154

Kamienio³om wapieni mioceñskich

w Starym Bruœnie

5570

4666

Lokalizacja:

województwo podkarpackie

powiat lubaczowski

gmina Horyniec Zdrój

miescowoœc Stare Brusno

Region geograficzny:

Wy¿yna Lubelsko-Lwowska

Roztocze

Roztocze Wschodnie

Jednostka geologiczna:

zapadlisko przedkarpackie

Horyniec

Wieœ Stare Brusno, po³o¿ona na po³udnie od Toma-

szowa Lubelskiego na Roztoczu Wschodnim przy drodze

prowadz¹cej z Cieszanowa do Werchratej, do drugiej wojny

œwiatowej znana by³a jako oœrodek twórczoœci ludowej

zwi¹zanej z wyrobami kamieniarskimi: nagrobkami, krzy¿ami,

pomnikami, kamiennymi detalami architektonicznymi,

w ramach s³ynnej „szko³y bruœnieñskiej”. Dzisiaj wieœ ju¿

nieistnieje. Jej mieszkañcy zostali wysiedleni w latach 1944-

-1947. Nieco dalej na zachód w kierunku miejscowoœci

Polanka Tryniecka przy tej samej drodze prowadz¹cej z

Werchratej do Cieszanowa powsta³a osada Nowe Brusno.

W rejonie nieistniej¹cej wsi do dzisiaj wystêpuj¹ liczne, coraz

s³abiej widoczne ods³oniêcia ska³, które mieszkañcy Starego

Brusna wykorzystywali do wytwarzania wyrobów kamie-

niarskich. Ska³y te, to wapienie mioceñskie buduj¹ce t¹ czêœæ

Roztocza. W rejonie Brusna na górze o tej samiej nazwie

(Brusno) wystêpuj¹ liczne drobne ods³oniêcia, z których naj-

lepsze to wielopoziomowy rozleg³y zespó³ kamienio³omów.

Tworz¹ go piêknie po³o¿ony, otoczony lasem stary nieczynny

kamienio³om górny i bardzo du¿y rozleg³y kamienio³om dolny,

który jeszcze w ostatnich latach by³ czynny.

W kamienio³omach tych ods³ania siê profil mioceñskich

wapieni Roztocza, reprezentowanych tu przez wapienie

i margle glonowe, ponad którymi wystêpuj¹ piaski kwar-

cowo-glaukonitowe. Wy¿ej w profilu wystêpuje ponad

dwudziestometrowej mi¹¿szoœci kompleks wapieni organo-

detrytycznych. Wapienie te sk³adaj¹ siê z okruchów glonów

wapiennych, otwornic i w ró¿nym stopniu pokruszonych

muszli œlimaków i ma³¿y; charakteryzuj¹ siê one zmienn¹ w

profilu pionowym zawartoœci¹ ziarn kwarcu.

W wapieniach tych mo¿emy obserwowaæ dobrze czy-

telne struktury sedymentacyjne, takie jak: warstwowanie

skoœne, rynnowe i ripplemarkowe oraz laminacjê poziom¹. W

najwy¿szych czêœciach profilu obserwujemy wystêpowanie

na przemian grubych, masywnych ³awic wapieni, w których

struktury warstwowañ s¹ s³abo widoczne, z pakietami cien-

kich warstw o wyraŸnej oddzielnoœci p³ytowej. Wszystkie

te osady reprezentuj¹ utwory wieku górnobadeñskiego,

a wiêc powstawa³y oko³o 10 mln. lat temu. S¹ to osady

mioceñskiego morza, które wype³nia³o wtedy zapadlisko

przedkarpackie i siêga³o daleko na pó³noc i wschód, na ob-

szar dzisiejszego Roztocza. By³o to ciep³e, p³ytkie morze o

normalnym zasoleniu, w którym kwit³o bogate ¿ycie. Jego

przejawem by³a obecnoœæ ró¿nego rodzaju glonów, ma³¿y

i œlimaków, których liczne skamienia³oœci lub ich fragmenty

znajdujemy dzisiaj w tych ska³ach. Do zbiornika morskiego

dostarczane by³y niewielkie iloœci materia³u klastycznego

pochodz¹cego z l¹du, o czym œwiadcz¹ warstwy piaskow-

ców kwarcowych i glaukonitowych wystêpuj¹ce w profilu.

W p³ytkim zbiorniku generowane by³y przez wiatry fale

wywo³uj¹ce pr¹dy denne, przemieszczaj¹ce materia³ okru-

chowy po dnie. Wyrazem tego s¹ widoczne w osadzie liczne

struktury warstwowañ skoœnych, rynnowych i ripplemar-

kowych (zmarszczkowych). Osady mioceñskie w Starym

Brusnie stanowi¹ przyk³ad ró¿norodnoœci ska³ wêglanowych

wystêpuj¹cych w tej czêœci Roztocza.

Stare Brusno, mimo ¿e dzisiaj ju¿ nie istnieje, zaznaczy³o

swoj¹ obecnoœæ w historii tego regionu. To w³aœnie na

starym cmentarzu w Starym Brusnie, jak i na cmentarzu

w Nowym Brusnie, mo¿emy zobaczyæ wyroby kamienne pro-

dukowane przez kamieniarzy tej wioski. Osada wykszta³ci³a

siê na prze³omie XVI i XVII w. przy wsi Brusno, która

póŸniej nazwana zosta³a Starym Brusnem. By³a ona g³ównym

oœrodkiem kamieniarstwa u¿ytkowego i artystycznego na

Wschodnim Roztoczu, funkcjonuj¹cym od po³owy XVI w.

Nazwa wsi nawi¹zuje do staros³owiañskiego s³owa „brus”

oznaczaj¹cego ose³kê, kamienie ¿arnowe lub blok piaskow-

ca. Rzemios³em kamieniarskim zajmowali siê, z pokolenia

na pokolenie mieszkañcy wsi, których zwano „górnikami”.

Materia³u dostarcza³y lokalne kamienio³omy rozmieszczone

4668

Cieszanów

£owcza

1

2

3

155

Wybrana literatura: 15, 63, 64, 67, 71, 74, 165,

267, 298, 338, 361, 464

Stare Brusno

wokó³ wsi. Kamieniarze produkowali, dziêki ³atwo urabial-

nej skale, jak¹ by³y piaszczyste wapienie mioceñskie, krzy¿e

nagrobne i przydro¿ne oraz nagrobki. By³y one bardzo popu-

larne ze wzglêdu na stosunkowo nisk¹ cenê i spotykane s¹ na

znacznym obszarze Polski. Wyroby kamieniarskie z wapieni

mioceñskich pochodz¹ce z oœrodka w Starym Bruœnie spotkaæ

mo¿na na wschodzie pod Lwowem na Ukrainie, na po³udniu

pod Przemyœlem, a na zachodzie w okolicach Kolbuszowej.

Pó³nocny zasiêg ich wystêpowania wyznacza granica zaboru

austriackiego. Najstarsze zachowane i odczytane krzy¿e

pochodz¹ z pierwszej po³owy XVII w. Z kamieniarskiej ro-

dziny pochodzi³ utalentowany rzeŸbiarz i malarz Grzegorz

KuŸniewicz, autor p³askorzeŸby jednego z prezydentów na

s³ynnej skale Black Hills w USA.

The Miocene limestones quarry in Stare Brusno

The large quarry was developed in Brusno village (south

from Tomaszów Mazowiecki town), in the slopes of the

Brusno Hill. It comprises two parts: an older, scenic upper

pit surrounded by forest and younger, huge, lower pit which

has just been closed.

In both pits the Miocene carbonates appear represented

by algal limestones and marls overlain by quartz-glauconitic

sands. These are succeeded by 20-meters-thick complex

of organodetrital limestones composed of fragments of

calcareous algae, foraminifers and shells of gastropods and

bivalves at various stages of preservation. The limestone

show vertical variability in quartz content.

In the limestone beds a variety of distinct sedimentary

structures can be observed: oblique, trough, ripplemark and

horizontal beddings. In the topmost parts of the succession

the thick, massive, poorly stratified limestone beds alternate

with thin layers of perfect fissility. All the rocks are of Up-

per Badenian age (about 10 Ma ago) and were deposited in

the Miocene sea which filled the Carpathian Foredeep and

extended far to the north and east, to the area of recent

Roztocze. The sea was warm, shallow, of normal salinity

and inhabitated by vigorously developing living organisms,

as demonstrated by a variety of fossils: algae, bivalves and

gastropods.

Stare Brusno village has been the main center of stone-

work industry in the Central Roztocze since the half of

XVIth century. The name of the village originates from

ancient slavonic name “brus” which meant “whetstone” but

also “millstone” and “sandstone block”. Stonework was a

traditional profession in the village, handed down from gen-

eration to generation in the families called “the miners”. The

easily workable Miocene sandy limestones were extracted

in the surrounding quarries. The craftsmen produced e.g.,

tombstones, tomb and roadside crosses, which were very

popular due to low prices and which are widely distributed

in the big part of southern Poland.

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii:

L. Jankowski (2005)

1

2

3