1

PROCES

WYCHOWANIA

I JEGO STRUKTURA

2

Termin „wychowanie”

w j. polskim pierwotnie znaczyło tyle co

„żywienie, utrzymanie”, czyli to co dzisiaj zawiera się w chowie

(hodowli) zwierząt i w wyrażaniu „dobrze chować kogoś” czyli

dobrze odżywiać.

”Wychowanie”-

educare z j. łacińskiego

„

Wychowywać”

od ex-duco – wyprowadzam z jakiegoś stanu

gorszego do lepszego i wyższego.

„Wychowanie”

obecnie (przenośne znaczenie), polega na

przekształceniu człowieka, na wyprowadzaniu rozwijającej się

jednostki ze zwierzęcego stanu natury i podnoszeniu jej do stanu

kulturalnego człowieczeństwa

.

3

„

Termin wychowanie”:

- jest wieloznaczny w języku potocznym
- zawiera współcześnie w sobie co najmniej 4 znaczenia

Mówiąc o wychowaniu myślimy o:

1.

działalności wychowawczej wychowawców

(powodującej stawanie się mądrzejszym i lepszym
człowiekiem)

2. warunkach, okolicznościach, bodźcach, czyli

sytuacjach

wychowawczych

(wywołujących stawanie się czegoś)

3. celu i stanie osiąganym, czyli

wyniku i wytworze

działania

4. zachodzących zmianach w wychowanku, czyli

procesie

wychowawczego rozwoju

(kierow. przez wychowawcę

i regulowanego dążeniami samego wychowanka-
samorozwój/samowychowanie)

4

Definiowanie pojęcia „wychowanie”
z uwzględnieniem elementów występujących
w zjawisku wychowania:

1. działania wychowawców

„wychowanie jest planowym oddziaływaniem na jeszcze
dające się kształcić wewnętrzne życie innych” (Waitz T.)

„wychowanie jest opiekuńczym, regulującym i kształcącym
oddziaływaniem ludzi dojrzałych na rozwój dojrzewających,
ażeby mogli mieć udział w dobrach, które są podstawą życia
społecznego” (William O.)

5

Definiowanie pojęcia „wychowanie”
z uwzględnieniem elementów występujących
w zjawisku wychowania cd:

2. sytuacje wychowawcze - warunki i bodźce rozwijające
wychowanka

„wychowanie to przygotowanie do życia przez życie” (Decroly
O.)

„wychowanie to pierwotna funkcja ducha, która jest
przepojeniem i udoskonaleniem ludzkiej formy życia przez
wspólnotę duchową rodziny, narodu, ludzkości. Wychowanie jest
więc jako „szkoła wspólnoty” organizowaniem przeżycia
wspólnotowego przez zabawę, pracę, rozmowę, wyrażanie,
ekspresję twórczą, uroczystości, itp. jako sytuacje wychowawcze
(Petersen P.)

6

Definiowanie pojęcia „wychowanie”
z uwzględnieniem elementów występujących
w zjawisku wychowania cd:

3. wynik i i skutki działania wychowawczego

„wychowanie jest oddziaływaniem pokoleń dorosłych na te,
które jeszcze nie dojrzały do życia społecznego. Zmierza ono
do wywołania u wychowanka pewnej liczby stanów
fizycznych, umysłowych i moralnych, jakich domagają się od
niego społeczeństwo i środowisko specjalnie jemu
przeznaczone” (Durkheim E.)

7

Definiowanie pojęcia „wychowanie”
z uwzględnieniem elementów występujących
w zjawisku wychowania cd:

4. swobodny wzrost i rozwój wychowanka

„wychowanie jest procesem rozwoju, który zachodzi
w indywidualnej jednostce jako rezultat jej działalności
w środowisku i jej reakcji na to środowisko” (Doughton I.)

„wychowanie jest procesem zdobywania przez jednostkę
doświadczeń” (Baley W.)

8

Podział definicji wychowania na cztery grupy
(podsumowanie):

1. prakseologiczną (oddziaływania wychowawców)

2. sytuacyjną (bodźce środowiska wychowawczego)

3. adaptacyjną (skutki i wytwory wychowania)

4. ewolucyjną (proces rozwoju jednostki)

9

Wychowanie:

- jest to proces

- rozciągnięty w czasie

- polega na oddziaływaniu na czyjąś (wychowanka)
osobowość jej formowanie, zmienianie, kształtowanie

- polega na wyzwalaniu w drugiej osobie pożądanych stanów,
jak rozwój, samorealizacja, czy wzrost samoświadomości
(Milerski, Śliwerski)

- jego celem jest przygotowanie do świadomego
samowychowania

10

Wychowanie

w ujęciu tradycyjnym

to:

„…dynamiczny, złożony układ

oddziaływań społecznych wywołujących

zmiany w osobowości człowieka

poddanego tym oddziaływaniom”

(za: Gurycka A.)

„…społecznie uznawany system działania

pokoleń starszych na dorastające, celem

pokierowania ich wszechstronnym

rozwojem dla przygotowania wg

określonego ideału nowego człowieka do

przyszłego życia” (za: Kunowski S.)

11

Wychowanie to: cd

„…działanie zmierzające do trwałej

modyfikacji, ukształtowania lub

rozwinięcia dyspozycji emocjonalno –

wolincjonarnych (kierunkowych) w

osobowości człowieka” (za: Muszyński H.)

„…system działań zmierzających do

określonych rezultatów wychowawczych”

(za: Wroczyński R.)

„…całość wpływów i oddziaływań

kształtujących rozwój człowieka oraz

przygotowujących go do życia w

społeczeństwie” (za: Wujek T., Pilch T.)

12

Konsekwencje tradycyjnego
podejścia:

-

nadmierne kierowanie rozwojem

wychowanka,

-

niebezpieczeństwo manipulowania nim,

-

uprzedmiotowienie go,

- brak poszanowania godności,

- ograniczanie niezależności,

- wywieranie bezpośredniego nacisku.

13

Wychowanie

w ujęciu nowoczesnym

to:

„…proces zdobywania przez jednostkę

doświadczeń” (za: Baley W.)

„…proces samorzutnego rozwoju w zakresie

różnego rodzaju doświadczenia nabywanego

przez wychowanka” (za: Kunowski S.)

„…pomaganie wychowankowi w rozwoju i

ułatwienie mu realizowania swoich możliwości”

(za: Rylke H., Klimowicz G.)

„…dorastanie do zadań lub rozwijanie podmiotu za

sprawą jego uczestnictwa w świecie” (za:

Suchodolski B.)

14

Konsekwencje nowoczesnego
podejścia:

- wspomaganie wychowanka w naturalnym i

spontanicznym rozwoju zamiast wywierania wpływu,

- wyzwalanie inicjatywy, możliwości – mobilizacja do

własnej aktywności,

- dodawanie odwagi w poszukiwaniach własnej drogi i

celów,

- przeciwdziałanie instrumentalnemu traktowaniu,

- wdrażanie do współpracy i współdziałania,

- poszanowanie praw wychowanka,

- partnerskie traktowanie, dialog,

- uwzględnianie zasad demokratyzmu.

15

CECHY WYCHOWANIA:
(wg Łobocki M.):

- intencjonalność

– oznacza, że

wychowawca jest świadomy celów, jakie
pragnie zrealizować w wyniku swojej pracy
wychowawczej;

- złożoność

– świadczą o niej różne

uwarunkowania zachowań ludzkich;
zewnętrzne (otoczenie) i wewnętrzne
(potrzeby, aspiracje, motywy, dążenia, stan
zdrowia, samopoczucie);

16

CECHY WYCHOWANIA cd:

- interakcyjność

– odnosi się do

współdziałania ze sobą wychowawcy,
wychowanka i innych osób na zasadzie
wzajemności; wychowanek jest godnym
partnerem wychowawcy
i nie może być przedmiotem jego
zewnętrznych oddziaływań, jest natomiast
podmiotem własnego działania
zasługującym na wysłuchanie i dialog;

17

CECHY WYCHOWANIA cd:

- relatywność

– związana jest z trudnością

przewidywania skutków wychowania i
złożoną dynamiką osobowości człowieka;

- długotrwałość

– cecha ta sugeruje

ciągłość przemian w osobowości człowieka
niemal przez całe życie.

18

Zasady wychowania:

1. kształtowanie w sobie cech akceptowanych
przez wychowanków

- świadomość siebie i swojego systemu wartości
- przeżywanie i okazywanie uczuć
- pełnienie funkcji modelowych dla wychowanków
- poczucie odpowiedzialności
- okazywanie empatii
- ciepło i opiekuńczość
- otwartość i szacunek wobec innych

19

Zasady wychowania: cd

2. kształtowanie odpowiednich postaw
nauczycielskich

- zauważanie i spostrzeganie zmian w wychowanku
- oferowanie swojej obecności, czasu, uwagi, troski
- okazywanie akceptacji
- werbalne potwierdzanie zrozumienia wychowanka
- zachęcanie do kontynuacji wypowiedzi wychowanka
- posługiwanie się humorem
- kreatywne, twórcze nastawienie
- sprawiedliwe, obiektywne ocenianie
- postawa dialogowa i negocjacyjna
- demokratyczny styl kierowania

20

Zasady wychowania: cd

3. tworzenie grup interakcyjnych

- wzajemne poznawanie się - więzi
- wspólny cel i działanie, satysfakcja
- te same prawa i obowiązki
- poczucie przynależności
- poczucie bezpieczeństwa i otwartość
- wzajemna pomoc
- minimalizacja onieśmielenia
- autentyczne zachowania w grupie
- budowanie zaufania
- działania doskonalące komunikację
- rozwijanie empatii

21

Zasady wychowania: cd

4. wspomaganie rodziny w procesie
wychowania

- rozmowy z rodzicami
- edukacja rodziców w zakresie instytucjonalnych
form pomocy rodzinie
- uświadamianie rodzicom znaczenia rozmowy z
dzieckiem
- organizowanie spotkań rodziców z psychologami,
terapeutami

22

Zasady wychowania: cd

5. kształtowanie postawy tolerancji

- szacunek wobec innych
- prawo do wolności
- komunikacja na bazie dialogu
- współpraca i współdziałanie
- docenianie wartości
- uświadamianie skutków nietolerancji

23

Zasady wychowania: cd

6. kształtowanie postawy optymizmu i nadziei

- traktuj porażki jako wyzwania
- poszukuj nowych celów, rozwiązań
- osiągaj cele, zamierzenia etapami
- weź odpowiedzialność za swoje życie i decyzje
- wszystko można zacząć od początku
- „akceptuj” to czego nie możesz zmienić

24

Zasady wychowania: cd

7. kształtowanie postawy refleksyjnej
u wychowanka

- zachęcanie do samooceny swoich działań
i zachowań – autorefleksja = samowychowanie

- odwoływanie się do autorytetów i wartości
uniwersalnych

25

Struktura procesu
wychowania:

1. Ideał wychowania
2. Cele wychowania
3. Sytuacje wychowawcze
4. Sposoby działań wychowawczych
(metody i formy wychowania)
5. Środki wychowania

26

Ad. 1 Ideał wychowania

– z gr. idea,

oznacza ideę, wyobrażenie

- najwyższy cel wychowania, któremu powinny być
podporządkowane cele, treści i metody wychowawcze

- wzór osobowy określający pożądane cechy osobowe

- opis zintegrowanych cech człowieka wartościowych z punktu
widzenia społecznego

- postulowany kształt dojrzałej osobowości, tzn. osobowości,
która zawiera cechy wartościowe z punktu widzenia potrzeb
społecznych, tradycji, kultury

- ideał - fikcyjny lub rzeczywisty wzór

27

Ad. 2 Cele wychowania:

- to „normy postulujące określone rzeczy, czyli tzw.
standardy wychowawcze, wskazujące na pożądane
cechy osobowości i zachowania; określają pewne
ogólne zmiany czy kierunek przeobrażenia w tym
zakresie (Łobocki M.)

- to zamierzenia, które stawia sobie wychowawca
(Konarzewski K.)

- to pewne postulaty dotyczące oddziaływań
międzyludzkich (Górniewicz J.)

- postulowane zmiany u wychowanka wyrażone
w kategoriach nawyków, postaw, cech osobowych,
które ukierunkowują działania wychowawcy
(Milerski B., Śliwerski B.)

28

Źródła celów:

1. normy wynikające z regulacji międzynarodowych,
tj.:
- Powszechna Deklaracja Praw Człowieka
- Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich

i Politycznych

- Międzynarodowa Konwencja Praw Dziecka

2. wypadkowa stosunków społeczno-ustrojowych,
ekonomicznych, poziomu nauki, techniki, kultury,
tradycji narodowych – cele edukacji szkolnej

29

W Polsce z racji powiązania celów wychowania
z obowiązującą ideologią edukacji zostały one
formułowane w preambule ustawy o systemie
oświaty.

„Nauczanie i wychowanie, respektując chrześcijański
system wartości, za podstawę przyjmuje uniwersalne
zasady etyki. Kształcenie i wychowanie służy
rozwijaniu u młodzieży poczucia odpowiedzialności,
miłości ojczyzny oraz poszanowania dla polskiego
dziedzictwa kulturowego przy jednoczesnym otwarciu
się na wartości kultur Europy i świata. Szkoła winna
zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do
jego rozwoju, przygotować go do pełnienia
obowiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu
o zasady solidarności, demokracji, tolerancji,
sprawiedliwości i wolności”

30

Źródła celów: cd.

3. natura człowieka, jego właściwości osobnicze,

możliwości, zdolności i potrzeby – cele wychowawcze

4. wizja przyszłego świata – orientacja przyszłościowa;
wywieranie wpływu na myśl ludzką, uczucia, działania

5. wartości;
* wartości uniwersalne: prawda (wych. umysłowe),
dobro (wych. moralne), piękno (wych. estetyczne) – rozwój
zdolności poznawczych, postaw moralno-społecznych,
wychowanie estetyczne

* wartości religijne: np. wartości dekalogu

31

Podział celów wychowawczych:

1.

kryterium podziału: stan rozwoju wychowanka

i odległość od zamierzenia - ujęcie psychologiczne

cele kreatywne

– mają „wywołać”, „ukształtować” nową

jakość np. nowe zainteresowania, przekonania

cele optymalizujące

– mają „zwiększyć”, „poszerzyć”,

„wzmóc” istniejącą już jakość np. zaangażowanie,
wrażliwość

cele minimalizujące

– mają „osłabić”, „ograniczyć” jakość

już istniejącą np. agresję, nadmierną wrażliwość

cele korekcyjne

– mają „przekształcić”, „zmienić”

istniejącą jakość np. postawę, przekonania

32

Podział celów wychowawczych: cd.

2.

kryterium podziału: dwa poziomy analizy (ogólny,

operacyjny) - ujęcie pedagogiczno-dydaktyczne

cel ogólny

– to zamierzenie globalne, finalne

cel operacyjny

– stanowi opis wyników, które mają być

uzyskane w trakcie realizacji celu ogólnego

33

Ad. 3 Sytuacje wychowawcze:

- stanowią pole interakcji wychowawczej między
wychowawcą i wychowankiem

- sytuacje wychowawcze tworzą następujące
elementy:
* układ interpersonalny
* środowisko (warunki)
* wspólne zadania

- ich cechą jest dynamiczność-zmienność związana
z aktywnością wychowawcy i wychowanka i polega
na wielu uzgodnieniach dt. zachowań i działań
wynikających z ról podjętych przez wychowanka

- każda sytuacja ma aspekt bodźcowy i zadaniowy

34

Ad. 4 Sposoby działań wychowawczych
(metody i formy wychowawcze)

Metody wychowawcze

Metoda wychowawcza to świadomie i konsekwentnie
stosowany sposób oddziaływania wychowawcy na
wychowanka, grupę lub zbiorowość dla osiągnięcia
zamierzonego celu wychowawczego (Milerski M., Śliwerski B.)

Podział metod wychowawczych wg K. Konarzewskiego:
a. metody modelowania
b. metody zadaniowe
c. metody perswazji
d. metody nagradzania i karania

35

Ad. a Metody modelowania:

- modelowanie zachowań (wczucie się w sens funkcjonowania
wzoru/modelu, wgląd w głębsze warstwy jego działania i próba
otworzenia go w postępowaniu - identyfikacja

- naśladowanie (odwzorowanie) wzoru – imitacja

- mechanizmy wychowawcze: imitacja, identyfikacja

- przykłady pozytywne i negatywne

- odwzorowywanie pożądanych zachowań i postaw

- sposób przekazu wzoru: własny przykład, opis słowny,
opowieść, książka, film mają zwrócić uwagę na wychowanka na
pewne wartości i wywołać chęć naśladowania wzoru

- warunki skuteczności metody: autorytet wychowawcy, prestiż,
kompetencja, partnerski stosunek do wychowanka, oparcie

36

Ad. b Metody zadaniowe:

- związane są zawsze z jakąś sytuacją wychowawczą, w której
warunki wymuszają określone zachowania

- zachowania sytuacyjne są odpowiedzią na sygnały zawarte
w sytuacji i wymagają samodzielnego rozwiązania problemu
sytuacyjnego czyli zadania

- wychowawca reżyserując sytuację określa problem i ograniczoną
liczbę rozwiązań aby uzyskać planowany efekt – określone
zachowania wychowanka (wpływ wychowawczy + presja sytuacyjna=
wzmocnienie zaradności i samodzielności wychowanka)

- metody zadaniowe uczą:
* umiejętności wykonywania różnorodnych czynności
* umiejętności funkcjonowania w grupie społecznej
* wczuwanie się w potrzeby innych i chęci niesienia pomocy
(bezinteresownej)

- warunki skuteczności metody: dobrowolność, motywacja
wewnętrzna, możliwość współpracy i współdziałania z rówieśnikami,
rodzicami, wychowawcami, nauczycielami

37

Ad. c Metody perswazji:

- polegają na słownym oddziaływaniu na świadomość
moralną i postawy wychowanka

- celem metod jest:
* przyswajanie powszechnie uznawanych norm współżycia
społecznego, zasad i wartości moralnych, rozumienie
zachowań ludzi
* kształtowanie umiejętności odróżniania dobra od zła,
prawdy od fałszu, piękna od brzydoty

- czynniki zmniejszające skuteczność metody:
* niezgodność/niewiarygodność postaw osób, które stosują
metody
* dydaktyzm i pouczanie, patetyczne apele do sumienia

- dowodem rozumienia konieczności zamian w swoim
zachowaniu jest: krytyczna analiza dotychczasowego
zachowania, wskazanie motywów działania, skutki czynów

38

Ad. c Metody perswazji: cd.

Strategie nakłaniania wychowanka
do zamian:

1.

„strategia marchewki”

(podanie korzyści możliwych do

uzyskania dzięki podporządkowaniu się sugestiom)

2.

„strategia kija”

(podanie strat w wyniku braku

podporządkowania się)

3.

„strategia zaszczytu”

(manipulowanie sytuacją tak aby

wychowanek odczuł swoje racje jako powód do dumy)

4.

„strategia samopotępienia”

(manipulowanie sytuacją tak

aby wychowanek poczuł się zawstydzony swoim postępowaniem)

39

Ad. d Metody nagradzania i karania

- zwane są metodami wzmacniania pozytywnego
(nagrody) i negatywnego (kary)

- warunki skuteczności nagradzania:

* określenie wyraźnych granic/zasad zachowania
* sprawiedliwość, konsekwencja, zbieżność wymagań
* nagradzanie tego, kto zasłużył
* dostosowanie nagrody do rodzaju zachowania
* dostosowanie nagrody do wieku i poziomu rozwoju
psychicznego dziecka
* różnorodność nagród
* uzasadnienie nagrody
* nagradzanie bezpośrednio po wystąpieniu
właściwego zachowania
* stosowanie metody z optymalną częstotliwością
* unikanie kształtowania motywacji nastawionej na
nagrodę

40

Ad. 4 Metody nagradzania i karania: cd.

- warunki skuteczności karania:

* takie jak w odniesieniu do nagradzania oraz

* danie szansy wytłumaczenia się ze złego
zachowania
* umożliwienie zrehabilitowania się za negatywne
zachowanie
* reagowanie wychowawcze po opanowaniu emocji
* unikanie kar, które mogą poniżać, upokarzać,
krzywdzić fizycznie i psychicznie wychowanka

41

Ad. 4 Sposoby działań wychowawczych
cd.

Formy wychowawcze

Formy wychowawcze to sposoby postępowania wychowawcy
wyzwalające określoną aktywność wychowanków (Łobocki M.)

Podział form wychowania ze względu na:

1. organizację procesu wychowania:
* wychowanie indywidualne
* wychowanie poprzez grupę
* wychowanie poprzez wspólnotę

2. rodzaj komunikacji między wychowawcą
a wychowankiem
* wychowanie werbalne
* wychowanie niewerbalne

42

Podział form wychowania ze względu na:
cd.

3. intencjonalność oddziaływań:
* wychowanie dyrektywne
* wychowanie niedyrektywne

4. przedmiot aktywności czyli dziedziny życia
społecznego:
* wychowanie przez pracę
* wychowanie przez zabawę
* wychowanie przez sztukę
* wychowanie przez naukę

Formy wychowawcze wyzwalają m. in. aktywność poznawczą,
twórczą, usługową, opiekuńczą, zabawową, rekreacyjną,
sportową, techniczną wychowanka

43

Ad. 5 Środki wychowawcze

są treścią

metod wychowawczych.

- metody modelowania – osobowość modela/wzoru

- metody zadaniowe – czynność/zadanie
wykonywane przez wychowanka

- metody perswazji – słowo

- metody nagradzania i karania – nagroda i kara

44

Bibliografia:

Ciechaniewicz W. (red.): Pedagogika. Wyd. PZWL,

Warszawa 2008

Kunowski S.: Podstawy współczesnej pedagogiki.

Wyd. Salezjańskie, Warszawa 1993

Łobocki M.: ABC wychowania. Wyd. Uniwersytetu

M. C. Skłodowskiej, Lublin 1999

Mastalski J.: Zarys teorii wychowania. Wyd.

Naukowe PAT, Kraków 2002

Milerski B., Śliwerski B.: Leksykon Pedagogika.

Wyd. PWN, Warszawa 2000