1

W. Marcinkowski, Co to jest Piękna Madonna?

Termin ten najpierw odnosił się do małej grupy rzeźb, a potem upowszechnił się tak, że zaczął być
stosowany właściwie do wszystkich przedstawień Marii z Dzieciątkiem powstałych w okresie ok.
1380-1430, mimo różnic materiału, wymiarów, lokalizacji w kościele i funkcji.

Herbert von Einem: „Dzieło sztuki jest całością, złożoną z funkcji, tematu i uformowania tematu” –
oznacza to, że wyróżniając grupę dzieł nie można poprzestać tylko na wyróżniku formalnym (w tym
przypadku: pięknie, które było ogólnym celem sztuki ok. 1400). Także temat (Maria z Dzieciątkiem, z
zaakcentowaną „humanizacją” i naturalną relacją obojga, bez ceremonialności) nie jest nowy; można
natomiast rozumieć go symbolicznie. Wyróżnikiem może być funkcja tych dzieł, której znaczenie nie
zawsze dostrzegano. Istotny jest charakter przedstawienia dewocyjnego i niezależność tych dzieł od
architektury (ale typowy dla rzeźby architektonicznej jest materiał – kamień - i tylko pierwotne rzeźby
w nim wykonane mogą być określane jako Piękne Madonny, późniejsze drewniane dzieła, często
przeznaczone do ekspozycji w retabulach ołtarzowych, są tylko przykładami recepcji tej grupy rzeźb).
Ważne jest to, że „prawdziwe” Piękne Madonny nie były przeznaczone do ekspozycji na ołtarzach i
niepowiązane z liturgią, a skomponowane jako dzieła wielo(/kilku)widokowe.

W tych przedstawieniach Maria jest aktywna (w sztuce XIV-wiecznej rola ta przypada raczej
Dzieciątku, wykonującemu gesty interpretowane jako „oblubieńcze” – akcentowanie związku między
Chrystusem a Marią-Kościołem), prezentuje Syna, istotna jest Jego nagość – obrazuje Wcielenie jako
warunek Odkupienia. Silna jest wymowa eucharystyczna. Maria ukazuje się jako ta, która przynosi
Zbawienie. Zyskuje jakby funkcję „ołtarza” i staje się dla kultu ołtarza w pewnym sensie
konkurencyjna, co mogło w późniejszym czasie spowodować włączanie tych figur do retabulów (np.
Mad. Toruńska), aby poprzez zamknięcie nie doprowadzić do „przerostu” kultu.

Wczesne przykłady Pięknych Madonn:

[podział na podtypy oparty gł. na artykule Marcinkowskiego; datowanie zwłaszcza na podstawie:
Dějiny českého výtvarného umění, T. I, cz. 1, 1984]

z Altenmarkt (przed 1393, ok. 1380-85 ?) i Pilzna (ok. 1395) – najstarszy podtyp, w Altenmarkt
szczególnie duże Dzieciątko (akcentowanie cielesności (?)), kompozycja oparta na przeciwwadze
sylwetki Marii i Dzieciątka;

podtyp Krumłowski (przed 1400) – wyróżnia się bogactwem układu fałd i ich przestrzennością (?);

podtyp Mad. Šternberskiej (ok. 1400) z gestem lękliwego cofnięcia Dzieciątka;

W tych trzech podtypach istotne jest ostensio Christi; inaczej jest w podtypie Madonny Wrocławskiej
(ok. 1390-1400) i Toruńskiej (ok. 1400) (kompozycja tej rzeźby szczególnie ściśle wiąże ją z typem
šternberskim) – tu relacja między Matką i Synem jest bardziej intymna, co widza stawia w roli
„podglądacza”.

Z Třeboni (ok. 1400).

[J. U.]

2

3