Mały słownik wielkich idei

Absolutyzm (monarchia absolutna)

Monarchia absolutna jest monarchią nieograniczoną, ani przez stany, ani przez papieża, ani przez

prawa zwyczajowe, ani przez parlament, ani przez konstytucję. Monarcha uosabia i sprawuje

niepodzielnie władzę polityczną, on sam jest instytucją władzy (" Państwo to ja", powiedział Ludwik

XIV), a nie tylko reprezentantem państwa albo jego częścią, czyli podmiotem władzy. W monarchii

absolutnej władza polityczna ma znaczenie podstawowe dla istnienia i jedności państwa. Państwo

jest polem działania władzy, która dba o obowiązywanie określonych wartości w życiu społecznym,

a także zapewnia stan pokoju i bezpieczeństwa publicznego. Wobec chrześcijańskiej (różnego

wyznania) większości w społeczeństwie monarcha występuje jako " monarcha z łaski Bożej"

chroniący " prawdziwą wiarę". Wspierany jest w tym działaniu przez Kościół, wobec którego jednak

pozostaje niezależny, a czasem nawet czyni się jego zwierzchnikiem (np. w Anglii). Monarchia

absolutna nie oznacza jednak samowładztwa. Władca wprawdzie nie jest podległy prawom

zwyczajowym lub ustanowionym przez jego poprzedników, lecz jest podległy prawom Bożym.

Zakres władania nie jest zresztą bynajmniej nieograniczony, ponieważ jest nim objęta bardziej

zbiorowość, lud jako całość, niż jednostki.

Anarchia

a) bezład polityczny, bezrząd, stan niewydolności, całkowitej nieskuteczności działania instytucji

władzy państwowej spowodowany korupcją, brakiem właściwej organizacji, brakiem poparcia

społecznego dla władzy, kryzysem ekonomicznym i społecznym.

b) anarchizm -- utopijne, wynikające ze skrajnie indywidualistycznego pojmowania człowieka

wyobrażenie porządku życia zbiorowego bez władzy państwowej, który istnieje na zasadzie

całkowitej dobrowolności uczestnictwa, w imię wolności i uznania pełnej indywidualności każdej

jednostki.

Demokracja

Dosłownie oznacza władzę ludu, ludowładztwo, według słynnej formuły Abrahama Lincolna " władzę

ludu, dla ludu i przez lud". Istotą demokracji jest więc uznanie ludu za podmiot uprawniony do

podejmowania najważniejszych decyzji dotyczących wspólnoty politycznej. W demokracji

bezpośredniej (np. w antycznej Grecji czy w niektórych kantonach Szwajcarii) decyzje te były

podejmowane przez wszystkich obywateli zgromadzonych w jednym miejscu. Wielkość

współczesnych państw i skomplikowany charakter problemów do rozwiązania spowodowały

wykształcenie się mechanizmu, w wyniku którego lud wybiera swoich reprezentantów i to oni w

imieniu ludu podejmują decyzję.

We współczesnej demokracji zatem ważniejsze od tradycyjnego pytania " kto jest ludem" (dziś

oczywista odpowiedź brzmi: wszyscy posiadający obywatelstwo danego kraju) jest pytanie, jak lud

jest reprezentowany. Odpowiedzi na to pytanie prowadzą w dwóch kierunkach:

-Współczesna demokracja to demokracja partyjna, w której lud wybiera konkurujące ze sobą elity

partyjne. Proponują one ludowi konkurencyjne programy, na podstawie realizacji których są

rozliczane podczas wyborów.

- Współczesna demokracja to rządy różnych grup interesów, czyli formalnych i nieformalnych grup

reprezentujących różne warstwy społeczne, grupy zawodowe, biznesowe, regionalne. Dzięki ich

różnorodności interesy każdego obywatela są reprezentowane i istnieje wzajemna kontrola różnych

grup, a podejmowane decyzje rzeczywiście reprezentują interesy większości.

Krytycy obu tych koncepcji wskazują na fakt, że taka demokracja w dużej mierze ubezwłasnowolnia

obywatela, który na długi czas może stracić wpływ na tych, którzy mienią się jego reprezentantami.

W przypadku partii politycznych wyboru dokonuje się raz na kilka lat, zaś w przypadku grup

interesu kontrola członków na przykład nad liderami związkowymi jest iluzoryczna. Receptą na te

mankamenty współczesnej demokracji miałby być powrót do różnych form demokracji

bezpośredniej w rodzaju referendum czy inicjatywy ustawodawczej obywateli. Oponenci

eksperymentów z demokracją bezpośrednią twierdzą jednak, że jest ona raczej polem do

manipulacji niż oddaniem głosu ludowi. Większości problemów, przed którymi stoją współczesne

państwa, nie można bowiem zrozumieć bez dużej wiedzy, o którą większość obywateli nie dba.

rezultacie wybór jest dokonywany na podstawie emocji i manipulacji mediów.

Dobro wspólne

W różnych filozofiach politycznych jest to jednoczący i organizujący działanie jednostek nadrzędny

cel społeczny, podstawowa wartość porządku politycznego, której osiągnięcie jest wspólnym celem,

1

wspólnym interesem obywateli, w odróżnieniu od interesu indywidualnego, prywatnego. Dobro

wspólne bywa różnie rozumiane w poszczególnych filozofiach politycznych. W doktrynie liberalnej

dobro wspólne to zagwarantowanie jednostce w zbiorowości ochrony jej naturalnych praw, w

doktrynie socjalistycznej to specyficznie rozumiana sprawiedliwość społeczna, w poglądach

nacjonalistycznych to rozwój wartości tworzących naród. W katolickiej nauce społecznej z kolei

dobro wspólne obejmuje całokształt warunków życia społecznego, dzięki którym jednostki, rodziny i

zrzeszenia mogą pełniej i łatwiej osiągać swoją własną doskonałość. Inne rozumienie, według

którego pojęcie dobra wspólnego zyskuje dosłowne znaczenie, funkcjonuje w dzisiejszej demokracji

pluralistycznej. Stanowi ono połączenie interesów różnych, często mających przeciwstawne poglądy

grup politycznych, które wypracowują wspólne kompromisowe stanowisko.

Kompromis nie musi oznaczać tutaj tylko taktycznego manewru, nie zawsze jest tylko rezultatem

dogadania się traktowanego jako zło konieczne umożliwiające wyjście z impasu. Kompromis może

być także znalezieniem nowego punktu widzenia, łączącego partykularne stanowiska.

Konserwatyzm

Kierunek w XIX- i XX-wiecznej myśli politycznej podkreślający istotne znaczenie i wartość dla życia

społecznego więzi międzyludzkich: rodziny, narodu, tradycji, religii, które zanikają w miarę

postępującej indywidualizacji i sekularyzacji życia społecznego oraz w miarę rozszerzania się

industrializacji i demokratyzacji.

Konserwatyzm nie jest czystym projektem teoretycznym, lecz poglądem polemicznym,

wskazującym na wartość status quo istniejącego jeszcze w XIX w. Według konserwatystów

społeczeństwo nie jest wolnym związkiem, stowarzyszeniem jednostek powstałym na zasadzie

racjonalnie podjętej umowy, lecz wynikiem długotrwałego historycznego rozwoju przebiegającego

samoistnie.

W procesie tym przemiany tradycji są powolne i organiczne, to znaczy zachowują ciągłość,

następując tylko pod naporem nowych doświadczeń zbiorowych. Celowa ingerencja w proces

zmian, próba jego przyspieszenia, poddania zasadom abstrakcyjnym wynikającym z myślowych

eksperymentów grozi nieprzewidywalnymi skutkami i oznacza przypisanie sobie przez człowieka

atrybutów boskich. Doświadczenie życia zbiorowego zawiera w sobie więcej rozumności niż

jednostkowy, abstrakcyjny rozum, przykładający do wszystkiego miarę książkowej wiedzy.

Konstytucjonalizm

Widziany z perspektywy historycznej konstytucjonalizm był zróżnicowanym ruchem trwającym od

końca XVIII w. i przez cały wiek XIX, którego członkowie domagali się ustanowienia konstytucji w

państwach dotychczas monarchicznych. Konstytucjonalizm to przekonanie o podstawowym

znaczeniu konstytucji dla porządku politycznego społeczeństwa, przeciwstawiające się tym samym

absolutyzmowi. Gdy absolutyzm głosi, że władza i porządek przez nią stanowiony są elementami

danymi społeczeństwu, to konstytucjonalizm zakłada, że są one ustanowione przez człowieka, że

ich ważność nie jest samoistna.

Zasadniczymi składnikami aktu przyjęcia konstytucji są: powołanie państwa, powołanie władzy

politycznej, określenie jej kompetencji i celów działania oraz praw, które są dla niej nienaruszalne.

Konstytucja jest więc aktem woli wolnych i równych jednostek dobrowolnie zrzeszających się w

społeczeństwo i nadających sobie pewną formę politycznego istnienia. Ustanowienie konstytucji

jest jednym z głównych wymogów państwa prawa, gdyż wprowadza zasadnicze jego elementy, tj.

podział władz oraz gwarancje dla wolnościowych i obywatelskich praw jednostki. Konstytucja jest

także podstawowym elementem porządku społeczeństwa obywatelskiego albo jako tzw.

konstytucja materialna, czyli zespół realnie występujących warunków społecznych, obyczajów

politycznych, instytucji, które kształtowały się stopniowo, przybierając formę naturalnie pasującą

do życia danej zbiorowości, albo jako konstytucja formalna, dokument spisany w momencie zgody

społecznej, która znajduje wyraz w treści prawa konstytucyjnego.

Liberalizm

Dla liberalizmu wolność jest podstawową wartością życia społecznego i dlatego porządek polityczny

powinien być tak zorganizowany, aby mógł ją skutecznie chronić. Wolność liberalna pojmowana

jest jako brak ograniczeń, przeszkód zewnętrznych dla działania zgodnego z własną wolą. Zdaniem

liberałów źródłem jednego z głównych zagrożeń dla wolności jest nieograniczona władza polityczna,

która w praktyce niezmiennie dąży do samowoli i maksymalnego rozszerzenia swojego zasięgu.

Liberalizm uznaje pełną suwerenność jednostki i jej pierwszeństwo wobec wszelkich więzi. Stąd też

w życiu społecznym liberalizm domaga się sprowadzenia religii i elementów tradycji narodowych do

rangi prywatnych działań poszczególnych jednostek podejmowanych w wyniku indywidualnych

decyzji. W sferze ekonomicznej liberalizm postuluje gospodarkę wolnokonkurencyjną opartą na

własności prywatnej i wolnym rynku.

Nacjonalizm

2

Postawa ideowo - polityczna, która postuluje uczynienie z tożsamości narodowej nadrzędnej zasady

politycznej. Oznacza to, że w państwie jedna grupa narodowa zamieszkująca dane terytorium ma

uprzywilejowany status wobec innych. Państwo jest więc organizacją polityczną służącą ochronie

interesów i rozwojowi narodu, a konstytuujące naród elementy tradycji, ideały i wartości są uznane

za wspólne dobra, których przyswajanie i promowanie winno mieć znaczenie w życiu każdego

członka wspólnoty. Nacjonalizm jest postawą polityczną wynikającą z postrzegania świata

politycznego jako już podzielonego na strefy wpływów państw narodowych, wzajemnie ze sobą

rywalizujących.

Naród

Zbiorowość ludzi zamieszkujących na stałe określone terytorium, mówiących wspólnym językiem,

posiadających dorobek kulturowy, wspólną tradycję i dzieje oraz świadomość własnej odrębności.

Zbiorowości takie ukształtowały się dopiero w znacznym stopniu w okresie nowożytnym, a w

procesie ich tworzenia się istotną rolę nierzadko odgrywało państwo. Ludzie mogą w różny sposób

określić swą tożsamość narodową, zależnie od tego, czy żyją w " swoim" państwie -- jak w

nowożytnej Francji, czy są mniejszością w państwie obcym - jak np. w monarchii habsburskiej, czy

też należą do wielu pomniejszych organizmów politycznych - jak nowożytna Rzesza Niemiecka lub

Włochy. We Francji, a zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych naród jest zbiorowością określającą się

przede wszystkim poprzez porządek polityczny, jego treść i wolę życia w nim.

Państwo

Charakterystyczna dla Europy struktura polityczna. Państwo ma charakter racjonalny, a nie

tradycyjny, co oznacza, że zostało stworzone przez człowieka na podstawie pewnego projektu (idei)

ładu życia zbiorowego. Zasadnicze cechy nowoczesnego państwa to: 1). suwerenna władza.2).

monopol legalnie stosowanej przemocy, 3). pełne kompetencje prawodawcze państwa, 4). równa

podległość państwu wszystkich jednostek żyjących na jego obszarze, 5). oddzielenie państwa od

Kościoła, 6). tworzenie hierarchicznego aparatu administracyjnego.

Państwo władzy i państwo prawa

Państwo władzy to państwo, którego zasadniczym elementem jest niezależna od społeczeństwa,

górująca nad nim władza polityczna utrzymująca pokój i porządek społeczny. Stan pokoju i

bezpieczeństwa nie jest bowiem stanem naturalnym, istniejącym w społeczeństwie od początku,

lecz stanem wytworzonym właśnie dzięki władzy politycznej. Utrzymanie pokoju wewnętrznego jest

podstawowym celem władzy państwowej, ponieważ jest warunkiem osiągnięcia wszelkich innych

celów społecznie pożądanych. Państwo prawa, w którym rządzić ma prawo, a nie ludzie, jest nie

tylko państwem praworządnym, ale państwem, w którym prawo neutralizuje konflikty, albo jest

zespołem zasad, dzięki którym możliwe jest uniknięcie wszelkich przewidywalnych konfliktów. W

pluralistycznym społeczeństwie, w którym rządzący są stale kontestowani, rządy musi pełnić prawo

-- czynnik bezosobowy, któremu wszyscy mogą się poddać bez poczucia zniewolenia, nie

wyrzekając się własnej wolności. Państwo prawa opiera się na dwóch założeniach: że zachowania

ludzkie są racjonalne i że życie społeczne jest racjonalne. Trzeba bowiem w państwie prawa

założyć, że jednostka uzna zalety kompromisu społecznego i będzie respektować prawo, jeśli tylko

będzie ono ustalone i podane do powszechnej wiadomości. Naruszenia prawa są traktowane jako

coś wyjątkowego, jako działania nieracjonalne, wytłumaczalne tylko psychologicznie, wynikające z

motywów czysto indywidualnych. Uznanie racjonalności postępowania jednostki wyraża się i w tym,

że ograniczony jest zakres spraw uregulowanych odgórnie przez państwo, a ich większość

pozostawia się do prywatnego uzgodnienia w drodze umów. Ograniczenie regulacji prawnych tylko

do spraw koniecznie tego wymagających (zasada " dozwolone jest wszystko, czego prawo nie

zabrania") podyktowane jest dążeniem do tego, by prawo było trwałe i pewnie obowiązujące.

Konkretne elementy porządku państwa prawa zapewniające nadrzędność prawu chroniącemu

wolność jednostki to: spisana konstytucja stanowiąca podstawę porządku prawnego, konstytucyjnie

zagwarantowana wolność i równość obywateli, podział władzy, parlament pochodzący z

demokratycznych wyborów, podporządkowanie administracji ustawie niezawisłość sędziów,

instytucje samorządowe, skarga konstytucyjna, ostateczność orzeczeń sądów konstytucyjnych.

Parlamentaryzm

Pojęcie to oznacza taką strukturę instytucji władzy państwowej, w której przyznaje się

parlamentowi, będącemu reprezentacją społeczeństwa, pełnię władzy ustawodawczej oraz istotny

wpływ na powoływanie i odwoływanie rządu, uchwalanie budżetu, kontrolę działania administracji

itp.

Parlamentaryzm jest elementem rządu reprezentacyjnego, choć niekoniecznie demokratycznego,

ponieważ wybór posłów do parlamentu nie zawsze bywał w pełni demokratyczny.

Partia polityczna

3

Biorąc pod uwagę, że nazwa partia wywodzi się od łacińskiego słowa pars (część), można

powiedzieć, że partie są zorganizowanymi na zasadzie dobrowolnego uczestnictwa " częściami"

społeczeństwa, które posiadają program polityczny i chcą sprawować rządy w państwie, by go

urzeczywistnić. Partie skupiają ludzi mających podobne poglądy na istotne kwestie życia

publicznego.

Partie tworzą sferę pośrednią pomiędzy społeczeństwem a państwem. Są one przejawem

aktywności politycznej społeczeństwa, wyrazem jego możliwości politycznego samoorganizowania

się i zarazem spełniają funkcje państwowe (uczestniczą we władzy ustawodawczej, decydują o

składzie rządu).

Podział władz

Jest to zasada organizacji i sprawowania władzy państwowej dzieląca kompetencje władzy według

funkcji, które ma ona spełnić (ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą), między trzy instancje

mające się wzajemnie uzupełniać i kontrolować. Podział władzy ma przeciwdziałać sytuacji

istniejącej w państwie absolutystycznym, w którym władza jest scentralizowana i jednolita. W

takim przypadku istnieje bowiem bardzo duże prawdopodobieństwo deprawacji władzy, a

respektowanie wolności obywatelskich jest aktem łaski monarchy, która może być w każdej chwili

cofnięta. Podział władzy ma chronić demokrację przed koncentracją i monopolizacją władzy, która

może prowadzić do dyktatury większości. W wyniku rozdziału funkcji składających się na pełnienie

władzy państwowej ograniczone zostaje niebezpieczeństwo arbitralności w rządzeniu (wzajemna

kontrola). Unika się też sytuacji, w której instytucja stosująca prawo tworzy je, czyli z góry nie

podlega prawu, lecz może je czynić instrumentem prowadzonej przez siebie polityki.

Polityka

Potocznie pod pojęciem polityki rozumie się sprawowanie władzy przez państwo w różnych

dziedzinach życia społecznego (polityka zagraniczna, polityka wewnętrzna, polityka finansowa,

polityka mieszkaniowa, polityka oświatowa). Ścisłe ujęcie treści pojęcia polityki nastręcza jednak

trudności. Istnieją jednak odmienne sposoby pojmowania polityki: bądź jako sztuki rozwiązywania

problemów i konfliktów społecznych, bądź też jako roztropna troska o dobro wspólne. W antycznej

polis polityka była integralną częścią życia każdego obywatela. Wraz z nowożytnym rozwojem

ekonomicznym, wzrostem demograficznym, wzrostem zróżnicowania społecznego, stopnia

zależności między jednostkami i rozszerzaniem uczestnictwa w życiu zbiorowości polityka stała się

odrębnym rodzajem działania, mającym specyficzną treść, metody i cel.

W tradycji antycznej polityka oznaczała wspólnotę, ogólny i wspólny porządek życia zbiorowości,

to, co wszystkich dotyczy i zobowiązuje, wspólnie określa i łączy w jedną całość. Z tradycji

nowożytnej myśli politycznej pochodzi racjonalne pojęcie polityki jako świadomych działań,

mających na celu realizację dobra wspólnego, którego rozumienie wynika z wyobrażeń o naturze

ludzkiej. Etyczne ukierunkowanie polityki nie jest jednak jedynym jej określeniem. Według Maxa

Webera, opisującego realia nowożytnej Europy, polityka to działania różnych podmiotów (np. partii

politycznych, związków zawodowych), zmierzające do zdobycia władzy politycznej lub udziału w

niej. Z kolei Carl Schmitt definiuje polityczność jako specyficzną cechę działania rozmaitych

podmiotów zbiorowych znajdujących się we wzajemnych relacjach określonych przez obcość,

wrogość i przeciwstawienie.

Prawa jednostki

Normy wytyczające sferę wartości, celów życiowych i realizujących je działań, w którą władza

państwowa nie może ingerować. Jest to sfera pozostawiona swobodnej decyzji i aktywności

jednostki. Zwykle wśród praw jednostki wymienia się prawo do życia, wolności, własności, dążenia

do szczęścia, wolności sumienia i wyznania, wolności myśli i wypowiedzi. Pierwszym dokumentem,

w którym powoływano się na prawa jednostki, była Deklaracja Praw Stanu Virginia z 1776 r.,

najbardziej znanym zaś Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela uchwalona przez francuskie

Zgromadzenie Narodowe w 1789 r. Uznanie praw człowieka oznaczało kres epoki feudalizmu, w

której jednostka postrzegana była nie jako autonomiczna, wolna i równa innym, mlecz jako żyjąca

w ramach tradycyjnej grupy, tj. stanu, do którego przynależność określało urodzenie. Rozmaicie

bywa rozumiana treść praw człowieka, ich znaczenie dla porządku politycznego i konsekwencje,

jakie z nich wynikają. Rozumienie to zależy od: uzasadnienia praw, które może przedstawiać je

jako naturalne, przedpaństwowe (niezbywalne, powszechne, nienaruszalne) lub jako pozytywne,

czyli nadane przez państwo; znaczenia praw wobec innych wartości politycznych (np.

socjalistycznych, nacjonalistycznych) oraz wartości takich jak dobro wspólne, racja stanu, pokój

społeczny i bezpieczeństwo publiczne; stosunku pojęć "człowiek" i " obywatel", w którym

"obywatel" może być pojęciem nadrzędnym, równorzędnym lub podrzędnym.

Prawo naturalne

Obowiązuje uniwersalnie, zawsze i wszędzie, niezależnie od tego, czy zostało potwierdzone przez

4

państwo czy też nie. Wynika z natury świata i człowieka, a nie z ludzkiej umowy -- jest więc

niezależne od woli człowieka. Problem prawa naturalnego wciąż budzi liczne spory; po pierwsze,

dyskutowana jest kwestia istnienia takiego prawa, po drugie, nawet wśród tych, którzy uznają jego

istnienie, nie ma zgody co do tego, jaka jest treść prawa naturalnego (np. czy zawiera się w nim

reguła " nie zabijaj"). Do prawa naturalnego często odwołują się ci, którzy uważają obowiązujące w

danym państwie prawo za niesprawiedliwe, traktując prawo naturalne jako normę wyższego rzędu

wobec prawa stanowionego. Prawo naturalne posłużyło na przykład jako uzasadnienie dla ukarania

niemieckich zbrodniarzy wojennych, których postępki pozostawały w zgodzie z prawem

pozytywnym III Rzeszy. Prawo naturalne to ogólne określenie obejmujące różnorodne poglądy na

temat tego, jakie powinno być prawo. Koncepcje prawa natury odpowiadają na pytania o to: a)

jaką wartość powinno urzeczywistniać prawo, na jakiej wartości lub wartościach powinno być

oparte, czy miałaby to być np. wartość, jaką jest sprawiedliwość, godność ludzka, wolność, dobro

wspólne czy pokój; b) na czym ma się opierać ważność prawa: na tradycji rozumowo

przeanalizowanej, na racjonalnym przekonaniu lub korzystnej dla członków społeczności umowie

czy wierze religijnej.

Prawo pozytywne

Prawo obowiązujące na mocy autorytetu władzy, która je ustanowiła. Określenie " pozytywne"

oznacza, iż faktycznie ono obowiązuje. Prawem pozytywnym jest przede wszystkim prawo

stanowione przez władzę państwową. Tak rozumiane prawo pozytywne pojawiło się w okresie

absolutyzmu.

Prawo pozytywne występuje niezmiennie jako człon pary opozycyjnych pojęć: prawo pozytywne i

prawo naturalne (prawo obowiązujące niezależnie od woli człowieka). Przeciwstawienie to

występuje w sposób ostry w przypadku, gdy od prawa pozytywnego wymaga się tylko pewności

oraz powszechności obowiązywania. Nie są to jednak nigdy jedyne cechy porządku prawnego, który

musi jeszcze spełniać przynajmniej minimalne kryteria sprawiedliwości, " moralności" prawa, a więc

uwzględniać pewne treści prawa naturalnego.

Republika

Łacińskie res publica oznacza rzecz pospolitą, wspólną sprawę. Ustrój republikański powstawał w

opozycji do monarchii, w której władca był suwerenem sprawującym bezpośrednio władzę, a

uzasadnienie jego panowania miało charakter sakralny. W przeciwieństwie do tego republika uznaje

rządzenie za pełnienie powierzonego publicznego urzędu, a zatem sprawujący bezpośrednio władzę

nie jest suwerenem, lecz rządzenie dzieli z tymi, którzy go wybrali i którzy mają władzę suwerenną,

czyli to właśnie ich wybór decyduje o tym, kto rządzi. Republika nie składa się więc z poddanych i

co najmniej część społeczeństwa posiada władzę nad tym, co stanowi ogólny porządek społeczny.

Tak więc w republice zarówno sprawowanie władzy, jak i porządek polityczny są sprawą wspólną,

ogólną i przez to poddaną wspólnym kryteriom sprawiedliwości i praworządności.

Równość

Religijno- teologiczne pojęcie równości ma swą podstawę w fakcie stworzenia Adama na obraz i

podobieństwo Boże. Biblijny prawzór człowieka jest dla wszystkich ludzi ten sam, co jest

fundamentem równości, jednocześnie równość chrześcijańska to równość każdego człowieka wobec

Boga. Filozoficznie rzecz ujmując, tym, co jednoczy ludzi, jest wspólna wszystkim natura ludzka,

czyli zbiór takich samych, podstawowych cech wyznaczających człowieczeństwo istoty ludzkiej. W

przeciwieństwie do ideału wolności urzeczywistnienie równości w życiu społecznym stało się

problemem trudnym do rozwiązania.

Trudność z rozwiązaniem problemu nierówności społecznej polega m.in. a tym, że próby odgórnego

wprowadzenia zasad równości prowadzą do zubożenia społeczeństwa i dlatego najczęściej szybko

zostają porzucone. Standard życia biednej" większości w społeczeństwie, w którym istnieje także "

bardzo bogata mniejszość", jest wyższy niż standard życia w społeczeństwie, w którym poziom

zamożności został odgórnie zrównany. Dlatego też współcześnie dąży się do uchwycenia momentu

równowagi pomiędzy właściwym stopniem opłacalności indywidualnej przedsiębiorczości, która

rodzi nieuchronnie nierówność społeczną, a stopniem redystrybucji przez państwo (odbierania

bogatym w formie podatków i dawania biednym w formie różnego rodzaju pomocy), która

zapewniłaby każdemu godny standard życia.

Socjalizm

Taki kierunek myślenia politycznego, w którym za zasadniczy cel działań politycznych uważa się

zmianę systemu społecznego i usunięcie nierówności między ludźmi, najczęściej przez

uspołecznienie własności oraz sprawiedliwy podział dóbr i dochodów. Dla socjalistów istnienie i

rozwój jednostki w sposób konieczny związane są z życiem społecznym i od niego zależą, z czego

wynika idea pierwszeństwa społeczeństwa wobec jednostki w rozwoju społecznym. Istota człowieka

-według słynnego określenia Karola Marksa - leży poza nim samym, w stosunkach społecznych. To

5

nie społeczeństwo powstaje w wyniku działania jednostek, ich zrzeszenia się, ale jednostki są tym,

czym są, dzięki społeczeństwu. Właściwy, sprawiedliwy porządek życia społecznego nie jest więc

pochodną indywidualnego bytu jednostki, lecz jest środowiskiem, dzięki powołaniu którego

jednostka może zrealizować się, odnawiając swe więzi ze społeczeństwem.

Społeczeństwo obywatelskie

Taki typ społeczeństwa, w którym obywatele mogą zrzeszać się, powoływać stowarzyszenia i

innego rodzaju dobrowolne organizacje i podejmować różnego rodzaju działania w sferze

publicznej, bez ingerencji ze strony władz państwowych, w celu realizacji różnorakich krótko- i

długofalowych celów. Społeczeństwo obywatelskie pozostaje autonomiczne wobec państwa, lecz

niezależność ta nie musi oznaczać konfliktu czy wrogości -- idzie raczej o to, że społeczeństwo

obywatelskie dotyczy wzajemnych stosunków obywateli, a nie ich relacji z władzą. W

społeczeństwie obywatelskim " obywatelskość" jest podstawą porozumienia oraz wspólnych działań

mających na celu właściwe zarządzanie sprawami dotyczącymi wszystkich, w imię dobra

wspólnego, korzyści wspólnej. Postawa obywatelska, obywatelskość to postawa zainteresowania

sprawami wspólnymi w zbiorowości ludzi na równi wolnych. Współpraca i wspólne działanie

pozwalają realizować interes wszystkich obywateli i sprzyjają znalezieniu rozwiązań optymalnych

oraz skutecznemu osiąganiu celów społecznych. Postawa obywatelska to także postawa

odpowiedzialności za bezpieczne istnienie, trwanie całej zbiorowości i jej członków, która oznacza

gotowość niesienia pomocy i dobrowolnych poświęceń w wymagającej tego sytuacji. Społeczeństwo

obywatelskie zakłada pewne trwałe podstawy czyniące z danego społeczeństwa zbiorowość pod

istotnymi względami jednorodną. Dopiero na takiej płaszczyźnie może rozwijać się postawa

obywatelska, gdyż nie obejmuje ona całości życia jednostki, lecz tylko sprawy polityczne, dotyczące

zewnętrznych warunków egzystencji. Jednostki w swych działaniach mogą reprezentować postawę

obywatelską zwłaszcza w zbiorowościach lokalnych -- wspólnotach samorządowych, w których

mieszkańcy nie są sobie całkiem obcy i mają rozeznanie dotyczące problemów, które trzeba

rozwiązać wspólnie. Życie zbiorowości lokalnych jest wówczas istotną częścią składową całości życia

społecznego.

Sprawiedliwość

Zasada nakazująca oddać każdemu to, co słusznie mu się należy. Ma ona wymiar zarówno

indywidualny (w stosunkach między jednostkami), jak i społeczny. Uznaje się bowiem dość

powszechnie, że państwo, które przez swoich obywateli nie jest uważane za sprawiedliwe, nie może

sprawnie działać.

Uznanie państwa za sprawiedliwe wymaga zaakceptowania przez większość obywateli odpowiedzi

na pytanie, co to znaczy, że coś się " słusznie się należy". Odpowiedź ta, często nieuświadomiona,

wyznacza koncepcję dobra wspólnego przyjmowaną w danej wspólnocie politycznej. Na jej

podstawie można budować konkretne zastosowania zasady sprawiedliwości w życiu społecznym,

które mają odniesienie do jej dwóch sfer: 1). sprawiedliwości wyrównawczej, która określa zasady

odpowiedniego świadczenia innym za otrzymane dobra, ale również odpowiedniej odpłaty za

dokonane zło. Tworzą ją na przykład zasady sprawiedliwej ceny i sprawiedliwej kary. 2).

sprawiedliwości rozdzielczej, która nakazuje dokonanie słusznego rozdzielenia dóbr i ciężarów,

kosztów i ryzyka pomiędzy poszczególnych członków społeczeństwa. Sprawiedliwość rozdzielcza

przyjmuje różne formy, zwane formułami sprawiedliwości, które najogólniej można podzielić na

formuły egalitarystyczne (każdemu po równo) bądź merytarne (każdemu według jego zasług,

osiągnięć).

Totalitaryzm

Struktura polityczna, w której władza państwowa nie uznaje żadnej granicy swego działania i

dowolnie ingeruje w życie społeczne i polityczne, a ideologia polityczna, na którą się powołuje, jest

instrumentem mobilizacji i manipulowania społeczeństwem. Treść wiązana dziś z pojęciem

totalitaryzmu odnosi się najczęściej do opisu faktycznego życia społecznego i sposobu sprawowania

władzy w Niemczech hitlerowskich i Rosji Sowieckiej, w państwach, w których władza w sposób

całkowity podporządkowała sobie społeczeństwo. Realia polityczne tych krajów ukazują najlepiej

rozmiary i charakter instytucji tworzonych przez totalitarną władzę, a zwłaszcza:

-obowiązywanie jednej ideologii obejmującej zarówno życie publiczne, jak i prywatne,

-istnienie hierarchicznie zorganizowanej partii podporządkowującej sobie urzędy państwowe, na

czele której stoi wódz,

- systematyczne stosowanie terroru wobec grup uznanych za przeciwników,

- monopol środków przekazu,

-monopol władzy politycznej i militarnej,

- podporządkowanie gospodarki kontroli partii.

Władza polityczna

6

Zdolność do określania celów i zadań zbiorowości oraz ich urzeczywistniania niezależnie od woli i

zgody każdego z osobna członka zbiorowości. Władza polityczna różna jest więc nie tylko od

przemocy, ale też od władzy militarnej, ekonomicznej czy religijnej, która opiera się na

reglamentacji dóbr niezbędnych do życia: dóbr materialnych, pokoju, bezpieczeństwa, wolności.

Władza polityczna bywa rozumiana jako: bul panowanie nad ludźmi (np. monarchy nad

poddanymi); samookreślenie świadomej swych praw i dążeń, racjonalnie postępującej, wolnej,

równej innym jednostki; (za)rząd sprawowany przez obdarzonych zaufaniem społecznym

wybieranych okresowo ludzi nad niektórymi sprawami publicznymi. Należy rozróżnić władzę jako

naturalny przymiot, właściwość konkretnej, wyróżnionej w ten sposób osoby (np. monarchy) oraz

władzę jako instytucję, urząd, który sprawuje się zbiorowo w poczuciu odpowiedzialności przed

tymi, którzy urząd ustanowili i w interesie których jest on sprawowany.

Własność

Prawnie zagwarantowana możliwość pełnego rozporządzania jakąś rzeczą. Ponieważ człowiek żyje

wśród innych, dlatego problem własności powiązany jest ściśle z kwestią prawa do tego, co się ma,

prawa do posiadania. Własność prywatna oznacza bowiem wyłączność posiadania, czyli wykluczenie

z posiadania danej rzeczy wszystkich innych ludzi. Wśród nowożytnych teorii politycznych wyróżnia

się najczęściej indywidualistyczne i kolektywistyczne teorie własności. Te pierwsze uznają własność

za przyrodzone prawo jednostki, wskazując, że własność często jest warunkiem korzystania z

wolności. W teoriach kolektywistycznych podkreśla się natomiast nierówność społeczną,

niesprawiedliwość, zniewolenie człowieka, które mają być bezpośrednimi skutkami istnienia

własności prywatnej. Postulują więc one wprowadzenie własności społecznej, zwłaszcza środków

produkcji.

Wolność

Możliwość działania zgodnie z własną wolą dana lub zdobywana w miarę jak znikają lub są

przezwyciężane zewnętrzne przeszkody. Wolność jest określeniem relacyjnym -- jest się wolnym w

stosunku do czegoś: np. w stosunku do przyrody, do innych ludzi, w stosunku do narzuconych

przez opinię publiczną przekonań. Można zatem mówić o wolności w różnych sferach. W sferze

polityki wolność oznacza niepodległość jednostki wobec władzy narzuconej i przymusem

wprowadzanego porządku, możliwość uczestniczenia w procesie sprawowania władzy. W antycznej

Grecji podmiotem wolności była wspólnota polityczna, była ona wolna w znaczeniu niepodległa, nie

podbita przez inną zbiorowość. Jednostka uczestniczyła w wolności wspólnoty jako jej cząstka

podporządkowana tradycji, etosowi, religii. Żyjąc we wspólnocie, jednostka była wolna, tzn. żyła

jako człowiek wolny, a nie niewolnik, była też wolna od stanu dzikości, barbarzyństwa, na które

byłaby skazana, żyjąc samotnie, poza zbiorowością. Pojęcie wolności jednostki znane w czasach

nowożytnych związane jest z innym niż w starożytności kontekstem społecznym. Zbiorowość, w

której żyje człowiek, rozrosła się liczebnie i bardzo zróżnicowała religijnie, ekonomicznie,

politycznie, a porządek całości nie jest już tradycyjny, ale sztuczny, celowo stworzony, zmieniający

się, a rządzą nim grupy polityczne, które zdobyły władzę. Korzenie nowożytnego pojęcia wolności

tkwią jednak także w chrześcijaństwie, które widziało rzeczywistość już nie jako samoistną

kosmiczną harmonię, ale jako Stworzenie, w którym przejawia się doskonała wolność i dobroć

Boga. W czasach nowożytnych ta wolność zostaje przeniesiona na człowieka, który staje się twórcą

najwyższego dobra, a wolność jest warunkiem i przestrzenią twórczego działania, poprzez które

realizuje on swoje powołanie. Współczesny porządek polityczny zbudowany jest na wolności jako

naturalnym prawie człowieka. Prawo ogranicza wolność, ale tylko w imię równej wolności każdego

członka wspólnoty, gdyż wolność jednego człowieka może zagrażać wolności innego. Prawo

umożliwia rozwiązywanie tych konfliktów, gdyż wolność w warunkach bezprawia szybko zaczęłaby

oznaczać władzę silniejszego.

7