rozstrzyg

nięcia, czy przeszkoda w sprawowaniu urzędu zaistniała. Trybunał działa tu wyłącznie

na wniosek Marszałka Sejmu i w przypadku stwierdzenia występowania przeszkody,

powierza Marszałkowi tymczasowe wykonywanie obowiązków Prezydenta.

Wniosek o przeprowadzenie kontroli może być także zgłoszony przez Sąd Okręgowy w War

szawie, prowadzący ewidencję partii politycznych. Możliwe jest to jednak tylko przed dokonaniem
wpisu partii do ewidencji.

§ 8. Trybunał Stanu

8.1. Zagadnienia wstępne

[Pojęcie odpowiedzialności konstytucyjnej] Odpowiedzialność konstytucyjna jest

jedną z najważniejszych gwarancji przestrzegania prawa przez osoby sprawujące

najwyższe urzędy w państwie

. Tak jak odpowiedzialność polityczna, powiązana

jest ze sprawowaniem funkcji kontrolnej przez parlament. W przeciwieństwie do od

powiedzialności politycznej, która oznacza pociągnięcie przez parlament członków
rządu do odpowiedzialności jedynie za sam polityczny kierunek podejmowanych
przez nich działań, odpowiedzialność konstytucyjna związana jest z naruszeniem

prawa. Konsekwentnie, odpowiedzialność konstytucyjna ma zawsze charakter indy
widualny (nie można przecież odpowiadać za naruszenie prawa przez inną osobę),
podczas gdy możliwa jest odpowiedzialność polityczna o charakterze zbiorowym.

[Pojęcie deliktu konstytucyjnego] Odpowiedzialność konstytucyjna jest to odpo

wiedzialność za popełnienie tzw. deliktu konstytucyjnego.

Deliktem konstytucyjnym jest czyn, który nie stanowi przestępstwa, ale spełnia

jednocześnie dwa warunki:

1) stanowi naruszenie konstytucji lub ustawy,

2) został popełniony w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie urzę

dowania.

Odpowiedzialność konstytucyjna nie ma charakteru obiektywnego. Czyn, aby

mógł stanowić delikt konstytucyjny, musi być zawiniony (chociaż może zostać
popełniony nieumyślnie).

Deliktem konstytucyjnym może być czyn popełniony przez działanie sprzeczne

z prawem (np. wydanie rozporządzenia przez Prezydenta pomimo braku ustawo

wego upoważnienia do takiego działania) łub w drodze zaniechania, czyli najprościej
mówiąc, poprzez niepodjęcie przez daną osobę działania, do którego była zo
bowiązana (np. niewydanie przez Prezydenta rozporządzenia w określonym terminie
pomimo tego, że przepisy ustawy nakładały obowiązek wydania takiego roz
porządzenia).

Instytucja odpowiedzialności konstytucyjnej jest instytucją o bardzo drugiej tradycji. Wywodzi

się z Anglii doby średniowiecza i z procedury impeachment (polegającej na możliwości oskarżenia
przez jedną z izb parlamentu urzędnika królewskiego o naruszenie prawa i rozstrzygnięciu o jego odpo
wiedzialności przez drugą izbę, działającą w charakterze sądu). Odpowiedzialność konstytucyjna cha
rakteryzuje się tym, że inicjowana jest przez parlament, a realizowana przed organem władzy

sądowniczej.

Odpowiedzialność konstytucyjna związana jest wyłącznie z naruszeniem posta

nowień Konstytucji lub ustaw. Nie jest możliwe pociągnięcie do odpowiedzialności

konstytucyjnej za naruszenie przepisów zawartych na przykład w rozporządzeniach

czy regulaminie Sejmu.

Czyn zostanie uznany za popełniony przez daną osobę w zakresie jej urzędo

wania, jeżeli osoba ta, naruszając prawo, działała w ramach swoich kompetencji (np.

Prezydent nie dokonał skrócenia kadencji Sejmu, chociaż zaistniały przesłanki wy

magające takiego działania od głowy państwa 0 skracanie kadencji Sejmu należy

przecież do zakresu kompetencji Prezydenta). Natomiast czyn będzie popełniony

w związku z zajmowanym stanowiskiem wtedy, gdy dana osoba podejmie działania

nie mieszczące siew granicach jej kompetencji, ale możliwe do podjęcia ze względu

na zajmowane stanowisko (np. minister sprawiedliwości próbuje wpływać na rozstrzy

ganie spraw przez sądy, naruszając tym samym zasadę niezawisłości sędziów)

Należy pamiętać, że pociągnięcie danej osoby do odpowiedzialności konstytu

cyjnej jest decyzją o charakterze politycznym. O postawieniu w stan oskarżenia de

cyduje parlament (w Polsce będzie to Sejm, a w przypadku Prezydenta RP Zgro

madzenie Narodowe), zawsze więc będzie musiała się znaleźć polityczna większość,

gotowa poprzeć taki wniosek.

8.2. Charakterystyka Trybunału Stanu

[Podstawy prawne funkcjonowania TS] W Polsce organem powołanym w celu

egzekwowania odpowiedzialności konstytucyjnej jest Trybunał Stanu (TS). Organ

ten występował w okresie międzywojennym i krótko po II wojnie światowej. Przy

wrócony został do życia dopiero w 1982 roku

. Obecnie podstawą prawną funkcjo

nowania Trybunału Stanu są postanowienia Konstytucji (art. 198-201) oraz ustawa

o Trybunale Stanu z 1982 roku. Konstytucja zalicza Trybunał Stanu do organów

władzy sądowniczej. Nie jest on jednak sądem, nie sprawuje wymiaru sprawie

dliwości w rozumieniu art. 175 Konstytucji. Nie zmienia tego fakt, że w pewnych

ściśle określonych wypadkach Trybunał Stanu może działać jako sąd karny, a więc

rozstrzygać o odpowiedzialności za popełnienie przestępstwa.

[Skład TS] W skład Trybunału Stanu wchodzi:

- przewodniczący Trybunału Stanu -jest nim z urzędu Pierwszy Prezes Sądu Naj

wyższego,

- dwóch zastępców przewodniczącego i 16 członków Trybunału Stanu - zarówno

zastępcy przewodniczącego, jak i członkowie TS są wybierani przez Sejm spoza

grona posłów i senatorów na okres kadencji Sejmu (możliwy jest ponowny wybór).

L. Garlicki, op. cit., t. II, s. 203.
Dz. U. Nr 11, poz. 84 ze zm.

Konstytucja wprowadza wymóg, aby zastępcy przewodniczącego Trybunału

oraz co najmniej połowa członków Trybunału Stanu posiadali kwalifikacje wymaga

ne do zajmowania stanowiska sędziego.

Członkowie TS są w sprawowaniu funkcji sędziego TS niezawiśli. Podlegają

tylko Konstytucji i ustawom. Przysługuje im immunitet formalny oraz przywilej

nietykalności. Wygaśnięcie mandatu członka TS przed upływem kadencji Sejmu

możliwe jest tylko w wyjątkowych wypadkach, takich jak śmierć członka TS, zrze

czenie się funkcji, trwała utrata zdolności do wykonywania czynności albo skazanie

prawomocnym wyrokiem sądu.

8.3. Odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu

[Zakres podmiotowy odpowiedzialności] Konstytucja w precyzyjny sposób okre

śla, kto może ponosić odpowiedzialność konstytucyjną (a w pewnych przypadkach

także odpowiedzialność karną przed Trybunałem Stanu). Wart. 198 zawarty jest wy

czerpujący katalog urzędów, ze sprawowaniem których może wiązać się odpowie

dzialność konstytucyjna.

Są to:

- Prezydent Rzeczypospolitej,
- Prezes Rady Ministrów oraz członkowie Rady Ministrów,

- Prezes Narodowego Banku Polskiego,

- Prezes Najwyższej Izby Kontroli,

- członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji,
- osoby, którym Prezes Rady Ministrów powierzył kierowanie ministerstwem,

- Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych,

- posłowie i senatorowie.

[Zakres przedmiotowy odpowiedzialności] Nie oznacza to jednak, że zakres przed

miotowy odpowiedzialności osób pełniących wszystkie wyżej wymienione urzędy

jest jednakowy. Postanowienia Konstytucji wprowadzają daleko idące zróżnicowanie

w odniesieniu do tego, za jakie czyny możliwe jest ponoszenie odpowiedzialności

przed Trybunałem Stanu. Z tego względu można wyróżnić cztery kategorie organów:

Prezydenta RP, Prezesa Rady Ministrów oraz członków Rady Ministrów, posłów i se

natorów oraz czwartą grupę, do której należąpozostałe urzędy wymienione w art. 198.

|Prezydent RP] Zakres przedmiotowy odpowiedzialności Prezydenta RP jest zde

cydowanie najszerszy.

Odpowiada on za:

- naruszenie konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem lub

w zakresie swojego urzędowania (delikt konstytucyjny),

- popełnienie przestępstwa.

W przypadku głowy państwa wykluczone jest postępowanie karne przed sądem

powszechnym. Odpowiedzialność kamą będzie Prezydent ponosił wyłącznie przed

Trybunałem Stanu. Bez znaczenia jest tutaj to, czy przestępstwo zostało popełnione

w związku z zajmowanym stanowiskiem (np. przyjęcie łapówki), czy też ;taki

związek nie występował (np. prowadzenie pojazdu mechanicznego w stanie nie

trzeźwości).

[Prezes RM, członkowie Rady Ministrów] Osoby należące do tej kategorii odpo

wiadają przed Trybunałem Stanu za:

- naruszenie konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem lub

w zakresie swojego urzędowania (delikt konstytucyjny),

- popełnienie przestępstwa w związku z zajmowanym stanowiskiem.

Właściwość Trybunału Stanu w odniesieniu do rozstrzygania o odpowiedzial

ności kaniej członków Rady Ministrów wprowadza art. 156 Konstytucji. Jest to

wyłącznie odpowiedzialność za popełnienie przestępstwa w związku z zajmowanym

stanowiskiem (np. przyjęcie łapówki). Odpowiedzialność tej kategorii osób przed

Trybunałem Stanu za popełnienie takiego przestępstwa ma charakter konkurencyjny.

Oznacza to, że możliwe jest również pociągnięcie do odpowiedzialności za takie

czyny przed sądem karnym. Oczywiście możliwość taka istnieje dopóty, dopóki

w stosunku do danej osoby Sejm nie podejmie uchwały o postawieniu w stan oskar

żenia przez Trybunałem.

Za popełnienie innych przestępstw członkowie Rady Ministrów ponoszą od

powiedzialność przed sądami powszechnymi.

[Posłowie i senatorowie] Zakres odpowiedzialności posłów i senatorów przed

Trybunałem Stanu jest bardzo wąski. Ponoszą oni jedynie odpowiedzialność ną wa

runkach określonych w art. 107 Konstytucji. Chodzi tu o naruszenie zakazu prowa

dzenia działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa

lub samorządu terytorialnego lub zakazu nabywania majątku Skarbu Państwa lub sa

morządu terytorialnego.

[Pozostałe organy] Osoby piastujące urzędy wymienione w art. 198, a nie należące

do wymienionych wyżej kategorii, ponoszą odpowiedzialność przed Trybunałem

Stanu wyłącznie za naruszenie konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanyni sta

nowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania (a więc za popełnienie deliktu kon

stytucyjnego).

8.4. Postępowanie przed Trybunałem Stanu

[Postępowanie] Postępowanie w sprawie odpowiedzialności przed Trybunałem Sta

nu składa się z szeregu etapów. Procedurę rozpoczyna zgłoszenie wstępnego wnio

sku o pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej lub o postawienie w stan

oskarżenia (w zależności od tego, jaki czyn jest przedmiotem postępowania).

Z wnioskiem takim mogą wystąpić tylko ściśle określone w przepisach podmioty.

Wniosek taki badany jest następnie przez sejmową Komisję Odpowiedzialności

Konstytucyjnej. Ostatnim etapem postępowania w parlamencie jest głosowanie nad

uchwałą o pociągnięciu do odpowiedzialności konstytucyjnej lub o postawieniu

w stan oskarżenia.

Obowiązują tu następujące reguły:

- w przypadku Prezydenta, uchwałę podejmuje Zgromadzenie Narodowe (wyma

gana jest większość 2/3 ustawowej liczby członków Zgromadzenia Narodowego);

- w przypadku członków Rady Ministrów, decyduje Sejm (wymagana jest więk

szość 3/5 ustawowej liczby posłów);

- w przypadku pozostałych osób ponoszących odpowiedzialność przed Trybu

nałem Stanu, uchwałę podejmuje Sejm (bezwzględną większością głosów

w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów).
Dalsze postępowanie prowadzone jest przed Trybunałem Stanu. Odpowiednio

stosowane są przepisy procedury kamej. Trybunał orzeka w składzie pięcio

osobowym (przewodniczący oraz czterech członków). Postępowanie przed Try

bunałem Stanu jest dwuinstancyjne. Oznacza to, że zawsze istnieje możliwość

odwołania się od orzeczenia Trybunału. Trybunał działa w drugiej instancji w po

szerzonym składzie (przewodniczący oraz sześciu członków).

[Sankcje] Katalog sankcji, które mogą zostać orzeczone przez Trybunał Stanu, jest

zróżnicowany w zależności od tego, z jakim czynem odpowiedzialność jest

związana.

Za czyny wypełniające znamiona przestępstwa Trybunał Stanu wymierza kary

przewidziane w ustawach karnych.

Za czyny nie wypełniające znamion przestępstwa Trybunał Stanu wymierza na

stępujące kary:

- utratę czynnego i biernego prawa wyborczego,
- zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji związanych

ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych i w organizacjach

społecznych,

- utratę orderów, odznaczeń i tytułów honorowych.

W każdym przypadku, gdy Trybunał Stanu stwierdzi winę danej osoby, orzeka o

utracie zajmowanego przez nią stanowiska, z pełnieniem którego związane było

pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej.

Za naruszenie zakazów, o których mowa w art. 107 ust. 1 Konstytucji, Trybunał

Stanu orzeka pozbawienie mandatu poselskiego lub senatorskiego.

§ 9. Najwyższa Izba Kontroli

9.1. Ogólna charakterystyka

[Kontrola państwowa] Stałe zwiększanie się zakresu zadań przyznawanych orga

nom państwowym (a w szczególności organom władzy wykonawczej) powoduje, że

tradycyjna kontrola sprawowana przez parlament, m.in. w formie odpowiedzialności

konstytucyjnej i odpowiedzialności politycznej, jest niewystarczająca. Konieczne

jest istnienie fachowego, wyspecjalizowanego organu, który zajmowałby się szcze

gółową kontrolą administracji publicznej, zwłaszcza w zakresie dysponowania pu

blicznymi środkami finansowymi.

W tradycji konstytucyjnej poszczególnych państw wyróżnić można dwa typowe

sposoby ukształtowania organów kontroli państwowej. Model wywodzący się z Fran

cji charakteryzuje się powierzeniem kontroli niezawisłym organom władzy sądow

niczej, nie związanym w żaden sposób z parlamentem. Model niemiecki zakłada ist

nienie odrębnego organu, izby obrachunkowej. Swoją organizacją przypomina ona

organy administracji państwowej (m.in. struktura oparta o zasadę hierarchiczności).

Taka izba obrachunkowa wydzielona jest jednak z administracji rządowej (głównym

zadaniem izby jest przecież kontrola administracji rządowej), i powiązana

w wielu

aspektach z parlamentem

[Pozycja ustrojowa Najwyższa Izba Kontroli] W Polsce przyjęto rozwiązania

wzorowane na modelu niemieckim. Organem sprawującym kontrolę państwowąjest

Najwyższa Izba Kontroli (NIK). Podstawę prawną dla funkcjonowania NIK sta

nowią- przepisy Konstytucji (art. 202-207) i ustawa o Najwyższej Izbie Kontroli

z 23 grudnia 1994 roku".

Konstytucja stanowi, że NIK jest naczelnym organem kontroli państwowej. Naj

wyższa Izba Kontroli nic mieści się w tradycyjnym podziale na organy władzy

ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Podkreśla to zresztą sama Konstytucja,

regulując ustrój i kompetencje NIK w osobnym rozdziale, zatytułowanym „Organy

kontroli państwowej i ochrony prawa", zawierającym także postanowienia doty

czące Rzecznika Praw Obywatelskich oraz Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji.

[Zasada podległości Sejmowi] Najwyższa Izba Kontroli podlega Sejmowi.

Powiązania NIK z Sejmem występują zarówno w płaszczyźnie organizacyjnej, jak

i funkcjonalnej. Można tu w drodze przykładu wymienić decydującą rolę Sejmu

w procedurze powoływania i odwoływania Prezesa NIK, uprawnienie Sejmu do inic

jowania procedury kontrolnej, czy też obowiązek NIK przedkładania Sejmowi okre

ślonych dokumentów (m.in. analizy wykonania budżetu państwa i założeń polityki

Zob. szerzej L. Garlicki, op. cit., t. II, s. 136 i nast.
Dz. U. z 1995 r.. Nr 13, poz. 59 ze zm.

pieniężnej i opinii w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów). Tc rozlegle
powiązania nie upoważniają jednak Sejmu do ingerowania w działalność kontrolną
izby, w zakresie, który mógłby zagrozić fachowemu i bezstronnemu wykonywaniu

zadań przez NIK.

[Prezes NIK] Na czele NIK stoi Prezes Najwyższej Izby Kontroli. Prezes kieruje

NIK i odpowiada przed Sejmem za jej działalność. Prezes NIK powoływany jesl
przez Sejm (bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy
ustawowej liczby posłów), za zgodą Senatu. Rola Senatu sprowadza się do akceptacji

lub odrzucenia kandydatury przyjętej przez Sejm. W przypadku odrzucenia, Sejm
będzie zmuszony do dokonania ponownego wyboru.

Kadencja Prezesa NIK wynosi 6 lat. Przepisy przewidują możliwość ponowne

go powołania na to stanowisko, ale tylko jeden raz. Kadencja Prezesa Najwyższej
Izby Kontroli wygasa przed upływem sześcioletniego terminu w razie jego śmierci,
orzeczenia przez Trybunał Stanu utraty zajmowanego stanowiska lub odwołania
przez Sejm. Odwołanie możliwe jest wyłącznie w ściśle określonych przypadkach,
np. gdy Prezes NIK zrzeknie się stanowiska, będzie trwale niezdolny do pełnienia
obowiązków na skutek choroby albo zostanie skazany prawomocnym wyrokiem

sądu za popełnienie przestępstwa.

Prezesowi NIK przysługuje immunitet formalny (zgodę na uchylenie wyraża

Sejm) oraz przywilej nietykalności. Prezesa NIK obowiązuje również wymóg apo
lityczności oraz szereg zakazów szczegółowych, które mają zapewnić prawidłowe

wykonywanie pełnionej funkcji.

IStruktura NIK] Najwyższa Izba Kontroli działa w oparciu o zasadę kolegialności.

Pomimo istotnej pozycji Prezesa NIK, przepisy przyznają kompetencje w zakresie

realizowania zadań kontrolnych Najwyższej Izbie Kontroli. W strukturze NIK dużą
rolę odgrywa Kolegium NIK. Organ ten składa się z Prezesa NIK, wiceprezesów, dy

rektora generalnego NIK, oraz 14 członków Kolegium. Do kompetencji Kolegium
należy m.in. zatwierdzanie najważniejszych raportów przygotowywanych przez
NIK (analizy wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej oraz rocz
nego sprawozdania z działalności Najwyższej Izby Kontroli). Kolegium ma także
uprawnienia stanowiące. Uchwala na przykład opinię w przedmiocie absolutorium
dla Rady Ministrów, wystąpienia zawierających wynikające z kontroli zarzuty itp.

Bieżąca kontrola dokonywana jest przez urzędników Najwyższej Izby Kontroli.

Urzędnicy zorganizowani sana szczeblu centralnym w departamenty o różnej właś
ciwości rzeczowej oraz delegatury działające na szczeblu terenowym.

9.2. Kompetencje Najwyższej Izby Kontroli

[Kryteria kontroli] Kontrola przeprowadzana jest przez Najwyższą Izbę Kontroli

przy zastosowaniu ściśle określonych kryteriów.

Przepisy wymieniają:

- kryterium legalności - oznaczające badanie działalności podmiotu kontrolowa

nego pod kątem zgodności z obowiązującym prawem;

- kryterium gospodarności - oznaczające badanie, czy efekty działalności są

możliwie najlepsze w stosunku do poniesionych nakładów;

- kryterium rzetelności - oznaczające badanie zgodności prowadzonej działalno

ści z wymaganiami wiedzy i techniki oraz zasadami dobrej wiary;

- kryterium celowości - oznaczające badanie, czy podjęte działania rzeczywiście

prowadziły do osiągnięcia zakładanego celu

[Inicjowanie kontroli] Najwyższa Izba Kontroli może podjąć kontrolę z Własnej

inicjatywy. Możliwe jest także uruchomienie procedury kontrolnej na podstawcie zle
cenia określonych organów.

Uprawnienie w tym zakresie przysługuje:

- Sejmowi lub jego organom,
- Prezydentowi RP,
- Prezesowi Rady Ministrów.

[Zakres kontroli] Ze względu na zakres kontroli NIK, postanowienia Konstytucji

dzicląpodmioty podlegające kontroli na następujące, ogólnie określone, kategorie:

- organy państwowe,
- organy samorządu terytorialnego,
- pozostałe podmioty.

[Kontrola organów państwowych] W przypadku organów państwowych kontrola

NIK jest najszersza. Konstytucja wymienia tutaj organy administracji rządowej, Na
rodowy Bank Polski oraz państwowe osoby prawne i inne państwowe jednostki

organizacyjne. Kontrola tych podmiotów jest obligatoryjna. Kontrola obejmuje
całokształt działalności tych jednostek z punktu widzenia legalności, gospodarności,
celowości i rzetelności. Kontrola dotyczy m.in. wykonania budżetu państwa oraz
realizacji ustaw i innych aktów prawnych w zakresie działalności finansowej, gos
podarczej i organizacyjno-administracyjnej.

Od tej generalnej zasady ustawa o NIK przewiduje pewne wyjątki. W odniesie

niu do niektórych jednostek organizacyjnych (takich jak np. Kancelaria Prezydenta,
Kancelaria Sejmu) zasadnicza kontrola obejmuje jedynie wykonanie budżetu oraz
gospodarkę finansową i majątkową. Kontrola w szerszym zakresie (a więc w odnie

sieniu do całokształtu działalności) możliwa jest tylko na wniosek Sejmu. Ponadto,
w stosunku do pewnej grupy organów (np. Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Naj
wyższego, Rzecznika Praw Obywatelskich) rozszerzona kontrola nie będzie moż
liwa. Sprawdzane będzie więc wyłącznie wykonanie budżetu oraz gospodarka

finansowa i majątkowa.

P. Sarnecki (red.), op. cit., s. 394.

[Kontrola organów samorządu terytorialnego] Do drugiej kategorii przepisy

Konstytucji zaliczają organy samorządu terytorialnego, komunalne osoby prawne

i inne komunalne jednostki organizacyjne. Kontroli podlega całokształt działalności

wymienionych podmiotów z punktu widzenia legalności, gospodarności i rzetelno

ści. W odniesieniu do tej kategorii kontrola NIK nie ma charakteru obowiązkowego.

[Kontrola pozostałych podmiotowi Inne jednostki organizacyjne i podmioty gos

podarcze mogą podlegać kontroli NIK w zakresie, w jakim wykorzystują one

majątek lub środki państwowe lub komunalne oraz wywiązują sią z zobowiązań na

rzecz państwa. Tak więc i tutaj kontrola ma jedynie fakultatywny charakter. Jeżeli

kontrola ma miejsce, przeprowadzana jest wyłącznie z punktu widzenia legalności

i gospodarności.

[Postępowanie kontrolne] Kontrolerom NIK przysługują szerokie uprawnienia.

Mają oni m.in. prawo do:

- swobodnego wstępu do obiektów i pomieszczeń jednostek kontrolowanych,

- wglądu do wszelkich dokumentów związanych z działalnością jednostek kon

trolowanych,

- wzywania i przesłuchiwania świadków,

- żądania od pracowników jednostek kontrolowanych wyjaśnień.

[Wyniki kontroli] Wyniki przeprowadzonej kontroli przedstawiane są w protokole

kontroli. Następnie Najwyższa Izba Kontroli przekazuje kierownikowi jednostki

organizacyjnej poddanej badaniu wystąpienie pokontrolne. Dokument ten zawiera

ocenę kontrolowanej działalności. W przypadku gdy kontrola stwierdziła występo

wanie nieprawidłowości, wystąpienie pokontrolne obejmuje także uwagi i wnioski

w sprawie ich usunięcia.

W razie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa lub wykroczenia

Najwyższa Izba Kontroli zawiadamia właściwe organy ścigania.

Na podstawie protokołów kontroli i wystąpień pokontrolnych NIK opracowuje

informacje o wynikach przeprowadzonych kontroli, przedkładane m.in. Sejmowi.

[Pozostałe zadania NIK] Do kompetencji Najwyższej Izby Kontroli należy także

przedkładanie Sejmowi:

- analizy wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej,

- opinii w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów.

§ 10. Rzecznik Praw Obywatelskich

10.1. Ogólna charakterystyka

[Geneza instytucji] Urząd Rzecznika Praw Obywatelskich został utworzony w 1987

roku. Przyjęcie takiego rozwiązania, chociaż o przynajmniej kilkanaście lat spóź-

nione, było zgodne z powszechną w drugiej połowie ubiegłego stulecia tendencją do

powoływania organów mających stać na straży praw i wolności obywatelii Pierwo

wzorem dla takich organów była instytucja ombudsmana, wywodząca siej z XVIII-

-wiecznej Szwecji. Ombudsman był pełnomocnikiem parlamentu, działającym

z reguły na podstawie skargi obywateli i mającym za zadanie kontrolę urzędników.

Nie miał on jednak kompetencji do samodzielnego rozstrzygania spraw. Ombudsman

mógł jedynie sugerować odpowiednim władzom określone rozwiązania.^Skutecz

ność jego działania wynikała zjednaj strony z autorytetu, jakim cieszył się ten urząd,

a z drugiej strony z powiązania z parlamentem

[Cechy charakterystyczne] Wszystkie organy utworzone w oparciu o rozwiązania

szwedzkie, w tym także polski Rzecznik Praw Obywatelskich, posiadają pewne cechy

charakterystyczne. Są to odrębne organy państwowe, wyłączone ze struktur admini

stracyjnych i sądowniczych. Tego samodzielnego charakteru nic przekreśla silne

powiązanie z parlamentem. Ponadto, są to z jednej strony organy, do których oby

watele mają łatwy dostęp (skargi wnoszone są nieodpłatnie i w procedurze pozba

wionej wszelkich zbędnych formalności), a z dnigiej - organy posiadająceiswobodę

w wyborze spraw, którymi chcą się zająć. Są to również organy pozbawione uprawn

ień do podejmowania samodzielnych rozstrzygnięć. W przypadku stwierdzenia

w działalności organów państwa naruszenia praw i wolności obywateli, mogą one je

dynie sugerować podjęcie odpowiednich kroków prawnych przez właściwe władze.

[Pozycja ustrojowa RPO] Urząd Rzecznika Praw Obywatelskich funkcjonuje

obecnie na podstawie przepisów Konstytucji (art. 208-212) oraz ustawy o Rzeczniku

Praw Obywatelskich z 1987 roku

. Rzecznik Praw Obywatelskich jest organem,

który nie przystaje do tradycyjnego trójpodziału na organy władzy ustawodawczej,

wykonawczej i sądowniczej. Konstytucja określa Rzecznika Praw Obywatelskich

jako organ ochrony prawa.

Rzecznik Praw Obywatelskich działa w oparciu o zasady niezależności i nie

zawisłości. Zasada niezależności odnosi się do płaszczyzny organizacyjnej i oznacza

nie tylko wyodrębnienie ze struktur administracyjnych, ale i brak podległości Rzecz

nika innym organom. Szeroki zakres powiązań Rzecznika z parlamentem (m.in.

wybór i ewentualne odwołanie Rzecznika, przedkładanie określonych informacji)

nie narusza niezależności Rzecznika. Zasada niezawisłości dotyczy sfery działalno

ści Rzecznika. Realizując swoje zadania, Rzecznik powinien być wolny od wszel

kich nacisków.

Gwarancją niezawisłości jest przyznanie Rzecznikowi Praw Obywatelskich

immunitetu formalnego (zgodę na uchylenie wyraża Sejm) oraz przywileju nietykal

ności. Rzecznika obowiązuje także wymóg apolityczności oraz szereg zakazów

szczegółowych.

Zob. L. Garlicki, op. cit., t. II, s. 211 i nast.
Dz. U. Nr 21, poz. 123 ze zm.

- żądania wszczęcia postępowania administracyjnego lub wzięcia udziału w już

toczącym się postępowaniu,

- wnoszenia skarg na decyzje administracyjne do sądu administracyjnego,
- wnoszenia nadzwyczajnych środków odwoławczych na zasadach określonych

w przepisach proceduralnych.

[Działania o charakterze ogólnym] Rzecznik Praw Obywatelskich może również

podejmować działania o ogólniejszym charakterze.

Rzecznik jest między innymi uprawniony do:

- przedstawiania właściwym organom, organizacjom i instytucjom ocen i wniosków

zmierzających do zapewnienia skutecznej ochrony wolności i praw człowieka
i obywatela i usprawnienia trybu załatwiania ich spraw;

- występowania do właściwych organów z wnioskami o podjęcie inicjatywy

ustawodawczej bądź o wydanie lub zmianę innych aktów prawnych w sprawach
dotyczących wolności i praw człowieka i obywatela;

- występowania do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskami w sprawach o któ

rych mowa w art. 188 Konstytucji (np. kontrola konstytucyjności i legalności
aktów normatywnych, skarga konstytucyjna).

[Obowiązek informowania] Należy wspomnieć także o obowiązku Rzecznika Praw

Obywatelskich do corocznego przedkładania Sejmowi i Senatowi informacji o swo

jej działalności oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela

Informacja Rzecznika podawana jest do wiadomości publicznej. Rzecznik może

także przedkładać Sejmowi i Senatowi określone sprawy wynikające z jego działal
ności oraz inne informacje w określonych sprawach.

ROZDZIAŁ III

PRAWO CYWILNE

Ius est ars boni et aeąui

(Prawo jest sztuką stosowania tego, co dobre i słuszne)

Celsus II w. n.e.

§ 1. Zagadnienia ogólne

[Ius civile]

W systemie obowiązującego w Polsce prawa jedną z podstawowych

gałęzi jest prawo cywilne. Początki tej dyscypliny sięgają starożytnego Rzymu,
a sama nazwa pochodzi od łacińskiego określenia ius civile (prawo obywateli rzym
skich - cives). Stało się ono prawem powszechnie obowiązującym na Ogromnych

obszarach Cesarstwa Rzymskiego i mimo upadku państwa, przez wiele wieków,
w większym lub mniejszym zakresie, z powodzeniem służyło mieszkańcom daw

nego imperium.

Po dziś dzień korzystamy zjego wzorców, skomplikowanych konstrukcji i pojęć

prawnych zarówno w teorii, jak i praktyce prawa. To z tamtej epoki do tej pory pozo

stało jakże trafne i aktualne określenie rzymskiego prawnika Ulpiana (Ulpianus II/III
w. n.e.), ustalające zakres prawa „żyć uczciwie, drugiego nie krzywdzić, oddać
każdemu, co mu się należy" (iuris praecepta sunt haec: honest vivere, alterum non

laedere, suum cuiąe tribuere).

Z upływem czasu, wraz ze zmianą stosunków społeczno-gospodarCzych, kul

turalnych i politycznych, ius civile, jak i pochodzące z kodyfikacji justyniańskiej,
corpus iuris civilis,

traciło na znaczeniu.

W toku dalszej ewolucji żywotne okazały się tylko te normy, które i-egulowały

stosunki społeczne między jednostkami w oparciu o prywatną własność.

[Prawo prywatne] U podstaw nowożytnych stosunków cywilnoprawnych znajduje
się gospodarka rynkowa (towarowo-pieniężna). Wraz z nią pojawiło się pojęcie pra
wa prywatnego, ale nazwa „prawo cywilne", funkcjonowała nadal, chociaż już nie
przystawała do treści dawnego prawa rzymskiego. Oznaczała najważniejszy dział
prawa prywatnego normujący stosunki majątkowe poszczególnych osób.

[Prawo cywilne] Obecnie nazwa „prawo cywilne" jest powszechnie zaakceptowaną

konwencją terminologiczną na oznaczenie przepisów regulujących stosunki społeczne
o charakterze majątkowym i osobistym (niemajątkowym), zachodzące rniędzy rów
norzędnymi podmiotami prawa.

[Kodeks cywilny] Współczesne polskie prawo cywilne jest jedną z gałęzi całości

obowiązującego w państwie porządku prawnego. Ze względu na obszerność i różno

rodność materiału normatywnego ujęto go w system, w którego konstrukcji centralne

miejsce zajmuje ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny

(Dz. U. Nr 16,

poz. 93 z późn. zm.). Podobnie jak i w innych podstawowych gałęziach prawa, także

prawo cywilne materialne (jak np. wspomniany kodeks cywilny) jest uzupełnione

przepisami procesowymi (prawo formalne) ujętymi w kodeksie postępowania cy

wilnego. W ten sposób, określając tryb (procedurę) dochodzenia uprawnień i egzek

wowania obowiązków, ustawodawca zabezpiecza respektowanie przepisów prawa

materialnego

[Pozostałe uregulowania] System prawa cywilnego.obejmuje ponadto szereg usta

wowych regulacji obejmujących prawo autorskie, bankowe, własności przemy

słowej, wekslowe i czekowe, spółek handlowych, o księgach wieczystych i hipotece,

rodzinne i opiekuńcze oraz kilkanaście innych ustaw regulujących zagadnienia cy

wilnoprawne.

[Przedmiot prawa cywilnego] Normy prawa cywilnego mają bardzo szeroki zasięg

zarówno podmiotowy, jak i przedmiotowy. Powszechność i waga zjawisk (zdarzeń)

uregulowanych przepisami prawa cywilnego powoduje, że odgrywa ono doniosłą

rolę w życiu społeczno-gospodarczym, a szczególnie we współczesnej gospodarce

rynkowej, gdzie przedmiotem stosunków cywilnoprawnych są nierzadko dobra

o olbrzymiej wartości. Zwłaszcza bezpieczeństwo obrotu gospodarczego wymaga,

aby stosunki społeczne w tej dziedzinie były uregulowane przepisami prawnymi

w sposób umożliwiający systemowe wyodrębnienie nie tylko prawa cywilnego ale

i ukazały istotę stosunku cywilnoprawnego. Określeniem tego pojęcia jako kategorii

ogólnej zajmuje się teoria prawa.

Z pewnym uproszczeniem można przyjąć, że na jego ustalenie mają wpływ trzy

elementy:

1) podmioty działające w ramach prawa;

2) stosunki o charakterze majątkowym (stosunki wiążące się z władaniem i posiada

niem rzeczy, a także prawami majątkowymi), oraz stosunki o charakterze nie

majątkowym, dotyczące dóbr nic mających wymiernej wartości ekonomicznej,

ale często związanych ze stosunkami majątkowymi;

3) metoda regulacji stosunków prawnych (równorzędności stron).

' Kodeksem jest taki akt ustawodawczy, który obejmuje w sposób zwarty i harmonijny zespół

(w miarę kompletny) podstawowych przepisów całej gałęzi prawa albo zamkniętą całość działu (części)
gałęzi prawa (np. kodeks postępowania cywilnego, administracyjnego itp.).

Prawo materialne to normy bezpośrednio regulujące stosunki społeczne. Jest skierowane do osób

fizycznych i osób prawnych. Określa sposób zachowania się podmiotów prawa w konkretnych oko
licznościach, regulując icłi obowiązki i uprawnienia oraz informując o sankcjach stosowanych w razie

nieprzestrzegania prawa. Wyróżniamy więc materialne prawo karne, cywilne, administracyjne itd.

Dwa pierwsze elementy nie wystarczają jako kryterium pozwalające wyodrę

bnić i zaliczyć konkretny stosunek prawny do prawa cywilnego, ze względu na to,

że występują nie tylko w prawie cywilnym, ale także np. w administracyjnym

i finansowym.

[Zasada równości stron] W nauce przyjmuje się w związku z tym, że dla stosunków

prawnych regulowanych prawem cywilnym szczególnie charakterystyczna jest za

sada równości (równorzędności) stron, co oznacza, że żadnej ze stron nic przysługuje

kompetencja do władczego kształtowania sytuacji prawnej drugiej strony, niezależ

nie od tego, czy jest osobą fizyczną, czy też osobą prawną. Nie ma tu więc miejsca

konstrukcja występująca np. w stosunku adtninistracyjnoprawnym, gdzie charakte

rystyczne jest podporządkowanie drugiej stronie, wynikające ze stosunku władzy.

1.1. Źródła prawa cywilnego

[Źródło prawa] Pojęcie „źródło prawa" używane jest w prawoznawstwie w wielu

różnych znaczeniach. Obok prawa stanowionego (akty normatywne), w literaturze

przedmiotu wymienia się jako źródła prawo zwyczajowe (zwyczaje), w krajach an

glosaskich, respektujących zasadę stałości decyzji (stare decisis), a także precedensy

prawotwórcze (case law). Przeważa jednak pogląd, że źródło prawa najczęściej sta

nowić będą akty normatywne, które generalnie dzielimy na powszechnie i wew

nętrznie obowiązujące (wiążące).

[Źródła powszechnie obowiązującego prawa] Źródłami powszechnie obowiązu

jącego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ratyfikowane umowy mię

dzynarodowe

, ustawy, rozporządzenia oraz na obszarze działania organów, które je

ustanowiły, akty prawa miejscowego (por. art. 87 Konstytucji).

[Źródła prawa cywilnego] W rozumieniu nauki polskiego prawa cywilnego źród-.

łem prawa cywilnego są akty normatywne wydawane przez powołane do tego or

gany. Kompetencje te przyznaje konstytucja najwyższym organom państwowym tj.

Sejmowi i Senatowi, Prezydentowi, Radzie Ministrów oraz w ograniczonym ustawa

mi zakresie (terytorialnie), samorządowi terytorialnemu i terenowym organom

administracji rządowej.

[Konstytucja] Istotne znaczenie ma fakt, że źródła prawa cywilnego są zakotwiczo

ne w Konstytucji Rzeczypospolitej, która ustala ich zakres, wzajemne powiązania

Podkreślić należy, że w świetle art. 91 Konstytucji, ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej

ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku praw
nego i jest bezpośrednio stosowana, (chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy), przy
czym gdy jest „ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, ma pierwszeństwo przed ustawą,

jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową", por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego -

Ośrodek Zamiejscowy w Lublinie z dnia 29 maja 2002 r. I SA/Lu 883/2001.

i hierarchiczną zależność. Odnajdujemy w niej fundamentalne podstawy rzutujące na

charakter regulacji stosunków społecznych z obszaru prawa cywilnego. Przepisy

ustawy zasadniczej stanowią m.in., że społeczna gospodarka rynkowa oparta na

wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu

i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawą ustroju gospodarczego Rze

czypospolitej Polskiej, która chroni własność i prawo dziedziczenia, a wywłaszczenie

dopuszcza jedynie wówczas, gdy jest dokonywane na cele publiczne i za słusznym

odszkodowaniem. Ograniczenie wolności działalności gospodarczej jest dopusz

czalne tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny (por.

art. 20, 21, 22 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.,

Dz.U. 1997.78.483).

Wśród norm konstytucyjnych, kształtujących treść stanowionego prawa cywilne

go, zwraca uwagą prawo, jakie ma każdy do własności i innych praw majątkowych

oraz prawo do dziedziczenia. Własność, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedzi

czenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej. Własność może być ogra

niczona tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty

prawa własności (por. art. 64. Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwiet

nia 1997 r. Dz.U.1997.78.483).

[System prawa cywilnego] Wspomniane zasady konstytucyjne powinny być re

spektowane w całym systemie prawa cywilnego, do którego poza kodeksem cywilnym

należy zaliczyć, również takie akty, jak:

- ustawa z dnia 14 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach, pokrewnych,

[tekst jedn. Dz. U. z 2000 r. Nr 80, poz. 904];

- ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, t. jedn. Dz. U. z 2002 r.,

Nr 72, poz. 665;

- ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych,

Dz.U.2000.94.1037 ze zm.;

- ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe, Dz.U. 1936.37.282;

- ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo czekowe, Dz.U. 1936.37.283 zezm.;

- ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej,

Dz.U.2001.49.508 ze zm.;

- ustawa z dnia 19 listopada 1999 r. Prawo działalności gospodarczej,

Dz.U.1999.101.1178 ze zm.;

- ustawa z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych,

Dz.U.2002.112.981 ze zm.;

- ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze, Dz.U. 1995.54.288 ze zm.;

- ustawa z dnia 12 listopada 1965 r. Prawo prywatne międzynarodowe,

Dz.U. 1965.46.290 ze zm.;

- ustawa z dnia 18 września 2001 r. Kodeks morski, Dz.U.2001.138.1545;

- ustawa z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rol

nymi Skarbu Państwa, Dz.U.2001.57.603;

- ustawa z dnia 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsu

menckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego, Dz.U.2002.141.1176.

1.2. Zasady prawa cywilnego i klauzule generalne

[Zasady prawa cywilnego] System prawa cywilnego opiera sią na podstawach wy

nikających z panujących w danym państwie warunków społeczno-gospodarczych,

które wpływają na treść przepisów prawa. Z tej zależności, mającej charakter złożo

nego procesu wzajemnych oddziaływań wielu elementów życia społecznego, przede

wszystkim w drodze kodyfikacyjnej procedury, powstają podstawowe zasady cha

rakteryzujące całokształt polskiego prawa cywilnego i jego poszczególne instytucje.

Zasady prawa cywilnego można uznać za pewną kategorię norm prawnych

wskazujących na wartości, jakie normy prawa cywilnego powinny realizować

w pierwszej kolejności. Zasady służą do konstrukcji spójnego i niesprzecznego sys

temu prawa zarówno w procesie jego tworzenia jak i stosowania, szczególne jednak

znaczenie mają dla wykładni prawa. Opierają się na konstytucyjnych gwarancjach

praw i wolności obywateli, umowach i konwencjach międzynarodowych, traktatach

a także na Paktach Praw Człowieka. W nauce prawa (doktrynie) spotykamy się ze

zróżnicowanym katalogiem zasad, konstruowanym i prezentowanym zależnie od

celów, jakie miał uwzględniać. Poniżej przedstawiamy te zasady, które najczęściej

są wymieniane jako dominujące w prawie cywilnym.

[Zasada ochrony osoby ludzkiej] Zasada ochrony osoby ludzkiej polega na przy

znaniu każdemu człowiekowi, w takim samym zakresie, prawa do występowania

w roli podmiotu w stosunkach cywilnoprawnych (zdolność prawna). Człowiek jako

podmiot prawa, uzyskując zdolność do czynności prawnych, może samodzielnie

kreować stosunki cywilnoprawne, np. nabywać prawa majątkowe i zaciągać zobo

wiązania. W ustawodawstwie i orzecznictwie umacnia się trend do rozbudowywania

zakresu ochrony praw człowieka, znajduje to wyraz zwłaszcza w coraz szerszej

ochronie dóbr osobistych.

[Zasada ochrony dóbr osobistych] Zasada ochrony dóbr osobistych obejmuje

ochronę wartości niemajątkowych, jakimi są pewne wartości niematerialne łączące

się ściśle z jednostką ludzką lub z osobą prawną. Dobrami osobistymi człowieka są

w szczególności: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseu

donim, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa,

artystyczna, wynalazcza, racjonalizatorska, ale także i godność, dobre imię, sfery

życia psychicznego, życie rodzinne, życie piywatne, w tym intymne a nawet i kult

zmarłych. Specjalny charakter ochrony dóbr osobistych wyraża się w przyjęciu do

mniemania, że ten,.kto je narusza, działa bezprawnie.

[Zasada autonomii woli stron] Zasada autonomii woli stron należy do tradycyjnych

zasad prawa cywilnego. Można ją wyprowadzić z przepisów konstytucyjnych o god
ności i wolności człowieka. Autonomiczność przejawia się w równorzędności podmio
tów, a przede wszystkim w braku prawnej kompetencji organu publicznego do

władczego, jednostronnego kształtowania sytuacji prawnej drugiej strony stosunku
prawnego, jak np. ma to miejsce w prawie administracyjnym. Podmiot prawa może
według własnego uznania, w granicach prawa, swobodnie kształtować zarówno
treść, jak i formę czynności prawnej. Szczególnego znaczenia nabiera ta zasada przy

zawieraniu umów (czynności prawne dwustronne). Wówczas występuje jako zasada
swobody umów i polega na ułożeniu stosunku prawnego według uznania stron, przy
generalnym jednak założeniu, że jego treść lub cel nie będą sprzeciwiały się właści
wości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Zasada
autonomii woli szczególnie dobitny wyraz znalazła w konstytucyjnej zasadzie o wol
ności gospodarczej.

[Zasada pełnej i równej ochrony własności] Zasada pełnej i równej ochrony

własności gwarantuje wszystkim podmiotom, bez względu na rodzaj własności
(prywatna, komunalna, spółdzielcza, państwowa itd.), te same warunki w zakresie
rozporządzania i korzystania z prawa własności. Zasada wynika z przepisów Konsty
tucji i znajduje potwierdzenie w prawic międzynarodowym. Konstytucja ustana

wiając generalną zasadę ochrony własności i prawa dziedziczenia, dopuszcza jednak
wywłaszczenie, o ile jest dokonywane na cele publiczne i za słusznym odszkodo
waniem.

|Zasada praw podmiotowych] Zasada praw podmiotowych polega na konstrukcji

podstawy zabezpieczenia człowiekowi prawa do różnorodnych dóbr w oparciu
o przepisy rangi ustawowej. Prawa podmiotowe określają z jednej strony treść upraw
nień podmiotu związanych z daną sferą (możność postępowania w określony spo

sób), a z drugiej formułują treść obowiązków innych osób, które powinny (muszą)
respektować te uprawnienia.

[Zasada jedności prawa cywilnego] Stosownie do tej zasady wszystkie stosunki cy

wilnoprawne podlegają postanowieniom kodeksu cywilnego, o ile tylko w pewnym
zakresie nie ma obowiązującego przepisu szczególnego. Przepisy kodeksu cywilne
go znajdują wówczas zastosowanie w charakterze posiłkowym, co daje możliwość
skutecznego rozwiązania problemu w drodze skorzystania z narzędzi prawnych

i środków ochronnych znanych prawu cywilnemu. Oznacza to, zgodnie również
z łacińską sentencją Iex specialis derogat legi generali, że ustawa szczególna uchyla

ustawę ogólną. Przepisy szczególne mają pierwszeństwo przed ogólnymi.

[Zasada bezpieczeństwa obrotu gospodarczego] Zasada bezpieczeństwa obrotu

gospodarczego odgrywa doniosłą rolę szczególnie w gospodarce wolnorynkowej.
Można ją wyprowadzić z art. 2 Konstytucji odwołującym się do zasady sprawiedli

wości społecznej. Opiera się z jednej strony na tradycyjnym nakazie dotrzymywania

danego słowa (pada sunl sreranda - umów należy dotrzymywać), a z drugiej
w oparciu o tzw. „dobrą wiarę", chroni zaufanie do składanych oświadczeń wo

li, w sytuacji kiedy podmiot, działając w błędnym, ale w danych okolicznoś
ciach usprawiedliwionym przekonaniu, nabywa rzecz lub prawo od osoby nie
uprawnionej.

[Klauzule generalne] Zasady prawa cywilnego mogą być realizowane w drodze

norm bezpośrednio regulujących daną instytucję prawną bądź w drodze tzw. klauzul

generalnych.

Klauzule generalne są to przepisy zapewniające tekstom prawnym odpowiedni

stopień elastyczności prawa, niezbędny w pewnych sytuacjach do stosowania prawa
zgodnie nie tylko z jasno wyrażoną wolą, ale i z intencją ustawodawcy. Zwykle
odsyłają do jakiegoś powszechnie uznanego systemu wartości etycznych i norm

społecznych respektujących zasady uczciwego postępowania. W ten sposób: dają
możliwość łagodzenia rygoryzmu prawnego przepisów prawnych i dostosowania ich

do potrzeb wynikających z konkretnych życiowych sytuacji.

Podstawowe klauzule generalne prawa cywilnego to zasady współżycia; spo

łecznego, klauzula społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa oraz niegod?

iwo-

ści celu świadczenia. Klauzulą najczęściej przywoływaną w przepisach prawa
cywilnego są zasady współżycia społecznego (art. 56,58 §2,65 §1,93,94, 140,233,

287, 298, 354, 410, 412, 415, 428, 431 §2, 446 §2, 754, 826, 827, 902, 1008; k.c.)

Będąc pojęciem nieostrym, ustawicznie wymagają odniesienia do konkretnych sto
sunków społecznych, a ich sprecyzowanie następuje w procesie sądowego orzeka
nia. Według przepisu art. 5 k.c. nie można czynić ze swego prawa użytku, któ^y by
był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasada

mi współżycia społecznego. Klauzule generalne odwołujące się do zasad współżycia

społecznego mają zastosowanie nie tylko w stosunkach między osobami fizycznymi,
ale także i wobec osób prawnych.

Współcześnie zasady rozumiane sąjako wartości wynikające z norm moralnych

i obyczajowych, nawiązujących do określeń („dobre obyczaje", „względy słusz
ności", „zasady uczciwego obrotu", „dobra wiara" itp.) funkcjonujących w polskim
prawie w okresie międzywojennym i występujących w systemach prawnych państw

Unii Europejskiej.

Określenie „niegodziwości celu świadczenia" występuje w art. 412 k.c. i jest

również pojęciem niedookreślonym. Zdarzenie i wynikające z niego świadczenie,
któremu przyporządkowujemy to pejoratywne określenie wymaga obiektywnej,

sądowej oceny. Jeżeli sąd uzna, że było ono powzięte w niegodziwym celu, to takie
działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa

i nie korzysta z jego ochrony.

Istota i funkcja zasad współżycia społecznego

oraz klauzuli społeczno-gospo

darczego przeznaczenia prawa, podobnie jak i innych klauzul generalnych wystę

pujących w prawie cywilnym, polega na możności dostosowania ogólnych norm
prawnych do konkretnego stanu faktycznego.

§ 2. Stosunki cywilnoprawne

f [Stosunki prawne] Wśród wielujejącjj występujących zarówno między ludźmi, jak

i ich organizacjami, te stosunki społeczne, które regulowane są prawem, przyjęto

nazywać stosunkami prawnymi. Wśród nich wyróżniamy węższą, ale o doniosłym
znaczeniu z punktu widzenia funkcjonowania prawa grupę, jaką są stosunki cywilno
prawne.

[Stosunki cywilnoprawne] Stosunki cywilnoprawne to takie stosunki prawne, które
powstają między prawnie równorzędnymi stronami na tle majątkowym, a w ograni
czonym zakresie również i niemajątkowym (o ile dotyczą dóbr osobistych). Regulo
wane są przez normy prawa cywilnego.

[Elementy stosunku cywilnoprawnego] W każdym stosunku cywilnoprawnym
można wyróżnić następujące elementy:

- podmioty stosunku,
- przedmiot stosunku,

- treść stosunku, na którą składają się uprawnienia i obowiązki podmiotów

określonego stosunku prawnego.

2.1. Podmioty i strony stosunku cywilnoprawnego

[Podmioty prawa| Ustawodawca uznaje za podmioty prawa (art. I k.c.) osoby fi

zyczne będące zindywidualizowanymi jednostkami ludzkimi oraz osoby prawne
będące swoistymi (sui generis) konstrukcjami społecznymi (jednostkami organiza
cyjnymi osób fizycznych). Nowelizacja k.c. z 14 lutego 2003 r. (Dz.U. Nr 49, poz.

408), która weszła w życie 25 września 2003 r., wprowadza trzecią kategorię pod
miotów - jednostki organizacyjne nie będące osobami prawnymi, którym ustawa
przyznaje zdolność prawną (np. spółka osobowa). Do tej kategorii podmiotów sto
suje się odpowiednio przepisy k.c. o osobach prawnych.

Problem rozróżnienia treści zasad współżycia społecznego od klauzuli generalnej społeczno-go

spodarczego przeznaczenia prawa może wyjaśniać stanowisko •prezentowane przez St. Riidnickigo

w komentarzu do k.c, który uważa, że przez zasady współżycia społecznego należy rozumieć zasady

etycznego postępowania wyprowadzane w naszym społeczeństwie z chrześcijańskiego systemu war

tości, którymi każdy członek społeczeństwa powinien kierować się w postępowaniu wobec innych. Por.

również Z. Radwański i M. Zieliński, Uwagi de legę ferenda o klauzulach generalnych w prawie pry

watnym,

Przegląd Legislacyjny, 2, 2001, s. 1 1 i nast.

Podmiotowość prawna jest cechą normatywną, tzn. że o tym, kto może być

uznany za.podmiot praw i obowiązków, a więc być osobą w sensie prawa, decyduje
norma prawna. Ustawodawca stanowiąc w art. 8.§ 1 k.c, że człowiek od chwili uro
dzenia ma zdolność prawną, przyznaje podmiotowość prawną każdemu człowiekowi
(osobom fizycznym).

Z kolei o charakterze normatywnym podmiotowości prawnej osób prawnych

przesądza art. 33 k.c, który stanowi, że osobami prawnymi są Skarb Państwa i jed
nostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną. .

[Strony stosunku prawnego] Od podmiotów prawa należy odróżnić strony sto

sunku prawnego. „Strona" jest określeniem wyprowadzonym z analizy pojęcia sto
sunku cywilnoprawnego, który polega na tym, że zawsze zachodzi pomiędzy dwoma
lub więcej podmiotami, z których jedne podmioty posiadająuprawnienia, a inne sko
relowane z tymi uprawnieniami obowiązki. W ten sposób wyróżniamy stronę
uprawnioną i stronę zobowiązaną. Stronę w tym rozumieniu może stanowić jeden lub

więcej podmiotów. W stosunku prawnym wynikającym z umowy sprzedaży może
np. po jednej stronie występować kilku sprzedających, a po drugiej kilku kupu-
jącydk-W prawic cywilnym znane są także stosunki wielostronne.

2.1.1. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych

osób fizycznych

Z podmiotowością prawną związane są dwa pojęcia: zdolność prawna i zdolność do
czynności prawnych.

[Zdolność prawna] Zdolność prawna to właściwość polegająca na zdolności do
tego, aby być podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego ;(kodeks
cywilny przyznaje ją każdemu człowiekowi i każdej osobie prawnej) jest 10 atrybut
towarzyszący człowiekowi niezależnie od jego woli, a nawet świadomości. Nie moż-
nasjęjej zrzec ani też jej ograniczyć lub przenieść na inną osobę w drodze czynności
prawnej. Zdolność prawna powstaje i wygasa z mocy samego prawa z chivilą po
wstania warunków przewidzianych w art. 8 k.c. W praktyce jej szczególne znaczenie
będzie się przejawiało w zdolności sądowej, czyli uprawnieniu do występowania
w procesie cywilnym jako strona

Nie może budzić wątpliwości, że w świetle art. 8 § 1 k.c, dziecko nabywa zdol

ność prawnąjuż z chwilą przyjścia na świat jako żywe. Przy czym należy zauważyć,
że w pewnych sytuacjach już od chwili poczęcia istota ludzka {nasciturus - tzn.
mający się urodzić) korzysta, z ochrony prawnej w sposób podobny do tego jaki

Na podstawie przepisu art. 64 k.p.c. każda osoba fizyczna i prawna, a także organizacje społeczne

dopuszczone do działania na podstawie obowiązujących przepisów, choćby nie posiadały osobowości

prawnej, mają zdolność występowania w procesie jako strona (zdolność sądowa).

przysługuje istniejącemu podmiotowi. Najczęściej podawanym przykładem ilustru

jącym ten stan jest przepis art. 927 §2 k.c, że dziecko w chwili otwarcia spadku już

poczęte może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe.

[Zdolność do czynności prawnych] Natomiast zdolność do czynności prawnych to

możność nabywania praw i obowiązków własnym działaniem (we własnym imieniu).

Zdolność do czynności prawnych osoby fizyczne mogą nabyć po uzyskaniu odpo

wiedniej dojrzałości umysłowej, będącej wynikiem osiągnięcia stosownego wieku,

stanu psychicznego i doświadczenia życiowego, świadczących o umiejętności ra

cjonalnego ukształtowania stosunku prawnego i oceny jego skutków.

[Pełna zdolność do czynności prawnych] Polskie prawo przyznaje pełną zdolność

do czynności prawnych osobom pełnoletnim, tzn. które osiągnęły 18 lal lub zawarły

małżeństwo

, o ile nic zostały ubezwłasnowolnione. Osoba mająca pełną zdolność do

czynności prawnych może dokonywać wszelkich czynności prawnych w granicach

swej zdolności prawnej. Ma ona także pełną zdolność procesową. Raz nabytą zdol

ność do czynności prawnych zachowuje się do śmierci, o ile nic nastąpiło ubez

własnowolnienie lub ustanowienie doradcy tymczasowego w związku z postępo

waniem o ubezwłasnowolnienie

_ Wobec osób, które posiadają pełną zdolność do czynności prawnych można

orzec, na drodze postępowania sądowego, ubezwłasnowolnienie całkowite lub czę

ściowe. Orzeczenie ma na celu przede wszystkim ochronę, interesów takiej osoby.

poprzez pozbawienie skuteczności czynności przez nią podejmowanych, które

W praktyce są zwykle dla niej niekorzystne.

Przesłanki i tryb postępowania w obu rodzajach ubezwłasnowolnienia są zbli

żone. Może ono nastąpić tylko z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umy

słowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych.

| Ograniczona zdolność do czynności prawnych] Ograniczoną zdolność do czynn

ości prawnych mają z mocy ustawy (art. 15 k.c.) małoletni, którzy ukończyli lat \3

oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo. Małoletnim jest osoba, która ukończyła

lat 13, ale nie ukończyła lat 1 8, chyba że kobieta uzyskała pełnoletność przez za

warcie małżeństwa. Osoba posiadająca ograniczoną zdolność do czynności praw

nych w zasadzie może dokonywać czynności prawnych sama, ale z pewnymi

wyjątkami, które sprowadzają się generalnie do uzyskania dla ich ważności zgody jej

przedstawiciela ustawowego. Ponadto można wyróżnić takie czynności prawne, jak

Wymagany wiek dla mężczyzny i dla kobiety wynosi 18 lat. Taka jest zasada, od której ustawa

przewiduje wyjątki. Sąd opiekuńczy z ważnych powodów może zezwolić na zawarcie małżeństwa ko

biecie, która ukończyła lat 16, a z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dob

rem założonej rodziny (por. art. 10 §1 k.r.o.).

' Osoba, dla której ustanowiono doradcę, tymczasowego, ma ograniczoną zdolność do czynności

prawnych na równi z osobą ubezwłasnowolnioną częściowo (art. 549 §1 k.p.c).

umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprą

wach życia codziennego, które osoba ograniczona w zdolności do czynności praw

nych może zawierać bez zgody przedstawiciela ustawowego (art. 20 k.c). Osoba

ograniczona w zdolności do czynności prawnych, również może bez zgody przed

stawiciela ustawowego nawiązać stosunek pracy (z uwzględnieniem przepisów pra

wa pracy, art. 23 §3 k.p.) i rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy

z ważnych powodów inaczej postanowi (art. 21 k.c). Jeżeli przedstawiciel ustawowy

osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych oddał jej określone przed

mioty majątkowe do swobodnego użytku, osoba ta uzyskuje pełną zdolność w za

kresie czynności prawnych, które tych przedmiotów dotyczą. Wyjątek stanowią

czynności prawne, do których dokonania nic wystarcza według ustawy zgoda przed

stawiciela ustawowego (art. 22 k.c.), ale potrzeba jeszcze np. zezwolenia sądu opie

kuńczego, jak ma to miejsce w przypadku zawarcia małżeństwa przez osobę ogra

niczoną w zdolności do czynności prawnych. Są i takie czynności prawne, których

osoby ograniczone w zdolności do czynności prawnych nie mogą w ogóle dokonać,

jak np. sporządzanie i odwołanie testamentu, ponieważ ustawa zastrzega je tylko dla

osób mających pełną zdolność do czynności prawnych (art. 944 §1 k.c).

[Brak zdolności do czynności prawnych] Do kategorii osób, które nic mają w ogóle

zdolności do czynności prawnych, należąmałoletni, którzy nie ukończyli lat 13, oraz

osoby ubezwłasnowolnione całkowicie (art. 12 k.c). Czynność prawna dokonana

przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna

(art. 14 § 1 k.c). W imieniu takiej osoby czynność prawna może być dokonana przez

jej przedstawiciela ustawowego (są to rodzice, opiekun, kurator). Jednakże nawet

w stosunku do takich osób reżim bezwzględnej nieważności czynności prawnych zo

stał złagodzony przez dopuszczenie ważności umów powszechnie zawieranych

w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, z chwilą jej wykonania, chyba

że umowa pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności

prawnych (art. 14 §2 k.c).

Osoba fizyczna nie zawsze posiada zdolność do czynności prawnych, a Czasami

może korzystać z niej tylko w ograniczonym zakresie. Natomiast zdolność prawna

jest cechą, która jej towarzyszy od momentu urodzenia do końca życia. |

[Ubezwłasnowolnienie] Pozbawienie lub ograniczenie zdolności do czynności

prawnych, jak zauważyliśmy wyżej, może także wynikać z orzeczenia sądu, o ile za

istnieją do tego ustawowe przesłanki. Orzeczenie ubezwłasnowolnienia, zarówno
całkowitego, jak i częściowego, nie wchodzi w grę w stosunku do osoby, która nie
ukończyła lat 13, gdyż taka osoba - zgodnie z. art. 12 k.c.-nie ma w ogóle zdolności
do czynności prawnych. Na podobnej zasadzie nie można orzec ubezwłasnowolnie
nia częściowego wobec osoby w wieku między 13 a 18 rokiem życia, ponieważ

osoba w tym wieku dysponuje tylko (i już) ograniczoną zdolnością do czynności
prawnych.

[Brak zdolności procesowej] Osoba fizyczna nie posiadająca zdolności do czynno

ści prawnych, również nie posiada zdolności procesowej, co oznacza, że czynności

procesowe może podejmować tylko przez swego przedstawiciela ustawowego (art. 65

§ 1 i 66 k.p.c.) lub opiekuna (art. 155 §2 k.c.) a niekiedy kuratora (art. 99 k.r.o.), który

ustanawiany jest również i dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo (art. 16 §2 k.c).

[Śmierć osoby fizycznej] Zdolność prawna osoby fizycznej ustaje na skutek jej

śmierci. Fakt zgonu jest stwierdzany dokumentem urzędowym. Zdarzają się sytua

cje, w których sporządzenie aktu zgonu nie nastąpiło lub nie mogło nastąpić, chociaż

najprawdopodobniej dana osoba zmarła. Najczęściej chodzi tu o działania wojenne,

katastrofy i podobne okoliczności, w których nie znaleziono zwłok lub nie zgłoszono

zgonu. Możliwe jest wówczas sądowe stwierdzenie zgonu, o ile śmierć była nie

wątpliwa, a zgon nie został stwierdzony w zwykłym trybie.

Od sądowego stwierdzenie zgonu należy odróżnić uznanie za zmarłego, które

jest orzekane, również na drodze sądowej, wobec osób zaginionych, tj. takich, o któ

rych nie wiadomo czy żyją. W odróżnieniu od sądowego stwierdzenie zgonu, po

twierdzającego stan istniejący, uznanie za zmarłego ma charakter konstytutywny,

ponieważ tworzy nowy stan polegający na traktowaniu danej osoby jako zmarłą.

Niezbędne jest do tego zaistnienie dwóch przesłanek: fakt zaginięcia takiej osoby

i upływ odpowiedniego czasu od zdarzenia wskazującego na prawdopodobieństwo

śmierci. Można więc zaginionego uznać za zmarłego, jeżeli upłynęło 10 lat od końca

roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze żył.

Gdyby jednak w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył lat 70, wystarcza

jipływ lat 5 (art. 29 §1 k.c). W okolicznościach wskazujących na większe prawdo

podobieństwo śmierci zaginionego (katastrofa morska, powietrzna lub inne szcze

gólne zdarzenie), może być on uznany za zmarłego już po upływie sześciu miesięcy

od dnia, w którym nastąpiło takie zdarzenie (art. 30 §1 k.c.) lub po upływie roku od

dnia, w którym bezpośrednie niebezpieczeństwo ustało albo według okoliczności

powinno było ustać (art. 30 §3 k.c). Uznanie za zmarłego nie może nastąpić przed

końcem roku kalendarzowego, w którym zaginiony ukończyłby lat 23 (art. 29 §2

k.c). Domniemywa się, że zaginiony zmarł w chwili oznaczonej w orzeczeniu

o uznaniu za zmarłego (art. 31 §1 k.c).

Skutki rzeczywistej czy domniemanej śmierci osoby fizycznej są takie same

i powodują wygaśnięcie jej praw oraz obowiązków niemajątkowych, natomiast prawa

i obowiązki majątkowe przechodzą, z pewnymi wyjątkami, na jej spadkobierców.

Z istotą osoby fizycznej związana jest nie tylko zdolność prawna i zdolność do

czynności prawnych. Coraz częściej podkreśla się znaczenie, jakie odgrywają cechy

ściśle osobiste, takie jak: dobra osobiste, stan cywilny, tożsamość itp. Ma to na celu

zwrócenie uwagi na potrzebę szerszej ochrony praw człowieka, w taki sposób, aby

w pełni odpowiadała zarówno przepisom prawa międzynarodowego, jak i prawom

obywatelskim ujętym w naszej Konstytucji.

100

2.1.2. Osoby prawne

[Pojęcie osoby prawnej] Pojęcie „osoba prawna" jest określeniem jednostki orga

nizacyjnej (tworu społecznego), wyposażonej w oparciu o akt normatywny w pod

miotowość prawną, czyli posiadającą zdolność prawną i zdolność do czynności

prawnych. Jednostki organizacyjne są tworzone przez ludzi .od najdawniejszych cza

sów dla osiągnięcia zamierzonych celów w drodze współdziałania, zwiększającego

efektywności ludzkiego wysiłku.

W konstrukcji osoby prawnej wyróżnić można:

- czynnik ludzki (osoby fizyczne);
- czynnik organizacyjny (hierarchiczna struktura działająca przez swe organy

w oparciu o przepisy prawa, postanowienia umowy lub statut);

- czynnik rzeczowy (wyodrębniony majątek, którym odpowiada za swoje zo

bowiązania);

- cel (zamierzenia gospodarcze, charytatywne, polityczne, ideowe itp., ale zawsze

prawnie dozwolone), dla realizacji, którego ją utworzono.
Osoba prawna posiada ponadto własne dobra osobiste, a w szczególności nazwę

lub firmę w spółkach handlowych, dobre imię, renomę, nienaruszalność lokalu,

tajemnicę korespondencji, a nawet sferę pewnej prywatności.

[Teorie osoby prawnej] Początków regulacji prawnej osób prawnych, można upa

trywać w prawie rzymskim, które dla związku osób stworzyło konstrukcję pod

nazwą universitas. Dopiero jednak w gospodarce kapitalistycznej obserwujemy roz

kwit instytucji osób prawnych. Nastąpiło to głównie dzięki tworzeniu spółek

handlowych umożliwiających koncentrację kapitału niezbędną dla podejmowania

i realizacji wielkich przedsięwzięć w różnych działach narodowej gospodarki.

W tamtym czasie powstawały liczne teorie zmierzające do wyjaśnienia jej istoty i do

skonalenia konstrukcji. W polskiej doktrynie cywilistycznej aprobatę zyskały tzw.

„teorie realistyczne", uznające za osoby prawne twory społeczne (organizacje)

Znalazło to wyraz w przepisach kodeksu cywilnego, który w art. 33 stanowi, że oso

bami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szcze

gólne przyznają osobowość prawną. Ustawodawca przesądza tym samym, iż pod

miotowość prawna jest cechą normatywną nadawaną osobom prawnym w drodze

ustawy, rozporządzenia Rady Ministrów lub aktu administracyjnego.

Tradycyjnie, w zależności od stopnia wpływu państwa na powstanie osoby prawnej, rozróżnia się

trzy zasadnicze systemy tworzenia osób prawnych: system aktów organów państwa (akt władzy pań
stwowej tworzy osobą prawną), system koncesyjny (osoba prawna powstaje z inicjatywy założycieli,
ale po uzyskaniu specjalnego zezwolenia państwa), system normatywny (państwo określa konieczne
przesłanki, których spełnienie kreuje osobą prawną).

101

2.1.2.1 Powstanie osoby prawnej

[Inicjatywa] Procedura tworzenia osób prawnych sprowadza się do możliwości ich

powstania z inicjatywy:

- organu państwa, tak np. powstają uczelnie państwowe, wyspecjalizowane agen

cje i przedsiębiorstwa państwowe;

- założycieli, którymi mogą być zarówno osoby fizyczne, jak i prawne, przy czym

państwo zwykle zastrzega sobie kontrolę nad ustaleniem, czy zostały spełnione

przewidziane prawem wymagania, poprzez uzależnienie powstania organizacji

i nabycia osobowości prawnej od wpisania osoby prawnej do odpowiedniego

rejestru; dotyczy to np. spółek handlowych, fundacji, stowarzyszeń oraz partii

politycznych.

[Rejestracja] Rejestracja nie tylko pozwala kontrolować, czy nowa jednostka orga

nizacyjna powstała zgodnie z obowiązującymi przepisami, ale przyczynia się do

zapewnienia bezpieczeństwa obrotu cywilnoprawnego. Rejestry są bowiem pow

szechnie dostępne i można je nic tylko przeglądać w celu zasięgnięcia informacji

o osobach prawnych, ale także sporządzać odpisy i wyciągi. Jest to o tyle ważne, że

z tymi danymi łączy się zwykle domniemanie, że skoro je wpisano do rejestru, to są

prawdziwe (por. np. art. 17. 1. ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym)'.

Rodzaje rejestrów oraz ich organizację i sposób prowadzenia regulują na pod

stawie art. 37 §2 k.c. odrębne przepisy

2.1.2.2. Rodzaje osób prawnych

[Skarb Państwa] W kodeksie cywilnym ustawodawca wyodrębnia z nazwy jedynie

Skarb Państwa (art. 33 k.c.), nie czyniąc zróżnicowania w zakresie normowania sy

tuacji innych osób prawnych. Konstrukcja instytucji Skarbu Państwa wyrażona

w art. 34 k.c. skłania do przyjęcia poglądu, że jest specyficzną osobą prawną, na którą

składają się różne państwowe jednostki organizacyjne". Skarb Państwajest jednolitą

' Domniemywa się, że dane wpisane do Rejestru są prawdziwe (ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r.

o Krajowym Rejestrze Sądowym art. 17, pkt 1). Jeżeli dane wpisano do Rejestru niezgodnie ze

zgłoszeniem podmiotu lub bez tego zgłoszenia, podmiot ten nie może zasłaniać się wobec osoby trzeciej

działającej w dobrej wierze zarzutem, że dane te nie są prawdziwe, jeżeli zaniedba! wystąpić

niezwłocznie z wnioskiem o sprostowanie, uzupełnienie lub wykreślenie wpisu (tamże, art. 17, pkt 2).

'" Jest to ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jednolity: Dz. U.

z 2001 r., Nr 17, poz. 209).

" Państwowe jednostki organizacyjne nie posiadające odrębnej osobowości prawnej to jednostki

budżetowe i zakłady budżetowe. Jednostki budżetowe to takie państwowe jednostki organizacyjne któ

rych dochody i wydatki są objęte budżetem w pełnej wysokości (np. sądy, prokuratura, policja, państ

wowa straż pożarna). Zakłady budżetowe prowadzą natomiast swoją działalność na podstawie przy

dzielonych im z budżetu państwa funduszy, z którym są zobowiązane rozliczyć się swoich przychodów

i rozchodów.

102

i scaloną instytucją, stanowiącą jeden podmiot nie mający siedziby ani odrębnych

organów, nie podlega również obowiązkowi wpisu do rejestru.

Prawo ponadto wyraźnie rozgranicza Skarb Państwa i inne państwowe osoby

prawne postanawiając, że w zasadzie fiscus nie ponosi odpowiedzialności za zobo

wiązania przedsiębiorstw państwowych i innych państwowych osób prawnych, a te

podmioty z kolei nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania Skarbu Państwa

(por. art. 40 §1 k.c.). Skarb Państwa ponosi jednakże odpowiedzialność za szkody

wywołane przez funkcjonariuszy administracji państwowej.

Znaczna część mienia państwowego została wydzielona i przekazana innym

państwowym osobom prawnym, jak np. przedsiębiorstwa państwowe, a część w dro

dze komunalizacji przekazana gminom (mienie komunalne)

[Inne osoby prawne] W obecnym stanie prawnym osobowość prawną mają, poza

Skarbem Państwa, przedsiębiorstwa państwowe, państwowe jednostki organizacyj

ne, jednostki samorządu terytorialnego, spółki kapitałowe, banki, spółdzielnie, fun

dacje, stowarzyszenia i inne jednostki organizacyjne o zróżnicowanym charakterze,

jak np. wyższe uczelnie lub Polska Akademia Nauk.

[Podziały osób prawnych] Podział na kategorie i rodzaje osób prawnych może nastę

pować według różnych kryteriów, dobieranych w celu wyeksponowania charak

terystycznych cech, sposobu funkcjonowania lub dziedziny działalności. Przykła

dowo można wskazać na podział osób prawnych w oparciu o kryterium osiągania

celu gospodarczego i wyodrębnienie w ten sposób kapitałowych spółek handlowych,

przedsiębiorstw państwowych, banków itd. Z kolei w oparciu o sposób zorganizo

wania zespołu ludzi dla osiągnięcia celu osoby prawne dzieli się na typu korporacyj

nego (związki zawodowe, stowarzyszenia, spółdzielnie, partie polityczne, spółki)

i zakładowego (fundacje, szpitale, przedsiębiorstwa państwowe, szkoły wyższe,

instytuty badawcze).

[Korporacje i zakłady] W korporacjach, stanowiących związki osób, członkowie

wspólnie ustalają i realizują cele, a w zakładach cel, zwykle o istotnym znaczeniu

społecznym (np. kultura, badania naukowe, opieka i pomoc społeczna, ochrona

środowiska przyrodniczego) jest z reguły z góry określony. W zakładach, w odróż

nieniu do korporacji, więź powstaje na bazie majątku gromadzonego i wydatkowa

nego dla zaspokajania potrzeb bliżej nieokreślonej liczby osób. W praktyce granice

często się zacierają i w związku z tym powyższy podział ma charakter typologiczny.

2.1.2.3. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych osób prawnych
Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych osób prawnych jest ich nie

kwestionowaną właściwością wynikającą z faktu, że osoba prawna nabywa je na

Gdyby z przepisów prawnych jasno nic wynikało, komu w takich okolicznościach przysługuje

własność, to trzeba przyjąć, że należy do Skarbu Państwa na podst. art. 41' §1 k.c. i art. 3 ust. 2 ustawy
o urzędzie Ministra Skarbu Państwa z dn. 8 sierpnia 1996 r.

103