50

Renata OLSZOWIEC
Specjalny O

środek Szkolno–Wychowawczy

im. M. Grzegorzewskiej w Pu

ławach

AGRESJA W NAS I WOKÓ

Ł NAS

Agresja staje si

ę obecnie tematem numer jeden wśród zagadnień związanych

z bezpiecze

ństwem. Narastająca jej fala przejawiana wśród zachowań nie tylko

osób nieletnich budzi niepokój spo

łeczeństwa. Większość ludzi uważa, że proble-

my zwi

ązane z agresją ich nie dotyczą. W gruncie rzeczy każdy z nas spotyka się

na co dzie

ń z tym zjawiskiem.

Literatura przedmiotu podaje bardzo du

żo definicji agresji. Najczęściej terminu

tego u

żywa się dla określenia zachowań, które mają na celu skrzywdzenie kogoś,

najcz

ęściej drugiej osoby, spowodowanie utraty przez tą osobę cenionych przez

ni

ą wartości, zadanie jej bólu fizycznego, czy spowodowanie cierpienia moralnego.

Zachowanie agresywne jest jednym z rodzajów zaburze

ń w kontaktach spo-

łecznych dzieci, młodzieży i sprawia najwięcej kłopotów. W grupie rówieśniczej
przyjmuje zazwyczaj form

ę bójek, kłótni, dokuczania. Agresywność jest cechą cha-

rakterystyczn

ą jednostek impulsywnych, nieopanowanych i niezdyscyplinowanych.

Problem agresji dotyczy nie tylko dzieci i m

łodzież szkół ogólnodostępnych jest on

równie

ż obecny w ośrodkach i szkołach specjalnych.

Jak czytamy w literaturze przedmiotu dzieci i m

łodzież ze szkół specjalnych

wykazuje wi

ększą skłonność do zachowań agresywnych niż ich normalni rówieśni-

cy. Cechuje ich bowiem wi

ększa skłonność charakterologiczna do tego typu za-

chowa

ń, gdyż nie potrafią obiektywnie ocenić sytuacji ani zastosować mechanizmu

obronnego racjonalizacji. Osoby upo

śledzone umysłowo wykazują trudności

w dostosowaniu si

ę do normalnych warunków społecznych oraz w realizacji swoich

zada

ń życiowych.

Cz

ęsto utożsamiano związek zachowań agresywnych dzieci upośledzonych

umys

łowo ze środowiskiem, w jakim ono przebywa. Wyniki potwierdzające związek

przest

ępczości ze środowiskiem, w jakim przebywa dana jednostka, uzyskała

w swych badaniach Ma

łgorzata Sitarczyk. Wyniki tych badań przedstawiały się

w nast

ępujący sposób: około 80 % młodzieży przestępczej pochodzi z rodzin pato-

logicznych – 67 % z rodzin dotkni

ętych alkoholizmem ojca; 51 % z rodzin, w któ-

rych wyst

ąpiły zachowania kryminalne dotyczące ojca, starszych braci lub też mat-

ki. Ponadto 80% badanej m

łodzieży przestępczej pochodzi z dużych miast. Zna-

czenie ma te

ż struktura rodziny, a także poziom wykształcenia rodziców. Niemniej

jednak nale

ży pamiętać, że na zaburzenia przejawiające się często w zachowaniu

agresywnym u dzieci upo

śledzonych umysłowo ma niewątpliwie sam niedorozwój

umys

łowy.

Uwa

żano, że agresywność współwystępuje z obniżoną sprawnością intelektu-

aln

ą. Rozwój osób o obniżonej sprawności intelektualnej charakteryzuje zwykle

niski stopie

ń pewności siebie oraz zaniżona ocena własnej wartości. Powodem

tego jest cz

ęsty brak odnoszenia sukcesów w trakcie wykonywania różnych czyn-

no

ści. W związku z tym sądzono, że zachowania agresywne są dogodnym sposo-

bem podwy

ższania poczucia własnej wartości. Pojawieniu się zachowań agresyw-

nych sprzyja tak

że obniżona wrażliwość moralna oraz brak myślenia krytycznego u

osób upo

śledzonych umysłowo. Zachowania agresywne mogą być konsekwencją

51

wielu innych zaburze

ń charakteryzujących rozwój dzieci niepełnosprawnych umy-

s

łowo, zarówno związanych z trudnościami w uczeniu się, jak i z cechami charak-

terologicznymi. Za przyczyn

ę tego stanu rzeczy podaje się zazwyczaj następujące

czynniki:

- nienad

ążanie za osobami normalnymi w życiu społecznym;

- nieumiej

ętność przewidywania skutków swego postępowania;

- sta

łe poczucie krzywdy;

- brak samokrytycyzmu;
- niemo

żność osiągania większości celów;

- przekonanie o w

łasnej niskiej wartości;

- wi

ększa wrażliwość na sytuacje frustracyjne.

Upo

śledzenie umysłowe może być zatem czynnikiem wpływającym na zwięk-

szenie poziomu zachowa

ń agresywnych. Zarówno w literaturze przedmiotu, jak i w

pracy spotykamy si

ę ze zjawiskiem, kiedy to upośledzeni umysłowo, przebywający

w zak

ładzie poprawczym lub w szkole specjalnej, wyróżniają się częstszym kryty-

kowaniem polece

ń nauczycieli – wychowawców, odmawianiem wykonania pole-

ce

ń. Częściej niż innym wychowankom zdarzają się im także akty destrukcji.

Badania wyst

ępowania agresji u osób upośledzonych umysłowo były domeną

wielu specjalistów w tej dziedzinie. Pozwol

ę sobie przytoczyć niektóre z nich.

Z bada

ń jakie przeprowadził Zdzisław Bartkowicz wynika, że wychowankowie

upo

śledzeni umysłowo częściej od pełnosprawnych rówieśników odczuwają cudzą

agresj

ę na sobie samym. Można przypuszczać, iż wiele ujawnionych przez nich

zachowa

ń agresywnych jest wynikiem chęci odwetu lub reakcji obronnej.

W tym miejscu powo

łam się także na wyniki innych badań, które przeprowa-

dzi

ł Andrzej Giryński. Podjął się on próby ukazania związku zachodzącego między

reakcjami agresywnymi osób upo

śledzonych umysłowo a osiąganym przez nie

statusem spo

łecznym. Z przeprowadzonych przez niego badań wynika, że w przy-

padku osób o obni

żonej sprawności umysłowej zachowania agresywne prowadzą

do wytworzenia si

ę u nich znacznego dystansu społecznego, który utrudnia, a na-

wet hamuje proces ich integracji ze

środowiskiem. Zachowania te mogą być rów-

nie

ż przyczyną kształtowania się negatywnego obrazu psychologicznego osoby

upo

śledzonej umysłowo.

Zauwa

ża się i słusznie, że osoby upośledzone umysłowo są bardziej podejrz-

liwe i napastliwe fizycznie. Dowodz

ą tego badania prowadzone przez m.in.

Skowro

ńską. Dominację napastliwości fizycznej w odniesieniu do dziewcząt po-

twierdzaj

ą A. Mikrut i S. Olszewski. Mając na celu uzyskanie odpowiedzi na pytania

dotycz

ące form zachowań agresywnych i ich częstotliwości u młodzieży upośle-

dzonej umys

łowo w stopniu lekkim oraz różnic w zachowaniu agresywnym między

dziewcz

ętami a chłopcami przeprowadzono badania wśród wychowanków interna-

tu Specjalnej Zasadniczej Szko

ły Zawodowej. Uzyskane wyniki dowodzą, iż roz-

miary zjawiska agresji w

śród młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim

mo

żna uznać jako znaczne. Zebrane dane ilustrują, że zdecydowana większość

badanych przejawia zachowania agresywne, które staj

ą się receptą na rozwiązanie

ró

żnego rodzaju problemów. Do form zachowań agresywnych należą: agresja fi-

zyczna, s

łowna, werbalna, czyli agresja pośrednia. Przy czym okazało się, że wy-

st

ępujące zachowania agresywne, zarówno pod względem formy i częstotliwości

zasadniczo ró

żnią się od siebie w zależności od płci badanych osób. Chłopcy wy-

kazuj

ą większą gotowość do reagowania aktywnymi zachowaniami agresywnymi,

52

ni

ż dziewczęta. Najczęściej jest to agresja fizyczna skierowana na rówieśników

rzadziej na wychowawców. U dziewcz

ąt proporcje są odwrotne. Zdecydowanie

przewa

ża agresja werbalna traktowana jako środek w rozwiązywaniu konfliktów

rówie

śniczych oraz jako źródło rozładowania napięć. Wśród badanych pojawia się

autoagresja wraz z tendencj

ą do unikania złości. Także z przeprowadzonych przez

Zbigniewa Bartkowicza bada

ń w domu dziecka, zamieszkanym głównie przez do-

ros

łe dziewczęta upośledzone umysłowo wynika, że do zachowań podatnych na

szybkie, ale ma

ło trwałe zmiany należą przede wszystkim niewłaściwe zachowania

wzgl

ędem przełożonych, głównie lekceważenie, przeszkadzanie na lekcji. Mało

podatne na zmiany okaza

ły się takie zachowania jak: lekceważenie koleżanek,

nieliczenie si

ę z ich zdaniem, czy psucie im zabawy.

W badaniach nie stwierdzono istotnych statystycznie ró

żnic w poziomie agre-

sywno

ści między dziewczętami upośledzonymi a nie upośledzonymi oraz między

ch

łopcami z obu badanych grup. Jednak badania wykonane przez Bobek wykazu-

j

ą, że u dziewcząt upośledzonych występują nieświadome skłonności agresywne i

samo-agresja fizyczna, za

ś u chłopców upośledzonych pojawia się najczęściej

samo-agresja emocjonalna. Natomiast dziewcz

ęta nie upośledzone manifestują

wrogo

ść wobec otoczenia i agresję fizyczną, zaś chłopcy w normie intelektualnej

przejawiaj

ą agresję pośrednią. Różnica między osobami upośledzonymi a nie upo-

śledzonymi dotyczące częstości występowania samo-agresji fizycznej i emocjonal-
nej nie s

ą statystycznie istotne. Większość badanych osób upośledzonych i nie

upo

śledzonych posiada skłonności agresywne: agresję pośrednią, samo-agresję

fizyczn

ą, agresję fizyczną, wrogość wobec otoczenia. U połowy badanych stwier-

dzono samo-agresj

ę emocjonalną. Bobek zauważyła również, że wysokiemu po-

ziomowi agresji odpowiada niski poziom kontroli. Mi

ędzy osobami upośledzonymi

umys

łowo a w normie intelektualnej nie zachodzą istotne różnice, co do stopnia

nasilenia agresywnego zachowania. Jedynie w

śród młodzieży o prawidłowym po-

ziomie rozwoju intelektualnego mo

żna zauważyć większą tendencję do manifesto-

wania zachowa

ń agresywnych.

Wyniki tych bada

ń wskazują, iż pojawienie się wysokiego nasilenia zachowań

agresywnych (werbalnych i fizycznych) nie jest charakterystyczne dla m

łodzieży

upo

śledzonej umysłowo w stopniu lekkim. Młodzież ta nie różni się pod tym wzglę-

dem w sposób znacz

ący od młodzieży w normie intelektualnej. Dalej zwrócę

szczególn

ą uwagę na fakt, iż korzystając z wyników tych badań nie jest łatwo

stwierdzi

ć, czy u osób upośledzonych umysłowo występują zachowania agresywne

cz

ęściej niż u osób w normie intelektualnej. Otóż przeprowadzone w późniejszym

okresie dok

ładne badania przedstawione w literaturze przedmiotu wskazują, że

osoby upo

śledzone umysłowo przejawiają zachowania agresywne w ten sam spo-

sób i z podobn

ą częstotliwością, co osoby w normie intelektualnej. Wydaje się,

zatem,

że zachowania agresywne nie są czynnikiem różnicującym w sposób istot-

ny osoby upo

śledzone i osoby w normie intelektualnej.

Oczywi

ście na pewno dostrzec można istotne różnice w sposobie wyrażania

agresji. Jest ona obecna wokó

ł nas. Zwłaszcza nas pracowników ośrodków, szkół

specjalnych w których przebywaj

ą i uczą się dzieci z upośledzeniem umysłowym.

Poniewa

ż:

- Dziecko o obni

żonej sprawności umysłowej jest nadmiernie pobudzane

wewn

ętrznie, jeśli znajdzie się w nieżyczliwym środowisku, gdzie czuje się

53

gorzej traktowane.

Łatwo wówczas mogą się u niego pojawić akty autode-

strukcji lub agresji selektywnej, która ma na celu popraw

ę własnej pozycji.

- Zauwa

żyć też można, iż u większości dzieci upośledzonych już w rozwoju

osobniczym cz

ęściej pojawia się tendencja do negatywnych interakcji spo-

łecznych przejawiających się najczęściej w unikaniu kontaktu z otocze-
niem, ni

ż tendencje do pozytywnych interakcji społecznych - dążenia do

nawi

ązania kontaktów. Dzieje się tak ponieważ są one częściej niż ich ró-

wie

śnicy w sposób jawny odrzucane przez rodziny, grupy rówieśnicze. Dla-

tego te

ż bardzo ważnym elementem pracy z takim dzieckiem jest zapobie-

ganie zjawisku agresji i rozwijanie kompetencji spo

łecznych poprzez

kszta

łtowanie empatii, spostrzegania, rozumienia.

Agresja jest w ka

żdym człowieku. Agresja jest w nas i wokół nas niezależnie

od tego, czy uwa

żani jesteśmy za osoby w pełni intelektualne, czy też upośledzone

umys

łowo.

Zdajemy sobie spraw

ę z tego, że całkowite wyeliminowanie zjawiska agresji

szkolnej i zwi

ązanych z nią problemów z naszego życia jest raczej niemożliwe.

Mo

żemy je tylko zredukować. Aby to zrobić należy zastosować odpowiedni pro-

gram interwencyjny. Mo

żna go wdrożyć stosunkowo prostymi środkami. Aby nasze

dzia

łania były skuteczne należy zastosować odpowiednie środki oddziaływania

pedagogicznego.

Rozpoczynaj

ąc pracę mającą na celu zminimalizowanie agresji i przemocy

nale

ży opracować poszczególne etapy postępowania.

- Pierwszym krokiem w zapobieganiu przemocy i agresji w szkole jest spre-

cyzowanie norm, zasad, regu

ł dotyczących życia w danej społeczności

szkolnej. Dzieci musz

ą mieć jednoznacznie określone co im wolno, a cze-

go nie, jakie zachowania s

ą preferowane a co jest niedopuszczalne. Normy

i zasady dotycz

ące agresji i przemocy oraz innych zasad życia w szkole

powinny by

ć sformułowane w sposób jasny i przystępny dla uczniów

szczególnie dla uczniów upo

śledzonych umysłowo. Normy mogą być zapi-

sane w ró

żnych dokumentach i w różny sposób. Każda szkoła może opra-

cowa

ć własną wersję. Najważniejsze jest, aby istniał przynajmniej jeden

dokument stworzony specjalnie dla uczniów. Ustalenie norm powinno

łą-

czy

ć się z istnieniem systemu kar i konsekwencji.

- Uczniowie powinni mie

ć poczucie, że łamanie zasad pociąga za sobą

okre

ślone sankcje. Nie wystarczy stworzyć zasady. Trzeba wprowadzić

dzia

łania, które pozwolą te zasady ożywić, tak aby uczniowie je znali, ro-

zumieli, pami

ętali i stosowali. Każda szkoła musi dobrze znać swoją sytu-

acj

ę - na ile problem przemocy jej dotyczy i w jakim zakresie? Diagnoza

powinna pos

łużyć stworzeniu mapy problemów i opracowaniu na jej pod-

stawie programu zaradczego.

- We wspó

łczesnym świecie każda szkoła powinna prowadzić systematycz-

n

ą edukację w zakresie problemu agresji i przemocy rówieśniczej. Działa-

nia profilaktyczne powinny obj

ąć zarówno rodziców jak i uczniów. Rodzic

powinien by

ć sojusznikiem w przeciwdziałaniu przemocy w szkole, a nie

dodatkowym problemem.

- Dzia

łania edukacyjne w klasach mogą obejmować, oprócz tworzenia sys-

temu norm i zasad, tworzenie norm klasowych i prowadzenie zaj

ęć warsz-

tatowych dotycz

ących wiedzy o problemie oraz konkretnych umiejętności.

54

Dzia

łaniom w klasach mogą towarzyszyć działania ogólnoszkolne. Mogą to

by

ć np. dni przeciw przemocy lub pojedyncze akcje.

- Od pocz

ątku swej obecności w szkole uczniowie muszą otrzymywać od

nauczycieli jasny komunikat: „W tej szkole nie ma miejsca na przemoc i
agresj

ę”. Konsekwencja nauczycieli jest podstawą sukcesu. Na etapie

wczesnego procesu wychowawczego nauczyciel – wychowawca, który jest
atrakcyjnym wzorem dla uczniów, mo

że spowodować zmniejszenie agresji.

Przede wszystkim przez stanowczo

ść wobec zachowań ucznia, ale jedno-

cze

śnie akceptację jego osoby.

- Innym wa

żnym czynnikiem jest wspólny front działań nauczycieli w reago-

waniu na zachowania uczniów. Zdarza si

ę, że w szkole jeden nauczyciel

reaguje krzykiem, a inny próbuje rozmawia

ć z uczniem; jeden zwraca

uwag

ę na wyśmiewanie, inny nie reaguje na takie „błahostki” .

Jak pokre

śliłam wcześniej: Zjawiska agresji nie da się całkowicie wyelimino-

wa

ć. Ważne jest jednak, aby jej się przeciwstawić i podjąć działania profilaktyczne.

Podsumowuj

ąc, dodam że wielkim zadaniem oświaty jest podjęcie konkretnych

dzia

łań mających na celu przeciwdziałanie zjawisku przemocy i agresji. Jednym z

takich dzia

łań mogłoby być przystąpienie placówek do realizowania profilaktycz-

nych programów przeciw agresji i przemocy lub stworzenie w

łasnego programu

walki z w/w patologiami zgodnie z potrzebami szko

ły. W Specjalnym Ośrodku

Szkolno – Wychowawczy im. M. Grzegorzewskiej w Pu

ławach, w której pracuję

zosta

ł opracowany przez grono pedagogiczne „Program profilaktyczny”. Program

ten jest konsekwentnie wdra

żany w życie przez wszystkich pracowników Ośrodka.

S

ądzę, że przyniesie on pożądane efekty i w pewnym zakresie zmniejszy agresję i

przemoc w

śród naszych uczniów. Grupa nauczycieli ukończyła kurs „Spójrz ina-

czej”, „Spójrz inaczej na agresj

ę”, „Agresja i przemoc”, „Trzy koła” w związku z tym

na lekcjach przeznaczonych do dyspozycji wychowawcy mo

że śmiało realizować

tematy po

święcone problemowi agresji istniejącej w nas i wokół nas. W Ośrodku

organizowano tak

że w ostatnim czasie warsztaty dla nauczycieli pod hasłem: „Teo-

retyczna perspektywa rozumienia agresji”. Zajmowano si

ę na nich teorią dotyczącą

ró

żnych sposobów pojmowania agresji także w odniesieniu do osób upośledzo-

nych umys

łowo. Ponadto opracowano diagnozę zachowań agresywnych uczniów

SOSW, która pos

łuży do dalszej, bardziej efektywnej pracy z dziećmi. Opracowano

równie

ż biuletyn, który stanowi teoretyczną bazę podejmowanych przez nauczycie-

li – wychowawców Specjalnego O

środka Szkolno – Wychowawczego działań

zmierzaj

ących do powstrzymania agresji na terenie placówki.

Efektywno

ść ograniczenia agresji w nas i wokół nas można próbować osią-

gn

ąć wieloma metodami, między innymi tymi wymienionymi wyżej. Jednak jak

mawia

ła twórczyni pedagogiki specjalnej Maria Grzegorzewska: „nie ma kaleki jest

cz

łowiek” należy pamiętać, aby w podjętych działaniach zawsze widzieć człowieka

z jego balastem i jego trudno

ściami, niezależnie czy jest upośledzony umysłowo

czy w normie intelektualnej.

Literatura:
Materia

ły warsztatowe z kursu „Skuteczne sposoby walki z agresją”, zorganizowanego przez METIS

Katowice 2004

Materia

ły szkoleniowe z otwartego Zespołu Samokształceniowego dotyczącego psychoprofilaktyki

szkolnej pt. „Perspektywa rozumienia problemu agresji”, Pu

ławy 2001

Bartkowicz Z.: Konfliktowo

ść upośledzonych umysłowo jako przedmiot oddziaływań terapeutycznych.

W: Chodakowska (red): Dziecko niepe

łnosprawne w rodzinie. Lublin 1995

55

Dykcik W.(red): Pedagogika Specjalna. Pozna

ń 1998

Ko

łodziejczyk J., Kołodziejczyk T., Czemierowska E.: Spójrz inaczej na agresję. Starachowice 1998

Ko

ścielska M.: Upośledzenie umysłowe a rozwój społeczny. Warszawa1984

Ko

ścielak R.: Funkcjonowanie psychospołeczne osób niepełnosprawnych umysłowo. Warszawa1996

Mikrut A.: Agresja u osób upo

śledzonych umysłowo-uwarunkowania i przejawy. W: J. Pilecki, S. Ol-

szewski: Wspomaganie rozwoju osób niepe

łnosprawnych. Warszawa 2000

Minczakiewicz E.: Postawy rodzicielskie a sytuacja szkolna uczniów z zaburzeniami mowy. „Zagad-

nienia Wychowawcze a Zdrowie Psychiczne” 1988, nr 1

Opiat J.: Kszta

łcenie dzieci upośledzonych umysłowo. Warszawa 1994

Pilikiewicz M.: Techniki socjometryczne. Wprowadzenie do bada

ń. Psychologia wychowawcza 1962

Pilecki J., Pilecka W

ł., Baran J.: Wychowanie dzieci o obniżonej sprawności umysłowej w internacie.

Kraków 1997

S

ękowska Z.: Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej. Warszawa 1998

Skorny Z.: Psychologiczna analiza agresywnego zachowania si

ę. Warszawa 1968

Skorny Z.: Psychologia wychowawcza dla nauczycieli. Warszawa 1992
Spionek H.: Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. Warszawa 1985
Zagrodzka J.: Sk

ąd w nas tyle zła. „Wiedza i Życie” 1999”, nr 11

Zaj

ączkowski K.: Dzieci niedostosowane społecznie w szkole. „Nowa Szkoła” 1998