- 1 -

Ś

redniowiecze - OD CESARSTWA BIZANTYJSKIEGO DO CESARSTWA OTTONÓW

I.

Cesarstwo bizantyjskie

W olbrzymim imperium rzymskim cały czas istniały, a nawet pogłębiały się, różnice między zachodnią

- łacińską a wschodnią - grecką częścią cesarstwa. Wschodnia część była lepiej rozwinięta gospodarczo

i mniej narażona na ataki z zewnątrz. Później, dysponując większą siłą militarną, skuteczniej

odpierała ataki barbarzyńców. Dokonany w 395 r. przez Teodozjusza I Wielkiego podział

cesarstwa rzymskiego na dwie części okazał się trwały. Cesarstwo zachodnio-rzymskie upadło już w

476 r. Wschodnie ze stolicą w Konstantynopolu (Bizancjum) mimo wstrząsów wewnętrznych,

głównie na tle sporów w łonie chrześcijaństwa, istniało nadal. Cesarz Justynian I Wielki (527-

565) dążył nawet do odtworzenia na zachodzie dawnych granic rzymskich. Jego wojska rozgromiły

państwo Wandalów w Afryce Północnej i południowej Hiszpanii. Zajęły też Italię, gdzie utworzono

egzarchat raweński

1

. Zdobycze te jednak zostały stopniowo utracone w następnych wiekach.

Na Półwysep Bałkański wdarli się Słowianie i Awarowie. Wschodnie prowincje przejściowo

zajęła Persja. Do tego doszły spory między ortodoksami i monofizytami (zwolennikami tylko boskiej

natury Chrystusa). Cesarz Herakliusz I (610-641) pokonał Persów, przeprowadził reformy

administracyjne i wojskowe. Nie udało mu się natomiast doprowadzić do kompromisu w kwestiach

religijnych. Za jego panowania greka stała się językiem urzędowym, ale Bizantyjczycy nadal uważali

się za Rzymian. U schyłku jego rządów rozpoczęła się ekspansja Arabów na Palestynę i Syrię.

Potem podbili oni pozostałe posiadłości bizantyjskie w Afryce Północnej. Próbowali też dwukrotnie

zdobyć Konstantynopol. Nowe niebezpieczeństwo przyszło z północy: w 680 r. Bułgarzy pokonali

wojska cesarskie, osiedlili się na Półwyspie Bałkańskim i odtąd zagrażali Konstantynopolowi.

Ostatecznie

inwazję

Arabów

powstrzymał

cesarz

Leon

III

(717-741).

W kwestiach wiary opowiedział się po stronie obrazoburców, wydając edykt potępiający kult

obrazów (726). Następstwem tego były walki religijne i olbrzymie straty dla kultury. Wywołało to też

konflikt z papieżem.

Osłabienie pozycji Bizancjum na terenie Italii ułatwiło w 800 r. koronację przez papieża króla

Franków Karola Wielkiego na cesarza rzymskiego. Cesarze bizantyjscy jako legalni spadkobiercy

1

Egzarchat Rawenny – pa

ń

stwo utworzone w 584 przez bizantyjskiego cesarza Maurycjusza na obszarze

bizantyjskich posiadło

ś

ci na Półwyspie Apeni

ń

skim, w celu zabezpieczenia ich przed Longobardami. Pa

ń

stwo

podzielone było na kilka mniejszych ksi

ę

stw (m.in. Rzym, Wenecja, Kalabria, Spoleto), co miało usprawni

ć

jego organizacj

ę

. W wyniku najazdów ze strony Longobardów oraz podległych im ksi

ę

stw Spoleto oraz

Benewentu, terytorium egzarchatu nieustannie zmniejszało si

ę

. Pa

ń

stwo upadło po zaj

ę

ciu Rawenny przez

Longobardów w 751, co poło

ż

yło kres bizantyjskiemu panowaniu w północnej Italii. Południowa cz

ęść

egzarchatu została przeorganizowana w Katapanat Italii.

- 2 -

Rzymu uznali to za uzurpację. Od połowy IX wieku następowało ponowne wzmacnianie siły

Bizancjum.

Cesarz

Bazyli

I

Macedończyk

wyparł

Arabów

z Anatolii. Jego następcy narzucili zwierzchnictwo arabskim emiratom w Syrii

i ostatecznie pokonali Bułgarów (Bazyli II Bułgarobójca). Podstawą potęgi i zamożności

Bizancjum była gospodarka, a zwłaszcza rozległy handel kosztownościami, jedwabiem,

korzeniami i niewolnikami.

W połowie XI wieku Bizancjum zagrozili Turcy seldżuccy, którzy opanowali znaczną część

Anatolii. Stało się to m.in. powodem I wyprawy krzyżowej. Niestety, w 1204 r. uczestnicy IV

krucjaty, miast wyruszyć dalej, opanowali Konstantynopol i utworzyli własne państwo, tzw.

cesarstwo łacińskie. Cesarze bizantyjscy utrzymali w swych rękach część azjatycką swego

dotychczasowego

państwa,

tzw.

cesarstwo

nicejskie.

W 1261 r. ponownie zdobyli Konstantynopol. W sto lat później większość azjatyckich ziem

cesarstwa zajęli Turcy osmańscy. W początku XV wieku terytorium cesarstwa zmalało do

samego Konstantynopola i paru niewielkich enklaw. W 1453 r., mimo bohaterskiej obrony,

Turcy zdobyli miasto. Cesarstwo bizantyjskie upadło. Utrzymało ono przez tysiąc lat ciągłość

tradycji cesarstwa rzymskiego. Władcy bizantyjscy dodali do niej niebywały wschodni

przepych. Rozwijała się administracja, prawodawstwo, nauka i sztuka.

II.

Powstanie islamu i ekspansja Arabów

Mieszkające

na

Półwyspie

Arabskim

semickie

plemiona

arabskie

prowadziły

w pierwszych wiekach naszej ery koczowniczy bądź osiadły tryb życia. Nęciły je zawsze

bogatsze wybrzeża Morza Śródziemnego. Religia ich była początkowo politeistyczna.

Głównym centrum była Mekka, w której znajdował się czczony przez nie Czarny Kamień.

Stopniowo zaznaczył się wpływ judaizmu i chrześcijaństwa. W początku VII wieku w Mekce

proklamował się prorokiem Mahomet, głoszący wiarę w Allacha jako jedynego boga. Niechęć

bogatszych warstw zmusiła Mahometa do ucieczki w 622 r. do pobliskiej Medyny. Data tej

ucieczki

-

hidżry

stała

się

początkiem

nowej

ery

i państwa arabskiego. Zyskując coraz więcej zwolenników, w 630 r. Mahomet triumfalnie

powrócił do Mekki. Zmarł dwa lata później jako władca znacznej części Półwyspu Arabskiego.

Trwałym jego dziełem była nowa religia - islam. Jej zasady zostały potem spisane w świętej

księdze - Koranie.

- 3 -

Po śmierci Mahometa funkcję kalifa, łączącego władzę duchowną i świecką, powierzono

jego teściowi, Abu Bakrowi. Niebawem pod wodzą kolejnego kalifa Omara rozpoczęła się

ekspansja Arabów na sąsiednie kraje. Najpierw zajęli należące do cesarstwa bizantyjskiego

Syrię i Palestynę, potem Egipt. Równolegle została zaatakowana należąca do Persji

Mezopotamia. Do 652 r. Arabowie podbili całą Persję. W podbitych krajach utrzymali dawną

administrację,

która

ś

ciągała

dla

nich

podatki

i daniny. Wojsko arabskie żyło z łupów wojennych. W końcu Omar wprowadził żołd, ale łączyło

się to ze zmniejszeniem armii. Po zamordowaniu w 644 r. Omara na kalifa został wybrany

Osman

z rodu Omajjadów. Wówczas krewni Mahometa wysunęli przeciw niemu Alego, zięcia

proroka. W czasie walk wewnętrznych obaj zostali zamordowani. Po śmierci Alego funkcja

kalifa powróciła do rodu Omajjadów. Od Alego wywodzą się szyiccy imamowie.

Walki wewnętrzne praktycznie nie zahamowały podbojów arabskich. Opanowali oni Cypr,

Kretę i inne wyspy greckie. Mając silną flotę, dwukrotnie próbowali zdobyć Konstantynopol. Po

zdobyciu Afryki Północnej, wspomagani przez Barberów, przeprawili się do Hiszpanii (711),

którą podbili w ciągu kilku lat. Przeprawili się przez Pireneje i zaatakowali Akwitanię. Ponieśli

jednak klęskę w bitwie pod Poitiers (732). Hiszpania przez pięć wieków pozostawała w ich

władaniu. Na wschodzie w początku VIII wieku Arabowie opanowali Turkiestan, Afganistan i

zagrozili Indiom.

Kalifowie z rodu Omajjadów (661-750) stali się władcami dziedzicznymi. Stolicę przenieśli z

Mekki do Damaszku. Ich dwór pod względem przepychu i etykiety upodobnił się do dworów

dawnych władców starożytnego Wschodu. W 750 r. członkowie rodu Abbasydów wymordowali

Omajjadów

(ich potomek przedarł się do Hiszpanii, gdzie założył odrębny kalifat ze stolicą w

Kordobie). Kalifowie z nowej dynastii przenieśli stolicę do Bagdadu. Przyczynili się do rozwoju

nauki, kultury i sztuki. Stopniowo nastąpiło ograniczenie ich władzy. Namiestnicy

poszczególnych prowincji, emirowie stawali się praktycznie samodzielnymi władcami. Emirowie

Hiszpanii i Egiptu (Fatymidzi) sami ogłosili się kalifami. Od X wieku Arabowie byli narażeni na

ataki

Turków

seldżuckich.

W 1055 r. zdobyli oni Bagdad i kalifom pozostawili tylko władzę religijną. Ostateczną klęskę na

wschodzie zadali im Mongołowie, zdobywając w 1258 r. Bagdad. Stopniowo Arabowie byli

wypierani

z

Hiszpanii.

W

1492

r.

padła

ostatnia

ich

twierdza

w Grenadzie. Arabski Egipt został podporządkowany Turcji dopiero w 1517 r.

Arabowie

wnieśli

znaczny

wkład

do

rozwoju

ówczesnej

kultury.

- 4 -

Dzięki nim dzieła starożytnych filozofów, w tym Arystotelesa, dotarły do Europy. Sami też

przyczynili się do rozwoju medycyny, astronomii i matematyki. Stworzyli oryginalną architekturę

i zdobnictwo. Rozwinęła się także literatura arabska.

III.

Monarchia Karola Wielkiego

Po wycofaniu się w połowie V wieku legionów rzymskich z Galii zaczęły się w niej tworzyć

państewka germańskie. Jednym z nich było państwo Franków. Pod wodzą Chlodwiga I (481-

511) z rodu Merowingów w ciągu 30 lat opanowali oni prawie cały teren dzisiejszej Francji,

wypierając inne ludy germańskie (Alemanów, Burgundów, Wizygotów). Do ich sukcesu

przyczynił

się

fakt

przyjęcia

przez

Chlodwiga

chrztu

w obrządku katolickim, a więc religii wyznawanej przez romanizowaną ludność miejscową,

znacznie

liczniejszą

od

zdobywców.

Jak

i

u

pozostałych

Germanów,

u Franków państwo było traktowane jako osobista własność króla, po nim dziedziczyli je

synowie. Taki typ państwa nazywamy patrymonialnym (patrimonium - ojcowizna). Frankowie

rządzili się własnym prawem salickim, natomiast ludność podbita dawnym prawem rzymskim.

Zdobywcy z biegiem czasu ulegali romanizacji. Słabła władza królów, zwłaszcza w wyniku

podziałów i walk o tron. W VII wieku faktyczna władza należała do majordomusa, zarządcy

dóbr królewskich. Urząd ten kolejno sprawowali członkowie rodziny Karolingów. Autorytet

ich wzrósł, gdy majordomus Karol Młot rozbił w 752 r. wojska Arabów pod Poitiers. Jego syn

Pepin

I Mały (751-768) usunął ostatniego Merowinga. Swemu wstąpieniu na tron nadał

charakter

religijny

w

postaci

koronacji

i namaszczenia przez biskupa. Następnie postarał się o powtórzenie tego ceremoniału przez

papieża. Biskupi Rzymu, rywalizując z patriarchami Konstantynopola, potrzebowali

dodatkowego wsparcia. W samej Italii zagrażali im Longobardowie. Pepin Mały, rozbiwszy

dwukrotnie Longobardów (754, 756) przekazał część ich ziem (egzarchat raweński i papieżowi,

jako władcy świeckiemu. W ten sposób powstało państwo kościelne. Pepin Mały wyparł też

Arabów za Pireneje i przyłączył ponownie Akwitanię. Umierając, podzielił państwo między

dwu synów (768). Rychła śmierć młodszego brata umożliwiła starczam, Karolowi I Wielkiemu

(768-814) utrzymanie jedności państwa.

W początkach swego panowania Karol Wielki musiał walczyć z Sasami i Longobardami.

Pokonawszy tych drugich - ogłosił się ich królem. Następnie rozpoczął systematyczny podbój

- 5 -

Saksonii. Prowadził też walki ze Słowianami i Awarami. Od 795 t przez 15 lat prowadził wojnę

z Arabami, przesuwając granice swego państwa aż po rzekę Ebro. Rozległa monarchia Karola

Wielkiego

stała się mocarstwem. Wprawdzie zamieszkiwały ją różne ludy, ale łączyła je

wspólna religia. Karol Wielki myślał o tytule cesarskim, a nawet o połączeniu się - dzięki

małżeństwu

dynastycznemu

-

z

Bizancjum.

To ostatnie nie odpowiadało ówczesnemu papieżowi Leonowi III, który podczas nabożeństwa

włożył na głowę Karola diadem cesarski (800). W ten sposób w opinii publicznej papież stał się

dysponentem

korony

cesarskiej.

Akt

ten

wywołał

konflikt

z Bizancjum uznającym się za jedynego spadkobiercę Rzymu. Otrzymanie godności cesarskiej

bardzo wzmocniło pozycję Karola, który od swych poddanych zażądał nowej przysięgi

wierności.

Karol

Wielki sprawował rządy osobiste. Nie miał stałej stolicy, choć pod koniec życia

najczęściej przebywał w Akwizgranie. Przemieszczając się z dworem, dzielił obowiązek

utrzymania go między poddanych z kolejnych włości. O potrzeby władcy troszczyli się

urzędnicy dworscy: stolnik, cześnik, komornik, koniuszy, kanclerz, palatyn i inni. Obok dawnego

podziału

państwa

na

ziemie

Karol

wprowadził

hrabstwa,

a na terenach przygranicznych marchie. Hrabiowie i margrabiowie byli powoływani

i odwoływani według uznania cesarza. Ich wynagrodzeniem było użytkowanie dóbr

królewskich - beneficjów. Za panowania Karola zaczął rozwijać się system lenny. Oddanie się

pod opiekę (komedacja) feudała świeckiego bądź duchownego zwalniało wolnych chłopów

frankijskich od obowiązku służby wojskowej. W czasie panowania Karola Wielkiego nastąpiło

znaczne ożywienie kultury, nazwane później renesansem karolińskim. Wówczas też powstała

idea jedności świata zachodniego.

Następca Karola Wielkiego Ludwik Pobożny (814-840) nie miał charyzmy i autorytetu ojca.

W dodatku pojawiły się nowe zagrożenia zewnętrzne w postaci najazdów Węgrów i

Normanów. W końcu zwyciężyły tendencje odśrodkowe i synowie Ludwika Pobożnego

podzieli w 843 r. w Verdun ojcowiznę na trzy części. Ludwik I Niemiecki otrzymał położone

na wschód od Renu ziemie, które dały początek Niemcom. Karol Łysy otrzymał tereny

położone na południe od Mozy i na zachód od Rodanu, które dały początek Francji. Natomiast

część środkową i tytuł cesarza zatrzymał Lotar I, po którego śmierci jego synowie podzielili

ojcowiznę

na

Lotaryngię,

Prowansję

z

Burgundią

i Włochy. Mimo postępującego rozbicia politycznego Europa Zachodnia stanowiła jedność pod

- 6 -

względem typu gospodarki, organizacji społeczeństwa, religii i kultury.

IV.

Cesarstwo Ottonów

Po traktacie w Verdun (843) tytuł cesarza, który przypadł Lotarowi I, nie dawał realnej

władzy.

Zwierzchnictwa

cesarza

nie

uznawali

jego

bracia,

królowie

Niemiec

i Francji. W tej ostatniej szybko postępował proces decentralizacji, słabła władza królewska.

Odrywały się poszczególne ziemie, tworząc niezależne księstwa, a nawet królestwa. W

Niemczech

po

wygaśnięciu

Karolingów

(911)

tron

królewski

z dziedzicznego stał się elekcyjny. W 919 r. nowym królem wybrano księcia saskiego Henryka

z rodu Ludolfingów. Za cenę daniny zawarł on rozejm z Węgrami, których najazdy nękały

ziemie niemieckie. Sam opanował Lotaryngię i ziemie słowiańskie nad Łabą. W 936 r. nowym

królem Niemiec został jego syn Otton I. Starał się on wzmocnić swą władzę przy pomocy

wyższego duchowieństwa, którego przedstawiciele okazywali się wierniejszymi lennikami niż

krewni króla. Zainteresował się ziemiami włoskimi, żeniąc się z Adelajdą, wdową po królu

Włoch Lotarze II. Wywołało to bunt jego syna, którego Otton pokonał dzięki poparciu

duchowieństwa. Stłumił też powstanie Słowian. Sławę przyniosło mu zwycięstwo nad

Węgrami na Lechowym Polu (955). Dało też możliwość ponownej interwencji w sprawy

włoskie, której domagał się papież Jan XII.

Potrzebował on wsparcia przeciw książętom włoskim i cesarzowi bizantyjskiemu. Otton I,

wyprawiając się do Włoch, miał własne plany polityczne. Pragnął korony cesarskiej i

odnowienia imperium Karola Wielkiego. Pozbawił korony włoskiej dotychczasowego króla

Berengara

i sam koronował się w Mediolanie. Po przybyciu do Rzymu został 2 lutego 962 r.

koronowany na cesarza w bazylice św. Piotra. Nie zamierzał jednak ulegać papieżowi.

Przeciwnie, ustanowił, że wysunięty kandydat na papieża ma uprzednio złożyć przysięgę na

wierność cesarzowi.

W 973 r. rządy objął Otton II, koronowany na króla Niemiec i cesarza jeszcze za życia ojca.

Na początku swego panowania musiał stłumić bunt możnowładców niemieckich, którzy byli

niezadowoleni z zaniedbywania przez Ottona spraw niemieckich i przeciwstawili mu księcia

bawarskiego Henryka Kłótnika. Zamierzał też wyrugować z Włoch Bizantyjczyków i Arabów,

którzy opanowali Sycylię. Nagła śmierć przekreśliła te plany. Otton pozostawił liczącego 3 lata

syna, Ottona III, za którego rządy sprawowała matka, księżniczka bizantyjska Teofano.

- 7 -

Objąwszy osobiście rządy, Otton III marzył o cesarstwie uniwersalnym obejmującym całe

chrześcijaństwo. Wobec oporu Bizancjum zaczął propagować ideę zjednoczenia Europy łaciń-

skiej. Nowe cesarstwo miało obejmować Włochy, Francję, Niemcy i Słowiańszczyznę, dlatego

w roku tysiącznym wyprawił się do Gniezna na spotkanie z Bolesławem Chrobrym. Miał

poparcie mianowanych przez siebie papieży. Niestety, rychły zgon przekreślił jego plany.

Nowy władca Niemiec, Henryk II Bawarski rozpoczął długoletnią wojnę z Polską. Tytuł

cesarski odzyskali dopiero jego następcy.