1

Cechy charakterystyczne systemu komunistycznego.

Pojęcie komunizmu pojawiło się w Paryżu w latach czterdziestych XIX wieku i odnosiło się

do trzech związanych ze sobą zjawisk: pewnego ideału, programu działania i władzy powołanej do
realizacji tego ideału. Ideałem jest całkowita równość społeczna, która w najbardziej skrajnej
postaci oznacza zatarcie się jednostki w społeczeństwie. Osiągnięcie ideału równości oznacza, że
nie może być czegoś takiego jak "moje" i "twoje" – innymi słowy nie może być żadnej własności
prywatnej. Program realizacji ideału równości pojawia się w połowie XIX wieku i jest utożsamiany
z Karolem Marksem i Fryderykiem Engelsem. W roku 1848 wydali oni "Manifest komunistyczny".
Można znaleźć tam stwierdzenie autorów, iż teorię komunizmu można streścić w jednym zdaniu:
"jest to zniesienie własności prywatnej". Marks opracował teorię naukową, która ukazuje
nieuchronny upadek społeczeństw opartych na podziałach klasowych.

Pierwsza zdecydowana próba (oparta na całej potędze państwowej ) wprowadzenia ideologii

komunistycznej miała miejsce w Rosji, w okresie pomiędzy 1917-1991 rokiem. Twórcą owego
reżimu komunistycznego był Włodzimierz Lenin. Uważał on, że społeczeństwo egalitarne i
pozbawione własności prywatnej pojawi się w rezultacie rządów dyktatury proletariatu, która
zlikwiduje własność prywatną i doprowadzi do komunizmu.

Inspiratorami XX-wiecznego komunizmu byli niemieccy myśliciele Karol Marks i Fryderyk

Engels. Stworzona przez nich teoria miała dowieść, dlaczego utworzenie "królestwa jedności" jest nie
tylko pożądane czy możliwe do urzeczywistnienia, lecz nieuchronne. Aby nadać rozgłosu swoim
stwierdzeniom, odwoływali się do nauk przyrodniczych, ówcześnie bardzo popularnych.
Zasadniczy wpływ na marksistowską koncepcję ewolucji społecznej miała teoria Karola Darwina
z 1859 roku "O pochodzeniu gatunków". Darwin uznał powstanie biologicznych gatunków jako
proces naturalnej selekcji, umożliwiający przetrwanie w nieprzyjaznym środowisku. Bardzo szybko
teoria Darwina znalazła powszechne uznanie w środowisku badaczy i dała początek szkole
ewolucyjnej socjologii, według której historia ludzkości to rozwój odbywający się etapami, od
niższych do wyższych form istnienia. O znaczeniu koncepcji Darwina w teorii marksistowskiej
świadczy wypowiedź Engelsa na pogrzebie Marksa: "Tak jak Darwin odkrył prawa rozwoju żywych
organizmów, tak Marks odkrył prawa rządzące ludzką historią".
Dzieła zebrane Marks i Engelsa to ponad tysiąc czterysta stron gęstego, fachowego,
specjalistycznego tekstu. Niewielu ludzi przekopało się przez te bardzo trudne teksty i dlatego
należy się dziwić, jak to się stało, że ich prace wywarły tak wielki wpływ. Odpowiedź natomiast
jest stosunkowo prosta. Podstawowe założenia doktryny naukowego socjalizmu można sprowadzić
do kilku prostych stwierdzeń.
Marks uważa, że "historia wszystkich dotychczasowych społeczeństw jest historią walk klasowych".
Od swego zarania ludzkość była podzielona na wyzyskiwaczy i wyzyskiwanych, toczących ze sobą
nieustanną walkę. Na współczesnym Marksowi etapie rozwoju społeczeństwa przeciwstawne klasy
tworzą burżuazja i proletariusze. Rozwój technologiczny sprawił, że klasowe antagonizmy stają się
coraz wyraźniejsze i obejmują praktycznie całe społeczeństwo. Kształtowanie się kapitalistycznych
stosunków produkcji, gwałtowny rozwój przemysłu i handlu, zapewniło burżuazji odgrywanie
decydującej roli w życiu politycznym. Marks stwierdza, że burżuazja, skupiła ludność,
scentralizowała środki produkcji i skoncentrowała własność w niewielu rękach. Nieuniknionym
tego następstwem była centralizacja polityczna. Oczywiście klasy niższe nie przyjęły pokojowo
i z pokorą wyzysku, jednak tak długo, jak długo dominowała własność prywatna, udało im się
jedynie zmienić jedną formę wyzysku na inną.
Proletariat traci swoje człowieczeństwo ("alienuje się") stając się częścią maszyny należącej do
właścicieli fabryk - będących u władzy kapitalistów (burżuazji). Wedle Karola Marksa i Fryderyka
Engelsa rozwój kapitalizmu nieuchronnie prowadzi do wzbogacania się kapitalistów i zubożenia
proletariatu oraz cyklicznych kryzysów. Rozwiązaniem jest światowa rewolucja proletariatu, na
skutek której to robotnicy przejmą na własność fabryki i maszyny ("środki produkcji"), każdy
będzie mógł czerpać korzyści z rozwoju gospodarki. Celem jest komunizm - świat bez państw,
gdzie każdy jest równy, a etapem pośrednim - państwo socjalistyczne.

2

Marks i Engels uważali, że rewolucja jest ostatnim (nieuniknionym) etapem na drodze do

utopijnego środowiska. Ten stan może zostać powtórzony po obaleniu kapitalizmu. Byli
przekonani, że tak się stanie.

"Nowoczesny komunizm nie będzie wykorzystywał krzemieni, lecz najnowocześniejsze

technologie. Zostanie stworzony nie przez poszczególne grupy niepiśmiennych, nieumiejących liczyć
jaskiniowców, ale przez ogólnoświatową solidarność proletariatu. I położy kres wszystkim formom
hierarchii. Polityka jako zjawisko przestanie istnieć. Przestanie istnieć państwo. Nie będzie różnic,
jeśli chodzi o osobistą rangę i zakres władzy."

Uważali również, że dla komunistów każdy kompromis z kapitalizmem czy parlamentaryzmem jest
nie do przyjęcia.

Cechą charakterystyczną kapitalizmu wg Marksa jest alienacja siły roboczej. Kapitalistyczne

stosunki produkcji rozwinęły się w Europie, gdy praca sama stała się dobrem – gdy chłopi uzyskali
możliwość sprzedaży swojej siły roboczej i zostali zmuszeni do jej sprzedaży, bo nie posiadali już
własnej ziemi ani narzędzi produkcji. Ludzie sprzedają swoją siłę roboczą, gdy akceptują
wynagrodzenie za to co produkują w danym okresie (czyli – nie sprzedają wytworów pracy, ale
samą pracę). W zamian za siłę roboczą otrzymują pieniądze, pozwalające im przeżyć. Tych, którzy
są zmuszeni sprzedawać własną siłę roboczą, by przeżyć Marks nazwał "proletariuszami", a tych,
którzy kupują siłę roboczą – "kapitalistami" lub "burżuazją".

Kapitalistyczne sposoby produkcji umożliwiają duże tempo rozwoju, ponieważ kapitalista może
i ma motywację do inwestowania zysków w nowe technologie. Wg Marksa kapitaliści są
najbardziej rewolucyjną klasą w historii, ponieważ stale rewolucjonizują środki produkcji. Uważał
jednak również, iż kapitalizm jest bardzo podatny na nieuchronne cykliczne kryzysy. Wykazywał,
że kapitaliści inwestują coraz więcej w nowe technologie, a coraz mniej w pracę. Wraz ze wzrostem
gospodarczym stopa zysku spadnie poniżej pewnego poziomu, nastąpi recesja, co doprowadzi do
zapaści niektórych gałęzi ekonomii.

Marks wierzył, że cykl "rozwój-zapaść-rozwój" będzie przerywany coraz poważniejszymi
kryzysami. Długofalowym następstwem opisanego procesu miał być dalszy wzrost bogactwa klas
posiadających i postępująca nędza proletariatu. Tylko przejęcie środków produkcji przez proletariat
dokonałoby zasadniczych zmian stosunków społecznych. Korzyści z rozwoju gospodarczego
objęłyby wszystkich, a ekonomika byłaby mniej narażona na cykliczne kryzysy. Może to odbyć się
tylko na drodze rewolucji proletariatu przeciwko władzy kapitalistów.

Niezbędnym elementem postępu społecznego jest rewolucja. Według "Manifestu komunistycznego"

miała się dokonać się przy użyciu przemocy,

choć według późniejszych interpretacji możliwa była

także droga pokojowa. W pojedynczych wypowiedziach Marks dopuszczał możliwość
transformacji "środkami pokojowymi" w krajach o rozwiniętej demokracji, ale podkreślał, że
"w większości państw Kontynentu dźwignią rewolucji musi być przemoc"

.

Następstwem rewolucji miał być głęboki przewrót ekonomiczny, polityczny i ideologiczny w życiu
społecznym. Zmianom ulec miały stosunki własnościowe. Skutkiem miała być likwidacja klas
społecznych. Rewolucja według teorii Marksa ma nastąpić na całym świecie niemal równocześnie.

Rewolucja według Marksa miała dokonać się w krajach dobrze rozwiniętych gospodarczo, krajach
kapitalistycznych, gdzie masy robotników są największe, bo to na nich opiera się ciężar jej
wywołania. W późniejszym okresie Marks dopuścił jednak możliwość jej zajścia w kraju głównie
rolniczym jak Rosja.

3

LENINIZM

Włodzimierz Iljicz Uljanow – Lenin, pochodził z konserwatywnej rodziny

urzędniczej. Z racji sprawowania przez ojca wysokiej funkcji urzędniczej cała rodzina
kwalifikowana była do uzyskania dziedzicznego tytułu szlacheckiego. W roku 1887 brat
Lenina, Aleksander za udział w zamach na życie cara Aleksandra III, został stracony. Także
siostra Lenina spędziła pewien czas w więzieniu. Po wstąpieniu na uniwersytet w Kazaniu
również Włodzimierz popadł w konflikty z władzą, gdyż brał udział w studenckich
rozruchach przeciw zarządzeniom władz uniwersyteckich. Skutkiem tego było usunięcie z
uczelni, spędził trzy lata na wygnaniu. Lenin żywił urazę do władz carskich i do „burżuazji”
za potępienie jego rodziny, a to skutkowało, iż stał się on fanatycznym rewolucjonistą,
całkowicie oddanym idei zniszczenia trwającego porządku politycznego i społecznego. Jego
postawa rewolucyjna to wynik pragnienia zemsty i nienawiści. W roku 1896 Lenin został
zesłany na Syberię (za nawoływanie do strajku). W tym samym czasie rewolucjonizm
rozpowszechniał się w Niemczech, następnie w Rosji. Po powrocie z wygnania Włodzimierz
przeniósł się do Niemczech, gdzie był współzałożycielem pisma „Iskra”, propagującym
ortodoksyjny, antyrewizjonistyczny marksizm. W roku 1903 Lenin wziął udział w kongresie
Partii Socjaldemokratycznej, był gotowy ją rozbić, a także oddzielić swoich zwolenników od
większości. I stało się, doprowadził do rozłamu w partii na bolszewików (frakcja Lenina) i na
mienszewików (oponenci kierowani przez Martowa, współzałożyciela „Iskry”). Lata
1900-1917 Rosjanin spędził za granicą. Od wybuchu I wojny światowej Lenin uważał, że
wojnę między narodami należy przekształcić w wojnę między klasami, robotnicy powinni
strzelać do wyzyskiwaczy. Podczas spotkania Drugiej Międzynarodówki Lenin odegrał rolę
przywódcy radykalnej lewicy, a przedłożone przez niego projekty rezolucji wywarły wielki
wpływ na założenia Trzeciej Międzynarodówki. W roku 1914 sztab generalny Niemiec
doszedł do wniosku, że aby wygrać wojnę, trzeba pokonać Rosjan. Rosja utraciła najbogatsze
i najbardziej zaludnione ziemie – a klęska w wojnie z Niemcami wywołała u Rosjan
niezadowolenie. W październiku 1916 roku doszło do rewolucyjnego wrzenia. Dochodziło
do buntów, licznych manifestacji, a 15 marca 1917 roku abdykował car Mikołaj II. Lenin
otrzymał szansę objęcia rządów, czynił starania o powrót do Rosji. Po powrocie do ojczyzny
przystąpił do ataku na rząd. Bolszewicy odnieśli sukces w wyborach do Rad Delegatów
Robotniczych i Żołnierskich, później przyjęli uchwałę o przejęciu władzy. Zamachu
dokonano 7 listopada. Bolszewicy sprawowali władzę przez 74 lata. Komunizm w Rosji
został narzucony przez mniejszość skrywającą swoje rzeczywiste zamiary za
demokratycznymi hasłami. Lenin narzucił społeczeństwu bezlitosny despotyzm, określił
wszelką dyktaturę. Był gotów do nieograniczonego terroru. W wyborach do Zgromadzenia
Ustawodawczego partia Lenina zdobyła 24 % głosów. Powołał swoją władzę, którą nazwał
Radą Komisarzy Ludowych (narzędzie wprowadzające w życie rozkazy partii bolszewickiej).
Komuniści – bo taką nazwę przyjęli bolszewicy w 1918 roku, odnieśli zwycięstwo w wojnie
domowej dlatego że opanowali najbardziej zaludnione obszary Rosji, przejęli większość
potencjału wojskowego i przemysłowego oraz dlatego, że zachodnie mocarstwa okazały małą
pomoc ich przeciwnikom. Klęską Lenina było rozpowszechnianie komunizmu poza granice
Rosji Sowieckiej latem 1920 – w Polsce. Wnioskiem, jaki wyciągnął rosyjski przywódca było
to, że szansą na rozprzestrzenienie rewolucji w świecie byłoby wywołanie następnej wojny.

STALINIZM

Stan zdrowia Lenina ulegał coraz większemu pogarszaniu. Na jego rozkaz dochodziło

do licznych represji, aresztowania ekonomistów, filozofów, naukowców czy represje kościoła
prawosławnego. Na początku roku 1924 rosyjski przywódca zmarł. Władzę przejął sekretarz
generalny partii – Józef Stalin, który po kolei pozbywał się swoich przeciwników (Trockiego,
Kamienia czy Zinowjewa).
Stalin był uczniem Lenina, w krótki czas po śmierci swojego „nauczyciela” był szefem partii.
Był gotów wznowić działania na rzecz budowy komunizmu.

4

Jego cele to budowa potężnego przemysłu, skolektywizowanie rolnictwa, a także
doprowadzenie społeczeństwa do całkowitej uległości.
Głównymi cechami rządów Stalina, a zarazem tak zwanego „stalinizmu” był „kult jednostki”
– czyli deifikacja osoby Stalina, który był wszechwładny, wszechobecny, wszechwiedzący
oraz nieomylny. Boska cześć oddawana Stalinowi sprawiła, że przywódca komunistyczny
coraz bardziej tracił poczucie rzeczywistości i nie miał pojęcia o tym, co dzieje się w jego
imperium. Jedyna instytucja całkowicie obeznana z realiami sowieckiego życia to policja
bezpieczeństwa (WCzKa, GPU/OGPU, NKWD, MGB i KGB) – główne instytucje terroru,
które zarządzały także imperium łagrów. Inne cechy stalinizmu to kontrola wszelkich
dziedzin życia przez nomenklaturę partyjną, ukierunkowanie aparatu terroru na zwalczanie
realnych i domniemanych przeciwników władzy sowieckiej oraz zastraszenie społeczeństwa,
ekonomia oparta na ścisłym, centralnym planowaniu inwestycji i centralnej dystrybucji dóbr
czy kolektywizacja rolnictwa i położenie nacisku na przemysł ciężki i produkcję zbrojeniową.
Po umocnieniu władzy i pokonaniu Lewicowej Opozycji Stalin rozpoczął politykę pełnego
planowania gospodarki i kolektywizacji rolnictwa, czego skutkiem było w 1930 roku
zwiększenie kapitału towarowego i zdolności przemysłu ciężkiego.

Przed wybuchem II wojny światowej Stalin zbudował mocarstwo przemysłowo-

wojskowe. Aby zwiększyć wydajność pracy rozpowszechniano zasadę "socjalistycznego
współzawodnictwa pracy", co oznaczało wymuszanie na robotnikach stałego przekraczania
norm i pracę ponad siły. Podczas drugiej wojny rosyjski przywódca prowadził aktywną
politykę zmierzającą do poszerzenia komunistycznej strefy wpływów. Czas powojenny
poświęcił odbudowie poważnie zniszczonej przez wojnę gospodarki. Szpiegostwo i rozwój
nauki w ZSRR pozwoliło Stalinowi uzbroić swoje państwo w broń atomową, co zainicjowało
wybuch wojny koreańskiej. W kraju kontynuował terror i wykorzystanie siły niewolniczej
więźniów politycznych do monstrualnych projektów gospodarczych. Po wojnie przyjmował
nowe tytuły, ordery czy stopnie. Według oficjalnego komunikatu śmierć Józefa Stalina
nastąpiła w marcu 1953 roku. Jego następca – Nikita Chruszczow zainspirował
"destalinizację", czyli uwolnienie milionów więźniów politycznych, procesy rehabilitacyjne,
liberalizacja i złagodzenie terroru. Na ostateczną destalinizację trzeba było poczekać do
przełomu lat 80. i 90. XX wieku, kiedy to ujawniono ostatecznie rozmiary zbrodni
stalinowskich (w tym zbrodni katyńskiej) i zdemontowano system społeczny, polityczny i
gospodarczy.

KOMUNIZM W POLSCE

Za początek komunizmu w Polsce możemy uznać powstanie Polskiego Komitetu

Wyzwolenia Narodowego 21.05.1944r., a także ogłoszenie Manifestu PKWN. Nawoływał on
do przeciwstawienia się okupantowi niemieckiemu. Było to zgodne z logiką komunistów,
gdyż znajdowanie sztucznych wrogów prowadziło do wzmocnienia władzy. Manifest
posiadał zabarwienie propagandowo-dezinformacyjne. Jego zadaniem było kreowanie
świadomości, iż Polska nadzorowana przez PKWN będzie tworzyć kontynuację
państwowości polskiej. Wkroczenie systemu komunistycznego zapoczątkowało powstanie
nowego aparatu państwowego, który bazował na NKWD, UB oraz MO. Następnym krokiem,
który wprowadzał komunizm w życie były postanowienia dotyczące państwa polskiego.
Zostały one podjęte 11.02.1945 r. na konferencji w Jałcie przez Wielką Trójkę. W następstwie
postanowień pod zaborem ZSRR znalazły się ziemie wschodnie RP. ZSRR miało także
sposobność decydowania o sprawach wewnętrznych Polski. Pojawiały się także wieści,
o przyłączeniu Polski do ZSRR, która miałaby tworzyć republikę związkową.
Nadszedł rok 1947, w którym miały miejsce wybory do Sejmu Ustawodawczego.
W pierwszej kolejności unieszkodliwiły one opozycję PSL, która była kłopotliwa dla
komunistów. W nowopowstałym rządzie władza znalazła się w rękach komunistów oraz osób
lojalnych wobec władzy komunistycznej.

5

Na pierwszy cel obrano sobie wprowadzenie w życie monopolizacji władzy partii

komunistycznej w Polsce. Po politycznym podporządkowaniu społeczności polskiej
komuniści doprowadzali do realizacji istotnych przeobrażeń życia gospodarczego. Ich
założeniem było zapanowanie nad jednostkami, między innymi poprzez pozbawienie ich
pozostałości własności produkcyjnej. Wyzbyte niezależnego oparcia materialnego miały stać
się zbiorowiskiem do reszty uwarunkowanym władzą wszechobecnego państwa.
Kolejnym przeobrażeniem była prowadzona przez komunistów „bitwa o handel”. Bez
żadnych skrupułów rozbijała prywatny handel i rzemiosło. Doprowadzała ona także, przy
użyciu wszelkich taktyk, do eliminacji niezależności spółdzielni.
Jednocześnie władze PRL coraz prężniej w porównywalnym odniesieniu mieszały się
w życie naukowe, sztukę, literaturę, a także w życie rodzinne czy świadomość społeczną.
Posługiwały się one obszernym arsenałem środków propagandowych, represyjnych oraz
administracyjnych. Propaganda, która była obok terroru naczelnym narzędziem władzy
komunistycznej miała decydujące znaczenie w całym zakresie polityki, życia kulturalnego,
gospodarczego oraz społecznego.
Sejm ustawodawczy dnia 18 stycznia 1951 r. anulował Święto 3 Maja a także wybrane
święta kościelne, jako dni które były wolne od pracy. We wrześniu 1953 r. miał miejsce
proces, który został wytoczony przeciwko Czesławowi Kaczmarkowi, biskupowi
kieleckiemu. W następujących wydarzeniach, 26.09.1953 r. osadzono w areszcie prymasa
Stefana Wyszyńskiego. W listopadzie tego samego roku przeprowadzono ślubowanie
lojalności i wierności przez episkopat polski dla PRL. Zorganizowany on został pod
przewodnictwem Michała Klepcza, biskupa z Łodzi. Kolejnym krokiem było uznanie
i wprowadzenie w życie konstytucji, która odwzorowana była na konstytucji radzieckiej.
Nastąpiła zmiana nazwy na Polską Rzeczpospolitą Ludową, władza miała być w rękach ludzi
pracujących z miast i wsi. Konstytucja inicjowała także powstanie organów administracji
państwowej. Jednak podpisanie nowej konstytucji to następny krok do sowietyzacji Polski,
a także do narzucenie jej wrogiego ustroju.
Bolesław Bierut, szef PPP ( późniejszego PZPR), premier a także prezydent, otoczony był
szacunkiem oraz kultem na miano Stalina. Jest to kolejne podobieństwo do ustroju, który
sprawował rządy w ZSRR.
Nawiązując do kwestii życia całego społeczeństwa polskiego, było ono poddane kontroli
partii robotniczej oraz służbom aparatu bezpieczeństwa. Przeciwstawianie się kontroli
i wszelka próba walki z nowym systemem bardzo często prowadziła do fizycznego zgładzenia
przeciwnika, czyli do śmierci. Przede wszystkim należy zaznaczyć, iż lata rządów Stalina
naznaczone były piętnem terroru. W Polsce zapanował wszechobecny terror, który dotykał
osób z innymi poglądami. Po jego śmierci w marcu 1953 r. represje przybrały na mocy
jeszcze bardziej. Jego śmierć nie spowodowała istotnej zmiany w Polsce. Przeciwnie, podjęto
ogrom działań, których celem było ukazanie polskiemu społeczeństwu, iż komuniści nadal
będą dążyć drogą obecnej taktyki politycznej. W świetle przyjętych postanowień doszło do
zmiany nazwy Katowic na Stalinogród. Kolejną zmianą było nadanie Pałacowi Kultury
imienia Józefa Stalina. Dopiero po upłynięciu pewnego czasu można było dostrzec minimalne
przekształcenia. Przykładem jest likwidacja Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego,
i utworzenie w jego miejsce Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Komitetu ds.
Bezpieczeństwa Publicznego. Kolejnym krokiem było uwolnienie Władysława Gomułki,
oskarżonego o „odchylenie prawicowo - nacjonalistyczne”. Można było zauważyć powolne
zmiany w Polsce, jednak należy pamiętać, iż wprowadzony system komunistyczny trwał
jeszcze nadal, chociaż była to już w jakimś stopniu złagodzona forma, aż do roku 1989.
KOMUNIZM NA KUBIE

Rewolucja dokonana przez partyzantkę kubańską w styczniu 1959 roku po raz

pierwszy doprowadziła do władzy komunizm w Ameryce Łacińskiej. Fidel Alejandro Castro
Ru, który doszedł do władzy po obaleniu dyktatora Fulgencio Batista y Zaldíva, wstępnie nie
przejawiał ukierunkowania Kuby w stronę komunizmu.

6

Na początku wydawało się, że ma zamiar pozbyć się wszystkich komunistów.

Postulował uzdrowiony system sprawiedliwości, reformę rolną, rozwój edukacji, demokrację
oraz koniec korupcji. Wszystko jednak zmieniło się, gdy podróżując do Waszyngtonu w
marcu 1959 roku, spodziewał się pomocy gospodarczej. Zakładał, że fakt, iż nie przedstawia
się jako komunista, wystarczy całkowicie. Pomoc Amerykańska jednak nie nadeszła. Castro
przyjął antyamerykańską postawę i za wszelką cenę postanowił nie dopuścić, by jego reżim
został zlikwidowany. Fidel identyfikował się całkowicie ze Związkiem Radzieckim, wiedział,
że Kuba, jeśli miała przetrwać wrogość USA, musiała pójść drogą komunizmu. Fidel z
bratem Raulem, nadzorującym armię oraz siły bezpieczeństwa, pogłębili w następnych latach
proces komunizacji. Rewolucja nie mogła sobie poradzić bez policji oraz więzień. Castro zaś
ze swej strony aresztował księży kontynuujących krytykę jego reżimu. Łagodniej traktował
natomiast miejscowe tradycje religijne, których początki nie łączyły się z chrześcijaństwem.
Policja aresztowała każdego, kto krytykował Castro, a karą było zazwyczaj kilkuletnie
więzienie. Trzy tysiące funkcjonariuszy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych penetrowało
społeczeństwo przez swych informatorów. Państwo wywłaszczyło i skolektywizowało
plantacje cukru. Niewielkie działki należące do chłopów zostały przejęte przez rząd.
Znacjonalizowano krajowe kopalnie. Sklepy i kawiarnie zabrano z prywatnych rąk.
Zamknięto kasyna, przepędzono z ulic prostytutki. Rewolucjoniści, których przywódcy byli
świadomi tego, że są białymi ludźmi pochodzącymi z wykształconych, uprzywilejowanych
rodzin, dbali o położenie kresu dyskryminacji czarnej ludności Kuby. Przejęto własność
amerykańskich bogaczy. Warunki życiowe za czasów Batisty, chociaż złe, wyglądały lepiej
niż prawie wszędzie w Ameryce Łacińskiej. Dlatego też dla Castro było istotne
zademonstrowanie zdolności do dalszej poprawy, szczególnie jeśli chodzi o biednych.
Żywności, wprawdzie nie w nadmiarze ale wystarczało. Owoce, rum, kukurydza i ryby były
dostępne dla wszystkich. Program mieszkaniowy Castro zamierzył dobrze. Brak funduszy i
złe planowanie spowodowały jednak, że zbudowano bloki mieszkalne, w których brakowało
bieżącej wody. Najwięcej skorzystali na rewolucji ludzie biedni. Rząd czynił szczególne
wysiłki, by poprawić warunki życiowe czarnym obywatelom. Zlikwidowano analfabetyzm.
Co więcej, na Kubie przypadało więcej lekarzy na jednego mieszkańca niż w jakimkolwiek
innym kraju w obu Amerykach. Ciężki okres dla Kuby nadszedł, gdy zaczęły następować
wewnętrzne przemiany w ZSRR. W 1983 r. generalny sekretarz radziecki wycofał wojskowe
gwarancje bezpieczeństwa dla wyspy. Później Gorbaczow ostrzegł Kubańczyków, by
szykowali się na życie bez pomocy gospodarczej. W 1991 r. Kuba została pozostawiona
samej sobie, po upadku ZSRR i dojściu do władzy Jelcyna padła decyzja o zakończeniu
datowania kubańskiego cukru oraz zaprzestania importowania dostaw taniej ropy naftowej.
Castro musiał zareagować. Zaczął opowiadać się za bardzo ograniczonym powrotem do
przedsiębiorstw prywatnych, przywrócił rynki farmerom. Rozpoczęto legalizacje coraz więcej
rodzajów drobnej działalności biznesowej. Powróciły prywatne restauracje. Państwowe
gospodarstwa rolne zróżnicowały uprawy nie ograniczając się do trzciny cukrowej i zostały
zastąpione przez kooperatywy. Przewodniczący rady państwa łatał dziury w budżecie poprzez
zawieranie umów z zagranicznymi firmami turystycznymi. Castro nie zgadzał się jednak na
wszelaką zasadniczą reformę polityczną. System jednopartyjny z siłami bezpieczeństwa i
cenzurą miał zostać niezmieniony. Jakkolwiek ciężkie byłyby czasy, Castro zachęcał do
determinacji i dumy. Fidel postrzegał swoją rewolucję jako odpowiadającą marksistowsko-
leninowskiej perspektywie. Kuba mała, lecz niezachwiana przetrwała, a ZSRR, który położył
fundamenty upadł.

Niezależnie od tego, ile zrobił dla wyspy, nie udało mu się zbudować dynamicznej

gospodarki oraz ustanowić społecznego konsensusu. Kiedy rewolucja kubańska została
skierowana w stronę jednej partii, państwa jednej ideologii, autorytarnej policyjnej dyktatury
oraz państwowej gospodarki - było nieuniknione, że spotka się z trudnościami, których już
doświadczały inne państwa komunistyczne.

7

Castro wiedział, że już od dawna przegrał zasadniczą bitwę, choć na zewnątrz nie

okazał żadnego znaku, iż zrozumiał, dlaczego tak się stało.

KOMUNIZM W JUGOSŁAWII

Rozłam pomiędzy Związkiem Radzieckim a komunistyczną Jugosławią wywołał

ogólny szok. Przez całe lata dominacja Stalina była niepodważalna i wódz mógł liczyć na
posłuszeństwo większości komunistów na świecie. Komunizm zdołał się rozszerzyć poza
granice radzieckiej ojczyzny. Oficjalny, jednolity komunizm się skończył. Jugosłowiański
przywódca komunistyczny, Josip Broz Tito, syn chłopskiej rodziny, wychowywał się
w ubóstwie i wcześnie opuścił szkołę. Szybko stał się komunistą. Po zwycięstwie
komunistów w wojnie domowej Tito złamał ostatnie gniazda oporu. Wszelka działalność
polityczna poza Frontem Ludowym była zakazana. Ścigano organizacje religijne. Komuniści
prześladowali Kościół Katolicki w Chorwacji. Nękano muzułmanów w Bośni, zamykano
meczety oraz szkoły koraniczne. Tito nie mógł ścierpieć powolności komunizacji w innych
krajach Europy Wschodniej. Stalin nie był w pełni zadowolony, ale traktował
jugosłowiańskich towarzyszy jak psy myśliwskie, które można ewentualnie napuścić na
wszystkich europejskich komunistów nieprzejawiających dostatecznego zapału
rewolucyjnego. Załamanie nastąpiło w związku z polityką na Bałkanach. W styczniu 1948
roku Tito myślał o wysłaniu wojsk jugosłowiańskich, celem odparcia prawdopodobnego
wtargnięcia Greków do południowej Albanii. Stalin zganił go za lekceważenie
niebezpieczeństwa interwencji brytyjskiej. Konflikt zbrojny między wielkimi mocarstwami
światowymi był ostatnią rzeczą, jakiej Stalin sobie życzył. Chciał osobiście kontrolować
międzynarodową politykę komunistów. Nakazał przygotować naganę za lekceważenie pozycji
ZSRR jako mocarstwa światowego. Przypuszczano, że Jugosłowianie zamierzają
zdominować Bałkany. Nie trzymali się marksizmu-leninizmu. Jednakże Tito kontynuował
wprowadzanie ustroju komunistycznego. Jugosłowiański komunizm miał powstać jako
wytwór rodzimy, który oprze się zagranicznej interwencji. W roku 1949 rozpoczęto zaciekłą
kampanię na rzecz kolektywizacji rolnictwa. Ci sami chłopi, którzy ostatnio otrzymali drobne
gospodarstwa indywidualne, zostali zmuszeni do wstąpienia do chłopsko-robotniczych
kooperatyw. Kiedy bośniaccy muzułmanie stawili mocny opór, policja i wojsko zdławiły go.
Co więcej, gospodarka dźwigała się po wojnie mozolnie i powoli. Jugosławia musiała
rozwijać przemysł, by wzmocnić swoje możliwości militarne, a obywatele głośno domagali
się większej ilości jedzenia, ubrań i mieszkań. Jugosłowiańskie przywództwo szukało
partnerów zagranicznych. Tito wyciągał rękę do socjalistycznych i socjaldemokratycznych
partii w Europie Zachodniej. Zwrócono się do brytyjskiej Partii Pracy, która zareagowała
pozytywnie. Rząd amerykański także czynił zachęty, ponieważ ocenił, że Tito jest wrogiem
głównego wroga Zachodu i powinno się go traktować jako przyjaciela. Belgrad otrzymał
doraźną pomoc wartości pół miliarda dolarów od USA. Zniwelowało to wpływy gospodarczej
blokady prowadzonej przez Stalina. Rezultatem była sytuacja, której Stalin pragnął uniknąć,
a mianowicie wtargnięcie zachodniego kapitalizmu na komunistyczny. Partia komunistyczna
została przemianowana, by nie budzić skojarzeń z ZSRR. Od roku 1952 nazywała się
Związkiem Komunistów Jugosławii. Razem ze zmianą nazwy przyszło zaangażowanie
w reformy polityczne. Związek miał ograniczyć się do dyskutowania i szkolenia, miał też
nastąpić kres wydawania poleceń. Intelektualistom dano wolność badania podstaw
marksizmu. Dekolektywizacja została ogłoszona w marcu 1953 roku. Zrezygnowano
z przymuszania młodzieży do wykonywania pracy fizycznej.

Zreformowano przemysł, a rząd, zachowując własność przedsiębiorstw, od czerwca 1950
roku tworzył modele robotniczego samorządu. Jednocześnie spółdzielnie robotników rolnych
na wsi dawały swoim pracownikom udział we wszelkich zyskach pochodzących ze wzrostu
produkcyjności.

8

Komunistyczne przywództwo miało nadzieję, że uniknie nastroju powszechnych pretensji
obecnych w ZSRR.
Komunistyczna Jugosławia miała zamiar wprowadzić rewolucyjną transformację bez tak
daleko idącego przymusu, jaki stanowił rzecz normalną u Stalina. Tito zmierzał do takiej
formy władzy komunistycznej, która mogłaby uzyskać powszechne poparcie. Związek
Komunistów Jugosławii głosił, że jego plany politycznego federalizmu, instytucjonalnej
decentralizacji i samorządu robotniczego stanowią spóźniony powrót do źródeł
marksistowskiej tradycji. Gdy umarł Stalin, Tito zręcznie doprowadził do tego, że radzieckie
przywództwo zaakceptowało prawo Jugosławii do własnej drogi do komunizmu.
Jugosłowiański komunizm miał niezaprzeczalne osiągnięcia. Tito przeciwstawił się
Związkowi Radzieckiemu, mimo że przetrwał z dużą trudnością dzięki pomocy z Zachodu.
Mieszkańcy Jugosławii mieli najwyższy standard życia w regionie i stanowili przedmiot
zazdrości całego komunistycznego świata. Belgradzka telewizja, gazety i radio miały znaczną
swobodę krytykowania nadużyć władzy. Jedzenie oraz ubrania były bardziej różnorodne niż
w innych krajach komunistycznych. 4 maja 1980 Josip Broz Tito zmarł. Pozostawił on jednak
dziedzictwo gospodarcze nie do pozazdroszczenia. Dług zagraniczny wzrósł do ośmiu procent
produktu krajowego brutto. Chętnych do udzielania kredytów Europie Wschodniej było coraz
mniej. Dały się słyszeć nawoływania do wprowadzenia systemu wielopartyjnego. Bez
zahamowań wyrażano pretensje narodowe. Pogłębiała się stagnacja w przemyśle. Rolnictwo
znajdowało się w impasie. Nikt już nie wierzył, że jugosłowiański model komunizmu jest
poważnym konkurentem dla gospodarki kapitalistycznej.

UPADEK SYSTEMU KOMUNISTYCZNEGO

Rozkład komunizmu jako systemu rozpoczął się w Polce. To ona wcześniej stawiała

mu najsilniejszy opór. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych dał się odczuć kryzys
gospodarczy, wobec którego Gierek i jego ekipa byli bezradni. Jakiekolwiek reformy
wymagałyby zgody aparatu władzy Moskwy, a także przyzwolenia ludności, na którą spaść
miały dodatkowe ekonomiczne ciężary.

W sierpniu 1980 roku wybuchły strajki na wybrzeżu. Protestujących próbowano

skłonić do zadowolenia się ustępstwami ekonomicznymi (które niosły za sobą zagrożenie
strajków kolejnych zakładów), kierownictwo partii komunistycznej postanowiło podpisać ze
strajkującymi porozumienie, w wyniku którego powstały niezależne związki zawodowe.
Ustępstwo to było traktowane przez polskich i radziecki komunistów jako przejściowe i
taktyczne, łagodzące strajki, w wyniku tego ustępstwa powstała jednak „Solidarność”,
skupiająca wiele milionów ludzi, potrafiąca wywierać realny, trwały nacisk. Obecność jej w
życiu publicznym prowadziła do zachwiania partyjnych i państwowych struktur systemu.
Ważnymi dla komunizmu były wydarzenia lat 1980-1981. Rozbita została w Polsce jego
klasowa ideologia, gdyż to robotnicy stali się główną siłą przeciwstawiającą się systemowi.
Komunistyczny monopol na władzę nad środkami masowego przekazu i kierowanie
zorganizowaną działalnością publiczną. Ujawniła się także słaba sterowność partii
komunistycznej. Część jej członków poddawała się nastrojom ludności. Mało aktywne
postawy działaczy wynikały również z pokusy wygód i demoralizacji.

W lutym 1981 roku premierem Polski został Minister Obrony Narodowej

gen. Wojciech Jaruzelski. W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 roku wprowadzony został na
terenie całej Polski stan wojenny.

Internowano tysiące osób, zablokowano sieć telefoniczną, do strajkujących zakładów

kierowano uzbrojone oddziały policji i wojska, rozbijając strajki przemocą. Wprowadzono
godzinę policyjną i ograniczono możliwości swobodnego przemieszczania się.

Ludziom mydlono oczy informacjami, iż stan wojenny ma również służyć sprawnemu

przeprowadzeniu reform gospodarczych. Szybko okazało się jednak, że wojskowi nie mają
w tej dziedzinie żadnych planów. W zastraszającym tempie rosła inflacja.

9

Komuniści mnożyli swe fortuny dzięki znajomościom z kolegami czynnymi nadal

w nomenklaturze. Notowano tajemnicze akty przemocy, skrytobójcze morderstwa, porwania,
zastraszanie. Trwały jawne represje. Po aresztowaniach przychodziły jednak amnestie,
w 1986 roku ogłoszono uwolnienie wszystkich więźniów politycznych, lecz i tego nie
zrealizowano w pełni.

W marcu 1985 roku zmarł Sekretarz Generalny partii komunistycznej Konstantin

Czernienko. Jego następcą został młodszy, liczący wówczas 54 lata Michaił Gorbaczow. Był
on najmłodszym z członków radzieckiego kierownictwa, ponadto krążyły opinie o jego
inteligencji i energii. Można więc było przypuszczać, że Związek Radziecki i cały blok
komunistyczny stają przed szansą pokonania kryzysu. W następnych latach okazało się
jednak, że tak naprawdę rozpoczęła się ostatnia fala rozkładu europejskiego komunizmu.
W 1985 roku Gorbaczow rzucił hasło „przebudowy” (pierestrojki). Początkowo odnosiło się
ono do gospodarki. Chodziło o pobudzenie jej wzrostu przez zwiększenie produktywności,
kontrolę jakości i dyscypliny pracy, modernizację, a także częściowe przestawianie przemysłu
zbrojeniowego na cele pokojowe.

Zasadnicze zmiany i zwrot naprzeciw komunizmowi miały miejsce najpierw w Polsce.

W 1987 roku powitaliśmy papieża Jana Pawła II. Wizyta ta ukazała słabość komunistycznego
oddziaływania na szerokie rzesze ludności. Po tym wydarzeniu „Solidarność” zaczęła
prowadzić na większą skalę jawną działalność, władzę zaś nie mogły się zdobyć na jasną
decyzję co do postępowania z nią.
Konsekwencją tych wydarzeń, ukazujących słabość komunistów były dwie fale strajkowe
w 1988 roku. Ich zasięg i powszechność były o wiele mniejsze niż wystąpień w 1980-1981
roku, jednak polscy przywódcy komunistyczni zdecydowali się na rozmowy
z „Solidarnością”. Z ich inicjatywy pojawił się termin „okrągły stół”, przy którym spotkać się
mieli przedstawiciele nielegalnej jeszcze wtedy „Solidarności”, przedstawiciele rządu, partii
oraz innych organizacji. W styczniu 1989 roku Komitet Centralny partii zgodził się na
„okrągły stół” i uznał „Solidarność” za partnera do rozmów. Nie zdając sobie z tego sprawy
komuniści podpisali na siebie wyrok, gdyż rozpoczęte 6 lutego 1989 roku obrady „okrągłego
stołu” zainicjowały fazę upadku komunistycznych systemów władzy w całej Europie, oraz
komunizmu, jako międzynarodowego ruchu politycznego.
W sierpniu 1989 roku powstała większość parlamentarna złożona z „Solidarności” i dawnych
partnerów partii. Premierem został jeden z głównych doradców „Solidarności”, Tadeusz
Mazowiecki.

W następnych miesiącach usunięto z rządu komunistycznych ministrów, a pod koniec

1990 roku nastąpiło ustąpienie z urzędu prezydenta Jaruzelskiego. System upadł a jego
przedstawiciele utracili władzę.

Wydarzenie w Polsce i na Węgrzech miały bezpośredni wpływ na NRD. Tysiące ludzi

emigrowało na Zachód (głównie przez Węgry do Austrii). W grudniu komuniści,
opozycjoniści oraz przedstawiciele partii sojuszniczych zasiedli przy „okrągłym stole”.
Rozmowy odbywały w nastroju zjednoczenia NRD z Republiką Federalną, co wymagało
zgody Moskwy, więc uzgodniono jedynie przeprowadzenie demokratycznych wyborów. Lecz
jeszcze zanim do nich doszło w marcu 1990 roku, Gorbaczow zaakceptował zjednoczenie
Niemiec.

Podobnie sytuacja miała się w innych krajach bloku wschodniego. Spod jarzma

komunizmu uwolniły się Czechosłowacja, Bułgaria, Rumunia, Albania, Jugosławia,
Słowenia, Bośnia i Hercegowina, Macedonia, Serbia i inne kraje byłego bloku
komunistycznego.

Konkurencja komunizmu z europejską demokracją i gospodarką rynkową okazała się

przegraną. Nie bez znaczenia był także zimnowojenny wyścig zbrojeń na poziomie
olbrzymich kosztów i nowoczesnych technologii.

10

Związek Radziecki ze swą słabą gospodarką i pogłębiającym się kryzysem nie był

w stanie sprostać temu wyzwaniu i zaczął szukać pokoju, wycofując się ze swych pozycji
i kończąc zimną wojnę, co rozbiło imperium w latach 1989-1991.

W 1990 roku Borys Jelcyn zerwał z komunizmem. W wielu republikach rozwiązano

i zdelegalizowano partie komunistyczne. Dokonywali tego nierzadko dawni działacze
komunistyczni, przez partię wyniesieni na najwyższe stanowiska. Wszędzie opowiadano się
za wielopartyjną demokracją. W ślad za partią komunistyczną przestał istnieć Związek
Radziecki.

Bibliografia:

-„Towarzysze. Komunizm od początku do upadku. Historia zbrodniczej ideologii”, Robert
Service, Kraków 2008;
-„Cywilizacja komunizmu”, Leopold Tyrmand, Warszawa 2001;
-„Komunizm XX wieku”, Jerzy Holzer, Poznań 2001;
-„Komunizm”, Richard Pipes, Warszawa 2008;
-„Komunizm w Europie. Dzieje ruchu i systemu władzy”, Jerzy Holzer, Warszawa 2000;
-„Komunizm i po komunizmie”, Marcin Kula, Warszawa 2006.