HLP III

plebańska” 1590 r., „Albertus z wojny” 1596 r., anonimowe, dały
początek długiej serii tzw. albertusów (bohaterem jest ucieszny
klecha), np. „Komedia rybałtowska nowa” 1615 r.

zbiory

wierszy Jana z Kijan: „Nowy Sowiźrzał abo raczej

Nowyźrzał” 1596 r., „Sowiźrzał nowy abo raczej Nowyźrzał”
1614 r., „Fraszki Sowiźrzała nowego” 1614 r., „Fraszki nowe
Sowiź-rzałowe” 1615 r.

„pisma” Jana Dzwonowskiego: „Sejmu domowego [walnego]
artykułów sześć” 1608 r., „Nie-pospolite ruszenie abo Gęsia
wojna” 1621r.

kalendarze z przepowiedniami, humorystyczne i parodystyczne,

np. „Kalendarz wieczny” Ja-na Żabczyca, ok. 1614 r.

nurt opozycyjny wobec literatury warstw panujących.

pierwsza generacja krakowskiej cyganerii artystycznej

–

fikcyjny cech frantowski, twórcy ukry-wali się pod komicznymi
pseudonimami (Jan z Wychylówki, Tymoteusz Moczygębski),
środo-wisko małopolskich klechów i rybałtów, negatywny
stosunek do świata feudalnego, brak pers-pektyw na zmianę
sytuacji życiowej i społecznej, na marginesie stanów,

zawiedzione nadzie-

je, niespełnione ambicje, plebejska duma i

niezależność.

ustawiczna wędrówka w poszukiwaniu chleba i znośnych
warunków pracy.

działalność autorów sowizdrzalskich – ostatnie lata XVI w. i
pierwsza połowa XVII w. wiąże się z rozkwitem małopolskiego

szkolnictwa parafialnego.

filozofia „lekkiego chleba”.

II.

Program literacki. Humorystyka jako światopogląd.

produkt

anonimowy,

prowokacyjna

amoralność,

brak

przegrody, jaka stoi pomiędzy twórcą-moralizatorem a
odbiorcami, wspólna lektura w karczmie – przybytek kultury

ludowej.

czynność zarobkowa (jawnie).

III.

Konfrontacje, prowokacje i paradoksy.

tendencja

sprowadzania

abstrakcji do

wymiarów

najprostszych i materialnych, sprzecz-

ność między ogólnymi

prawami i teoretyczną intencją prawd kościelnych a
sensualizmem i konkretnością chłopskiego myślenia.

„Pismo święte” traktowane z poufałością i brakiem dystansu.

skompromitowanie mitu niebiańskiej szczęśliwości (nerwowa
pogoń za pieniądzem) i dobrej żony.

zasadniczy element postawy wobec świata – prowokacja
wypływa ze sprzeczności między kulturą ludową a oficjalną.

odwrócenie hierarchii i wartości,

IV.

Parodie sowizdrzalskie.

pochwała czarownic, cudzołóstwa, żarty z duchownych.

antybohater-Rycerz, Albertus-

żołnierz-oferma.

aprobata dla sprytu i tchórzostwa.

Świat na opak.

wszystko kłóci się ze zdrowym rozsądkiem.

absurd urealniony.

VI.

Miejsce i znaczenie literatury sowizdrzalskiej w

piśmiennictwie polskim.

brak hamulców i rygorów – słabość i siła błazeństwa.

groteska.

TEKST

„Albetusy” i „Komedia rybałtowska”.

„Wyprawa plebańska”, 1590 r., wydana u Łazarza (syna).

osoby: Pleban, Albertus, Wendetarz (tandeciarz) i Rostrucharz

(handlarz końmi).

Pleban narzeka na nałożenie na duchowieństwo obowiązku

wojskowego (po

1582 r., najazd tatarski i groźba wojny z

Turcją), „cnoty kość” żołnierz, znalazł Albertusa (Wojtka),
skromny, biedny, Albertusowi sprzykrzyła się szkoła, jadą kupić

konia (byle tanio), z Wendetarzem roz-

mawiają o potrzebnym

rynsztunku, do Rostrucharza po konia (14 lat), Albertus

obiecuje Ple-

banowi nie ryzykować podczas bitwy, Pleban

zaleca mu być dobrym, nikogo nie krzywdzić, z tyłu bitwy się
trzymać i nie ryzykować.

„Albertus z wojny”, 1596 r., wydany u Łazarza.

osoby: Ksiądz, Albertus, Wojtas.

Ksiądz się zastanawia, czy Albertus żyje, ten przyjeżdża, pyta,
gdzie ma zostawić konia, miał z nim problem – wszedł z koniem
w błoto, stracił buty, miał przy sobie list pisany „palcem Bo-
żym”, konia zaczął wyciągać z błota za szyję (powróz), koń się
dusił, Albertus sprzedał rynsz-tunek (zbroję też, bo ubranie miał
od błota tak twarde jak zbroję).

Wojtasowi na wojnie zabrali konia i brodę zgolili, u pasa ma
zdobyczne kokosze („tu we wsi, niedaleko”), to kradzież,
Ksiądz: „drugiemu nie czyń, coć niemiło”, Albertusowi nie było

niemi-

ło, ksiądz namawia Albertusa na zostanie księdzem,

oferuje mu plebanię po swojej śmierci.

„Komedia rybałtowska nowa”.

osoby: Magister albo Klecha, Kantor, Dzwonnik z maczugą,
Albertus, Konfederat (z wojska, grabieżca), Gospodarz,

Gospody

ni, dziad, Baba, Diabeł, epilog (tu: postać zamykająca

przedstawienie).

w Prologu

– prośba o datek.

Traktat pierwszy: Gospodyni i Gospodarz o głodzie,

spustoszenie po Konfederatach.

Traktaty (3) przedzielone Chorusami (3).

w Traktacie trzecim Baba (= czaro

wnica) i Diabeł, którego ona

przegania.

II.

„Fraszki” Jana z Kijan.

„Nowy Sowiźrzał”.

1. Autor tych książek – nie opisuje tu nauk wyzwolonych,
starych, lecz dla przyjemności.

2. Do czytelnika

– urodził się w czyśćcu, chrzcił w Jordanie po

świętym Janie, uczył się w Pa-ryżu (dawno, książki pogubione,
zżarte przez mole), szkoła była męką, potem służba na dwo-
rze, podczaszy na królewskim dworze (krowom wody żłób) u

Henryka Walezego.

12 Przekupstwo

– odwrócenie realnej sytuacji, piwo do

Przemyśla, sól do Bochni.

4 Rzemieślnicy łgarze – 2 lata łgarstwa, 1 rzemiosła się uczą.

fraszki 28-

48 „Medicina”.

30 Łysina na głowie – rada dla łysych, gnój na porost włosów.

50 Nauki potrzebne do rzemiosła – ustawiczne wędrowanie,
wprawiaj się w niecnoty, śpij do południa, nie myj się, nie czesz,
żadnej pracy nie wykonuj, rozkazów nie słuchaj, szkody czyń,
nie czyść butów, kłóć się z żoną i dziećmi pana.

55 Disticha Catonis

„przekłady” – „W swe siły nie bardzo

dufaj”, „Nie wierz żonie, gdy dobre-go sługę łaje”, nie kłóć się z

bietą („Krótki rozum, długie włosy…”), nie wierz kobiecie (kła-

mie), nie miej kochanki, bo żona też ci tym odpłaci, lepsze
chowaj dla siebie, nie spiesz się, nie idź pierwszy.

63 Mąż z żoną jedno ciało – jeśli to prawda, dlaczego on nie
czuje, że ją „kto inszy (…) kut-neruje?”.

69 Psalm szewcom ku czci, ku chwale, bo łgarze.

75 Zamknienie

– dla wszystkich to dzieło, autor mieszka w

Bieszczadach.

Jan z Kijan „Fraszki Sowizdrzała nowego” w wyborze.

„Jan z Kijan FRASZKI te wszytkim ofiaruje), 1614 r., Kraków.

2 Co ludzie robią na świecie? – Bóg nierówno rozdał ludziom

bogactwa, bogaty

– rozum, bie-dny – głupota, gdyby Salomon

był biedny, uważano by go za głupca.

18 Własność turecka – kosztowne towary do Polski.

19 Węgrzyn – gospodarny i ma dobre towary, ale zmienny w

wierze.

20 Włoch – pięknie buduje, „Każdą rzecz ozdobi”, mdłej natury.

21 Niemiec

– boi się Polaka, gwałtowny, skory do bitwy.

22 Hiszpan

– dobry żołnierz, lepsze żelazo niż w Polsce.

23 Anglikowie

– kupcy.

24 Arabowie

– kupiec-pirat.

25 Polacy

– przymierają głodem, ale w luksusie, odważny,

skory do bójki.

26 Moskwa

– zdrajcy.

28 Rusin

– złodzieje.

[Jan z Kijan] „Fraszki nowe Sowizdrzałowe” w wyborze.

Kraków 1615 r.

11 O Niemcu

– budował organy, sklepienie się zawaliło, zbierał

pieniądze, przekręcił słowa.

umoralniające, do nauki.

20 Pożyczana świeca – mąż umiera zbyt wolno, żona martwi
się o świecę.

III.

„Minucje sowizdrzalskie”.

„<Minucje sowiźrzałowe – A>” zachowane fragmenty.

1 Miesiące: sierpień – grudzień; sierpień: nie chodź do
kochanki, bo ktoś inny do twojej żony, październik: „Chroń się
wody”.

2 Części roku: wiosna: praca, lato: polowanie, jesień: dzieci,
zima: ksiądz po kolędzie, bożo-narodzeniowa kradzież „na
szczęście”.

3 Nauka puszczenia krwie.

„<Minucje sowiźrzałowe – B>”.

1 Do czytelnika

– zawsze chodził prostymi drogami, ale Bóg

zasiał je cierniem i teraz musi je z daleka omijać.

2 O postanowieniu roku.

3 Pan doroczny

– przepowiednie, większa jałmużna dla

karczmarzy niż mnichów.

4 Drogi i poselstwa

– drogi niebezpieczne z powodu deszczu.

5 Choroby.

7 Urodzaj.

7 Wojny.

8 Ognie i pożogi.

9 Odmiana księżyca.

10 O postanowieniu księżyców

O powodzeniu szczęśliwym miast niektórych 23-29: Kraków,
Lwów, Przemyśl, Sędziszów, Dębica, Pilzno, Biecz.

30 Koniec roku.

31 Kalendarz nowy dla prostaków.

IV.

„<<Pisma>> Jana Dzwonowskiego”.

„Statut Jana Dzwonowskiego” (jak sądzić łotry i kuglarze).

„Pisano go przy szynkwasie/ Tak rok jakoś o tym czasie”.

Do czytelnika

– w karczmie dla zabawy.

List wolny (paszport) i przywilej (dyplom) frantowskiego cechu,

z pana nie błaznuj przy goś-ciach.

20 artykułów zebranych szybko „Konstytucji nowych”.

artykuł XV – nikt nie powinien karać żony za to, że obiła męża,
gdy on nie potrafi się sam ob-ronić.

Kryminały, np. „o czary” – jeśli na dobre, to pochwała

czarownic.

„Niepospolite ruszenie abo Gęsia wojna”.

Kraków, 1621 r.

osoby: szlachcic i Karczmarz.

Szlachcic z wojny, Karczmarz o stratach podczas wojny.

„Dziwy albo Absurda”.

„[Januarius Swizralus] Peregrynacja Maćkowa”.

proza, język mało zrozumiały, błędy „jazem się zmordowan,

juzem tez nie mo

g dalej uść”…

Maciek zwiedził kawał świata (nonsensy geograficzne), głuchy
usłyszał szelest w krzakach, ślepemu coś mignęło, nagi
wystraszył się, że ich pozbawią ubrania, chromy chce
uciekać…

Napomnienie do sąmsiadów – nie puszczajcie w świat rymów.

miesięcy

Do czytelnika Maciek.

podpis: „Januarius Swizralus pede propria

, Anno Domino,

91073526000”.

„Cadasylan Nowohracki na Krempaku”.

„Sakwy” z nowinami, w wyborze.

„Naenia abo wiersz żałosny”.

na śmierć Matysa Odludka, księcia ultajskiego, wielkiego
hetmana łotrowskiego.

był tak mądry, że ze świniami siedział.

matka

– czarownica, rodzina – złodzieje i przestępcy.

akrostych: wersy 155-167 MACIEJODLUDEK.

VI.

„Śpiewnik sowizdrzalski”.

„[Jan z Wychylówki] Kiermasz wieśniacki}, „Rozgwara”.

osoby: Kmoś i Bartosz.

„Taniec albo pieśń o Kaśce” i inne „Pieśni” (6), 8. O krawcach,
9. Mięsopust.

Żarty kiermaszowe w wyborze.

VII.

„Szkolna i plebejska mizeria”.

„Synod klechów podgórskich”.

10,01,1607 r.

klechowie mówią o swoich biedach.

„[Januarius Sowizralius] Peregrynacja dziadowska”.

Annus Dominus 831954730, 1612 r.

dziadowska rozprawa, osoby: Chełpa, Lagus, Marek i
Bałabasz, Kubrak, Lepiarz, Korman…

o niedoli starszych, Lagus chce iść do „Kalwaryjej nowej”,
Oświęcimia, Wiednia i Rzymu, Ma-rek i Bałabasz do
Częstochowy, zabiorą też dwie baby – Truchnę i Kromczonkę,
Kubrak do zboru albo Lutra (Żydzi urzynają), Lepiarz, Ślepy
Dziad też chce gdzieś iść, Zwoniczka Stara może go wynieść w
pole, może też pomóc impotentowi, Latawica ma „czartowskie
zioła”, mo-że zarazić kogoś chorobą, Stypa.

„Nędza z Biedą z Polski precz idą”.

„Ustąpiły złe czasy, nastąpił rok miły”.

Nędza zabiera Biedę, zostawia za to Mizeryję.

rozmawiają z Chłopem, potem z Babą, oboje chcą je obić,
Mnich wymawia Nędzy, że przez nią biedni zabijali dla
pieniędzy.

Nędza do włoskiej ziemi, szatan wszędzie po trochu.

Śmierć w Turcji, rozmawia z Żakiem, który namawia ją, by
postraszyła bogaczy, ona, że nie może wybierać, on się
przeraził, że jej nie umknie, Śmierć nie oszczędzi nikogo, ale
Żak uciekł.

Jan Andrzej Morsztyn, Wyb

ór poezji,

oprac. Wiktor Weintraub, BN I 257, 1988.

WSTĘP

Poeta baroku.

zastosowanie pojęcia „barok”.

nogą własną

Edward Porębowicz – nazwa stylu (niezwykła metaforyka,

paradoksy, dowcipna puenta).

po I wojnie światowej uczeni niemieccy nowa epoka, między

renesansem

a Oświeceniem.

w Polsce głównie zasługi Romana Pollaka.

II.

Marino i marinizm.

niespokojny duch, najgłośniejsze dzieło „L’Adone” 1623 r.,
popularność, sława, zm. 1625 r., poemat hedonistyczny, liryki –
4 wydania, najpełniejsze 1615 r. „La lira”, akrobatyka języko-
wa, brak głębszych przeżyć.

1623 r. przekład „L’Adone” nieznanego Pomorzanina Piotra
Kostki (żenująco nieudolny), do-piero Morsztyn dorównał
oryginałowi.

III.

Życie Morsztyna.

Jan Andrzej Morsztyn 1621-1693 r., ojciec Andrzej, kalwin, Jan

przeszedł na katolicyzm, wy-kształcenie Walerian Otwinowski

(1571

– przed 1642).

tłumaczenie „Georgik” Wergiliusza i „Przemian” Owidiusza,
1638 r. podróż zagraniczna, dwo-rzanin Lubomirskich, poseł na
sejm (sześciokrotny), od 1648 r. związany z dworem Władysła-

wa IV, 1653 r. Jan Kazimierz

– tytuł dworzanina królewskiego,

powiernik Ludwiki Marii, 1659 r. ślub z dwórką królowej,
Katarzyną Gordon, szybka kariera, 1668 r. podskarbi wielki

koron-

ny, polityka profrancuska, w opozycji królewskiej po

śmierci Jana Kazimierza i za Michała Wiśniowieckiego.

w 1670 r. oskarżony o nadużycia, poparcie Sobieskiego,
magnat, przywrócony do łask dworu i wpływów, król zbliżył się

do polityki prohabsuburskiej, Morsztyn do opozycji (ostrej),

1678 r. obywatelstwo francuskie, 1679 r. sekretarz Ludwika XIV

(przysięga wierności), tajna kores-pondencja królewska
(Sobieskiego) dla Ludwika XIV, 1680 r. zakup ogromnych dóbr
we Francji, 1683 r. oskarżenie o zdradę stanu, Morsztyn
wyjechał, zmarł w 1693 r.

IV.

Twórczość. Epika i dramaty Morsztyna.

1662

(wy

stawienie „Cyda” Corneille’a), potem

okolicznościowe wiersze.

poezja dworska, nie polityczna (panegiryk dla Ludwiki Marii w

„Psyche”), aura gry miłosnej.

przekład-adaptacja „Psyche” z Lucjana, Apulejusza, Marina,
pieśń Marina z „L’Adone (Kupido o swojej miłości do Psyche).

utwór dramatyczny „Amintas” z Tassa (1573 r.), polski przed
1651 r., apoteoza zmysłowej mi-łości, błędy i nieudolności przy
przekładzie.

„Cyd albo Roderyk”, wystawiony w 1660 r. w Zamościu u Jana
Zamoyskiego (Sobiepana) w Zamościu, pierwszy przekład z

francuskiego, stosunkowo wierny, Corneille

– precyzja słowa,

1662 r. przed królem + „Prolog” – Wisła składa hołd parze
królewskiej.

Twórczość liryczna.

najbardziej reprezentatywne

– 210 wierszy z dwóch ksiąg

„Lutni, brak wśród nich najjaskraw-szych obscenów oraz

prywatnych.

wiersz dedykacyjny do Łukasza Opalińskiego, drugi – do
czytelnika, „Do panny” (Kasia – mu-zą).

drugi zbiór skromniejszy – 32 wiersze, „Kanikuła” –

skomponowane latem 1647 r. (wiersz de-

dykacyjny), większość

erotyków, wielotematyczność, utarte motywy, aby olśnić
czytelnika i zapędzić w kozi róg poprzedników, także

drobnostki, ikoniczne wiersze (francuski Ronsard, nie Marino),

zaskoczenie

– kalambury, homonimy, puenty.

także styl prosty (np. listy poetyckie).

niemal wszystkie

utwory to przekłady lub przeróbki.

wzory: Marino, Marcjalis.

9 wierszy religijnych.

erotyki (ale brak psychologii miłości), ważne miejsce – poezja
okolicznościowo-towarzyska (anakreontyki, skandale), fraszki.

wirtuoz w eksponowaniu możliwości polszczyzny.

VI.

Wersyfikacja.

żaden poeta staropolski nie może się mierzyć z Morsztynem.

od 5- do 13-

zgłoskowców, głównie 8-, 11- i 13-zgłoskowce.

tok przerzutniowy

– zjawisko wyjątkowe.

VII.

Dzieje recepcji.

Morsztyn nie drukował swoich utworów.

rękopiśmienne odpisy.

druk dopiero w XIX wieku.

TEKST

KANIKUŁA

Do jaśnie wielmożnego jegomości pana koniuszego koronnego

– Aleksandra Lubomirskiego; licha praca, do większej autor dopiero

nabierze ochoty.

Ad Musas

– panny są przyczyną wszelkich wierszy, prośba o

natchnienie: woda z hippokre-

teńskiego źródła na Helikonie.

Dwoja

bieda

– „psia gwiazda”, upał wysusza wody, rzeki, autora

męczy też Wenus, oby obie prędko minęły.

Do kanikuły („Potężny piesku, co władasz gorącem”) – wieczne

śniegi topią się z gór, prośba, by miłość ogarnęła też jego „dziewkę”,

ona ma wszystko w sobie.

Nadgrobek Perlisi

piesek zdechł z gorąca, rozpacz Kanikuły

(burza).

Chłód daremny – podczas panowania Raka (22 czerwca – 22

lipca), autor chowa się do lasu, chłodu nie znajdzie gdyż ma w sobie
ogień (miłość).

Dyskrecyja

– pod dębem leży śpiąca dziewczyna w otoczeniu

Kupidynków, jeden rozpiął jej sukienkę i wszyscy „chłodzili swoje
oczy”, autor rzucił jej się do ust i piersi, obudziła się, zła, to bogini,
on zwala winę na kanikułę.

Wiejski żywot – wiejski żywot nie jest najgorszy (tak żyli przed

potopem), owoce, nie znali wi-

na z Włoch, piwo, domowe krosna,

każdy miał jakieś zajęcie (śpiewanie piosenek, wicie wian-ków…),
brak hałasu, wierni przyjaciele, brak intryg i zdrad dworskich, brak

wojny, wszystko w zgo

dzie, Jaga, może autor ją zdobędzie.

Jabłka – „drażnięta” przez nikogo nie dotykane, strzeż się

kanikuły.

Dobra myśl – pijmy wino na ochłodę (Noe miał winnicę,

Aleksander Wielki po pobiciu Persów sobie popijał), trunek – „Ojcem
szczerości, matką jest nadzieje/ (Tylko że ją gdzieś sen z głowy
wywieje)”, koniecznie z pannami.

Do kanikuły („Zła kanikuło, psie niebieski wściekły”) –jest zły, bo

przez nią uciekł chłód, tylko niech jego pani zostanie.

canicula = piesek, okres największych upałów letnich

(lipiec-sierpień).

podwójna.

kosztowna, biała perła lub piesek maltański (o jedwabistej

sierści).

roztropność, wzgląd na kogoś

Redivivatus

– jako wietrzyk chłodzić będzie Jagę, także jej

piersi.

Rzeki

– katalog rzek Rzeczypospolitej z „Roczników” Długosza.

Na płacz jednej panny – Filidy, wzgardziła jego łzami, może

teraz zmięknie.

Przechadzka („Czy z mej namowy, czy-li z dobrej woli”) – Kasia

chce iść na kwiatki i doić kro-wę, wątpliwy komplement.

Bombyx

– ze zgryzoty i rozczarowania plecie sobie trumnę.

Serenada ("Już słońce padło, już horyzont ciemny”) – otwórz

okno, Jago (nocą).

Zapał – piecze go miłość.

Vaneggiar d'una innamorata

– to nie ogień, to męka, mróz?

miłość? kocham? łańcucha nie wi-dać, „żyję, umieram”.

LUTNIA

1661 r. Łukaszowi Opalińskiemu.

Księga pierwsza.

Do jegomości pana Łukasza ze Bnina Opalińskiego, marszałka

nadwornego koronnego

– „po kolędzie”, w darze.

Do czytelnika („Lutniąś wziął w rękę, która-ć w różne tony") –

mu się spodoba, ten niech czyta.

Do tegoż („Jam nie myślił nigdy o tem”).
Do panny („Obróć łaskawe, panno, ku mnie oczy") – oczy to

fontanna wody parnaskiej (źródło natchnienia), „Miłość jest Muzą”,

do Kasi.

Do swoich książek („Dokąd się, moja lutni, napierasz

skwapliwie?")

– apostrofa do swoich utworów z Marcjalisa, nie do

druku.

O sobie

– anafory „Nie tyle” (pszczółek ukraińskie ule, różnych

barw tęcza i zorze), ale on „bó-lów” wycierpiał do Katarzyny.

Do Jana Grotkowskiego

, pisarza pokojowego JKM („Tobie, mój

Janie, tobie przed wszytkimi”) – był większym poeta od Morsztyna,
autor składa mu hołd.

Ogród miłości – ogród Kupidyna (chwast – płonne obietnice…),

on kopacz.

Na klacz hiszpańską – opis konia, zalecenie rozmnażania go,

szczęśliwy, kto jej dogląda.

Na jabłko – żadne się nie równa z tym, które Kasia mu dała,

rozpaliło go.

Na łakomą – do Zosi, miłość a pieniądze.

Czary niemieckie

– towarzysze Odyseusza i Kirke, Hans i czara,

4 wersy.

List do jegomości pana Otwinowskiego, podczaszego

sendomirskiego

– wyjeżdża, ale nie za-pomni Otwinowskiego.

Respons

– odpowiedź Otwinowskiego, nadzieja, że Morsztyn

wróci i nic go nie powstrzyma.

Lament pasterski. Fragment

– przekład (czego?), opuszczony

Dafnis przez Dorydę, umrze z żalu.

Niestatek („Prędzej kto wiatr w wór zamknie, prędzej i promieni")

– „Prędzej”, „Niźli będzie sta-teczną która białogłowa”.

Przechadzka ("Ogrodzie wdzięczny, niech mi wolno będzie") –

zwrot do ogrodu o pozwolenie na przechadzkę, zakochany, cierpiący
z miłości.

przywrócony do życia.

zm. 1652 r., dworzanin, jego twórczość nie zachowała się.

pisany latem 1638 r., najwcześniejszy znany utwór

Morsztyna.

Zapust

– cały świat wesoły, on zrozpaczony, nieszczęśliwie

zakochany, umrze.

Niebytność – nie spodziewał się takiego bólu z rozstania.
Drużyna zapustna

– zaproszenie na chlanie.

Oczy wojenne

– kobiety-wojowniczki (Amzonki, Atena…), Zosia

wojuje oczyma.

Łzy a simili – przez porównanie, dzieje miłości (tęsknota do

popiołu), pomóc może Kasia.

Sen

– śnił o ukochanej, miał umrzeć, śmierć się wzruszyła jej

rozpaczą.

O swej pannie

– „Biały” marmur, łabędź, bielsza twarz i szyja.

Nieustawiczna

– Jagienka, zmienna.

Do Jana Grotkowskiego, pisarza pokojowego JK M Sestina

(„Nielutościwe i zawarte nieba").

Do Walka

– z Marcjalisa, „źle mię udano” – fałszywie oskarżono,

nie rogacz, jest koczotem (stręczycielem) własnej żony.

Na wiązanie – podarunek imieninowy, zazdrosny, ona wolna, on

w niewoli.

Do Jana Szomowskiego

, dworzanina pokojowego JKM

–

dotyczy służby „pokojowych”, zależ-ni od rozkazów króla.

Do Stanisława Morsztyna

, rotmistrza JKM

– degustacja

alkoholi.

Raki

– krytyka kobiety (pieniądze, chciwość, gościna, hazard,

pijaństwo…).

Do jednej

– gospodarna pani.

Do oczu swoich („Żart to i fraszka przeciw Bogumile").
Do panny („Twarde z wielkim żelazo topione kłopotem").

Wachlarzyk oddany.

Pewny skarb

– same szkody z materialnymi rzeczami, ale nie z

przyjaźnią.

Proprium pańskie – rys charakterystyczny, Piotr jest panem, bo

długów nie płaci.

Niestatek („Oczy są ogień, czoło jest zwierciadłem") – piękna,

jeśli w zgodzie, brzydka, gdy się pokłócą.

Dialog z Wenerą – rady w miłości – podarki, listy, przysięgi,

porwanie, niewola.

Do Jagnieszki

– portret.

Do panny („Na głuche skały, na śnieżyste Tatry") – „serce jak

skała”, „śnieg ciało”.

Do kramarki.

Do swoich książek („Hola! Już dosyć, dosyć, moja księgo!") –

wystarczy tych wierszy.

Księga wtóra.

Do lutnie („Lutni wszechmocna, lutni slodkostronna") –

„wszędzie cię pełno”, uciecha, zabawa.

Posyłając wiersze jegomości panu marszałkowi wielkiemu

koronnemu

– czyli Jerzemu Lubo-mirskiemu (poeta).

Iglica w szpadę

– „straszliwa broń”, on śmiertelnie ranny.

Wiosna

– a ona zimna.

Do Jagi („Sroga jest żmija żądłem jadowita") – bardziej sroga niż

żmija, miłość, tygrysy i lwice.

Pszczoła w bursztynie – jakby we własnym miodzie.

prawdopodobnie 1645 r.

zm. 1676 r., dworzanin, dyplomata, utwór pisany ok. 1653

młodszy brat poety, 1622-1654/1657, Zbaraż.

przyrząd do fryzowania

Do Jana Grotkowskiego, internuncjusza JK M w Neapolim

(„Króla od Wisły i od Manzanaru").

Śmiech i płacz – ona się śmieje, on umiera, wskrzeszony, gdy

ona płacze.

Do przystarej

– drwi z jej zakochania.

Na Pawła – zakochany w brzydkiej Zosi, ona ślepa na jedno

oko, on na dwa.

Na zazdrosnego

– chciałby być tak bogaty, by Walek mu

zazdrościł.

Mieszana

– jędza czy dziewka (+)?

Do sztucznego

– rozdaje starym bogactwa, by mu się „wróciły”.

Lais stara.

Do sąsiada – powinien być zadowolony, bo może Bóg odebrać

to szczęście.

Przyjaciółka – „dać się obłapić”, nie żona.

Na sen

– Marino, mężatka, była u niego we śnie.

Do lutnie („Córko starego głośnobrzmiąca buku") – Sarbiewski.
Do Bogumiły – serce zostało u niej, dusza też, jeśli nie wrócą, on

umrze.

Do wiatrów.
Na toż [Na śniegową grę] – Jaga rzuciła w niego śnieżką.

Faunus do nimf

– dlaczego uciekają przed nim?

Meditatio

mortis.

Eustachego

Przeczkowskiego

–

rozmyślanie o śmierci, dworzanin królew-ski, odrzucenie smutków,

carpe diem.

Do wiarołomnej („Ty wieczna, której Atropos ni Kloto") – poszła

za bogatym.

Nadgrobek Lukanowi.

Miłość zerwana – uwolniony z niewoli, zdradzony, teraz

nieprzyjaciel.

Do pan

ny. Sonet („Tysiąckroć, moja bohatyrko cudna”) –

zdrajczyni, obłudna.

Cuda miłości. Sonet („Karmię frasunkiem miłość i myśleniem") –

Marin..

Do Jana Grotkowskiego, internuncjusza królewskiego w

Neapolim. Sonet („Nowe zaloty i no-wego tworu”).

Do galerników. Sonet – i tak mają lepiej niż on, brak ulgi, w

płomieniu.

Do trupa. Sonet

– ma lepiej niż zakochany.

Na krzyżyk na piersiach jednej panny. Sonet – „między dwiema

wystawion łotrami”.

Do motyla. Sonet

– lecącego do płomienia, chciałby umrzeć, ale

pocałować usta ukochanej.

Do zorze („Noc człowiekowi na wytchnienie dana") – noc

wytchnieniem, frasunki, Amora zako-chana w Cefalu (on w innej).

Do zorze. Sonet („Noc, człowiekowi na pokój stworzona”) – noc

pokojem, wrony, dzień = nocy, Amora zakochana w Cefalu.

Żona myśliwemu. Sonet.
Do Władysława Szmelinga. Sonet – dworzanin, szydzi z wierszy

Morsztyna, że to erotyki, Morsztyn rozkocha w sobie jego Kordulę.

Cuda miłości. Sonet (,.Przebóg! Jak żyję serca już nie mając?”).

Do starego. Sonet

– żonaty z młodą, obrzydlistwo, on jedną

nogą w „trunnie”.

Desperacyja. Sonet

– Marino, Miłość nie pomoże, ani Gniew,

Fortuna i Czas, tylko Śmierć.

Na uśmiech. Sonet – uciekną ból, płacz, niesmak i tęsknice.
Na powrót. Sonet – rozbity okręt na skałach.

Obraz ukradziony. Sonet

– „znam się” (przyznaję), ukradł jej

portret, ona

– jego serce.

W niebytności we Szwecyjej. Sonet – jako poseł, tęskni, przez 6

miesięcy nie zobaczy słońca.

Na zausznice w dzwonki. Sonet.

Na toż („Znam twą, Kupido, zazdrościwą zrzędę”).
Na toż („Wiemy to dobrze wszyscy chrześcijanie") – dzwony

towarzyszą wszelkim świętom (ślub).

Na toż („Jużeś nam, panno, tyle serc nakradła").
Na toż („Diana na fontanie”) – Akteon ma być cicho, by nie

zbudzić jej.

Rogi

– Akteona, wszyscy mężczyźni są rogaczami, trudno zataić

zdrady.

Serce jednakie

– Sarbiewski, do Pietra.

Odjazd

– odjeżdża, ale jego połowa zostaje z nią (dusza).

Mierność – Horacy, umiarkowanie.
Na posła.

GADKI

Do jejmości paniej Teofili z Raciborska Rejowej

, starościnej

małogoskiej – ona jest cnotliwa, więc nie dla niej erotyki, psalmów
pisać nie umie, więc daje jej zagadki.

Gadka trzecia

– wszystkich obłapia, wszystkich ma pod sobą,

bez głowy (koszula).

Gadka szósta – grób ożywa; zgnije, żyje (zboże).
Gadka dziewiąta – ręka i głowa, boją się go (młotek).

Gadka

dziesiąta – świeże drzewo, nic nie radzi, rózgi z niej

(miotła).

Gadka jedenasta

– związany z czarną miłośnicą, orzeka wyroki,

wszędzie (papier).

Gadka dwunasta

– najpiękniejsza, wzbudza uczucia, Jagusia

(piękność).

Gadka trzynasta

– (chleb).

WIERSZE ROZPROSZONE

Pot krwawy

– Jezus-niebieski kowal, pospieszny goniec,

waleczny żołnierz, winy ludzkie, cier-pienie, „o Miłości ukrwiona!”.

Pokuta w kwartanie

– gorączka co 4 dni, „Jam robak ziemny,

proch nożny, pies zgniły”, „bo-gów wiele / miałem”, wymienienie
grzechów, „od ducha/ Ukorzonego nie odwracaj ucha”, „nie za-
pomnisz o nas w każdej toni”, „Bądź tedy łaskaw”.

W kwartanie. Sonet

– 8 miesięcy, prośba o wybawienie duszy od

ognia wiecznego.

Nowe lato 1648

– do siostry, życzenia pomyślności, drugiego

syna i

drugą Jagusię.

Na imię – „Gniewam się” 3 razy, nie na Jagę, winny ksiądz za

takie imię.

Do wiarołomnej („Zmyślaj, jako chcesz, sadź się, jako raczysz")

– możesz mówić, co chcesz, i tak tobie nie wierzę.

Do Jagi („Kto-ć dowcip tak zaostrzył, że skrytej natury") –

bystrość Merkurego, cnota Minerwy, uroda Wenus, Kupido i Febus.

Serenata („Dobranoc, dziewczę moje!") – dla niej noc spokojna,

dla niego bój.

Do oczu („Oczy, serce wam hołduje") – miłość nie dla

„nadgrody”, dla sługi – łaska.

Czujność – „nie drzemie, kto kocha”.

Rozjazd

– z Kasią, ona w gościnę, on w trumnę.

Do oczu swoich („Oczy me, w czymżem was zdradził") – na

szkodę, patrzą na ukochaną, Iza-bellę.

siostra poety, żona Andrzeja Reja, po 1651 r.

Pieśń („Chłopcze, nalej mi wina") – z kwiatka na kwiatek skacze.
Pieśń („Kiedy męki mej ślicznej Zosi") – Zosia drwiła z niego, on

z niej, pogodzili się.

Pieśń („Gdy-ć swego, Melito, sam serca nie ukażę").
Pieśń („Kasiu, czyś chora, czy uporem")

– przed ślubem, nie

chciała z klasztoru do obozu przyjechać.

Pieśń („Niech się świat mieni, niech się mienią czasy") – u nóg

Kazimiery przez cały rok.

Do Piotra o swoich księgach – krytykował, że zbyt otwarte

wiersze, odpowiedź, nie do szkoły.

Na tabak do Piotra

– tytoń do niższych warstw, potępienie.

Non fecit taliter ulli nationi

– nie uczynił tyleż innemu narodowi,

ile Bóg Polsce, przedmurze chrześcijaństwa, tylko „rządu potrzeba!”.

Pospolite ruszenie l 649

– potrzebne pieniądze na wojsko.

Pieśń w obozie pod Żwańcem 1653 – „Bracia, do koni!/ Już

flaszka na stole”.

Do jegomości pana Jana Sobieskiego, marszałka i hetmana

wielkiego koronnego.

Ad Moscoviam. Fragmentum.

WIERSZE Z WIĘKSZYCH CAŁOŚCI

Calliope. Comoedia

– pijanemu chłopu wmawiają, że jest

królem.

[Pochwała złotego wieku] – z „Amintasa” I akt.
[Pochwala miłości] – z „Amintasa” II akt.

Prolog [Do Cyda].

[Monolog Roderyka].

PSYCHE [Fragmenty]

Do jegomości pana Stanisława z Raciborska Morsztyna,

kasztelana czerskiego

– 1687 r., we Francji.

[Refleksje o życiu] – 6. bitwa i śmierć, żywot, rózga, po trudach

szczęście.

[Wenus poszukuje Kupidyna i znajduje go w Warszawie].

[Królowa Ludwika Maria].
[Kupido zakochuje się w Psyche].

Piotr Skarga, Kazania sejmowe,

oprac. Janusz Tazbir, współudział Mirosław Korolko,

BN I 70, 1995.

WSTĘP

Epoka.

Rzeczpospolita u schyłku wieku XVI.

rozwój handlu, wejście Polski na rynek zachodnioeuropejski.

„złoty wiek” historii szlacheckiej; wpływ na decyzje państwowe,

liczne przywileje.

Polska po unii lubelskiej rozciągała się na obszarze 815 tys.

km2 (w XVII w. prawie milion).

śmierć Zygmunta Augusta (1572 r.) zapoczątkowała okres

olnej elekcji, powołanie władców z krajów rządzonych raczej

na sposób absolutny, zabezpieczenie szlachty w artykułach

hen-rykowskich.

Między „złotą wolnością” a „tyranią”.

1658 r.

opracowała Aleksandra Araszkiewicz

wzrost znaczenia sejmików – stopniowa decentralizacja
państwa (propaganda, przekupstwo, intrygi, użycie prywatnego

wojska na sejmikach).

początek XVII w. rokosz sandomierski (konflikt między
panującym a poddanymi).

Regaliści i opozycja.

regaliści – zwolennicy króla Zygmunta III Wazy: Lew Sapieha,
Mikołaj Krzysztof Radziwiłł (zwany Sierotką), Hieromin

Gostomski, Zygmunt Gonzaga Myszkowski; niezgoda, jaki ma

być program reform.

opozycja skupiona wokół Zamoyskiego.

Kontrreformacyjny model państwa.

papalizm

– rozwinął się XII-XIII w., papież skupia władzę

świecką i duchową, monarchowie realizują władzę świecką.

przez wieki duchowieństwo osądzało heretyków, a władze
świeckie wymierzały karę.

Walka z konfederacją warszawską.

od 1552 r. ustało faktyczne wykonywanie przez starostów
wyroków sądów duchownych, 10 lat później tolerancja została

potwierdzona na sejmie.

konfederacja warszawska 1573 r. potwierdzała istniejący status

quo: utrzymanie przez refor-

mację jej zdobyczy, brak przelewu

krwi w imię wiary.

konfederacja nie określiła, jak ma się układać współżycie ze
szlachtą różnowierczą w spra-wach materialnych (dziesięciny,
zabory ziem i budynków kościelnych), nie wspominała nic o

jurysdykcji duchownej.

wobec niesprawiedliwości (ataki na różnowierców i ich mienie)
innowiercy stanęli po stronie opozycjonistów.

Propaganda różnowiercza.

walka „na pióra’ wraz ze spadkiem ceny wydania książki (druk).

katolicy posługiwali się różnymi argumentami, m.in. reformacja
burzy porządek polityczny, ist-niejący od wieków, podkopuje
autorytet monarchy wobec szlachty, szlachty wobec chłopów,
rodziców wobec dzieci, reformacja sieje niemoralność.

II.

Piotr Skarga jako kaznodzieja królewski.

Działalność Skargi przed rokiem 1588.

ur. w lutym 1536 r. w Grójcu na Mazowszu, nazwisko od
podwarszawskiej wsi Powązki (Po-węzki) – kmiecie, poddani; w
1593 r. król i sejm potwierdza (wątpliwe) szlachectwo Skargi.

utrata matki i ojca w dzieciństwie, szkoła parafialna w Grójcu,

Akademia Krakowska 1552-

1555, bakałarz na wydziale

filozoficznym.

kierownictwo szkołą parafialną przy kolegiacie św. Jana w

Warszawie.

od 1557 r. wychowawca Jana T

ęczyńskiego, 1560 wspólny

wyjazd do Wiednia, w 1562 r. Skarga wraca do Polski

(Tęczyński nadal podróżuje), krótki pobyt u biskupa

kujawskiego Ja-

kuba Uchańskiego.

przebywa we Lwowie, ok. 1564 r. przyjmuje święcenia
kapłańskie, 1567 r. jest na dworze Ja-na Krzysztofa
Tarnowskiego, decyzja o wstąpieniu do zakonu jezuitów.

1569 r. podróż do Rzymu, nowicjat, 1571 r. powrót do kraju,
wykładowca i kaznodzieja w ko-legium jezuickim w Pułtusku.

1573 r. przeniesiony do Wilna, początkowo wicedyrektor, od

1579 r. rekt

or tamtejszej szkoły.

zostaje profesem

– składa czwarte śluby zakonne (przysięga

bezwzględne posłuszeństwo papieżowi).

ożywiona działalność duszpasterska i piśmiennicza, dzieła:
„Pro Sacratissima Eucharistia…” 1576, „Siedm filarów, na
których stoi katolicka nauka o Przenajświętszym Sakremencie
Ołta-rza” i „Artem duodecim sacramentariorum” 1582, „O
jedności Kościoła Bożego pod jednym pasterzem…” 1577,
„Żywoty świętych” 1. wydanie Wilno 1579, egzotyka,

beletrystyka, popu-

larność.

Stefan Batory zatwierdził utworzenie w Wilnie w miejsce
kolegium jezuickiego akademii, któ-rej rektorem został Skarga.

w 1584 r. przeniesiony zostaje do Krakowa do domu

zakonnego Św. Barbary (duże wyróżnie-nie), założył

Arcybractwo

Miłosierdzia (pomoc ubogim), a przy nim fundusz

św. Mikołaja (po-sag dla ubogich dziewcząt), Bractwo św.
Łazarza (pomoc żebrakom), w 1588 r, Komorę Po-trzebnych
(„bank”, pożyczki bezprocentowe pod zastaw, przeciwdziałanie
lichwie), jednał naj-uboższe warstwy dla kontrreformacji.

Skarga

wydał

kilka

ulotnych

pisemek

krytykujących

konfederację warszawską „Upominanie do ewangelików” 1592 i
„Proces konfederacyjej” 1595.

Kaznodzieje nadworni.

wybitni kaznodzieje: Leonard Słończewski, Klemens Ramułt,
Łukasz Lwowczyk, Melchior z Mościsk (pisma nie zachowane),

drukow

ali: Marcin Białobrzeski, Jan Dymitr Solikowski, Miko-łaj

z Wilkowiecka, Jakub Wujek, Józef Wereszczyński, Stanisław
Sokołowski.

za właścwiego twórcę kazań politycznych w Polsce uchodzi
Hieronim Powodowski („Propozy-cja z wyroków Pisma św.

zebrana na sejm

[…] w roku 1595”).

kaznodziejstwem walczono z reformacją.

Skarga na królewskim dworze.

śmierci

Batorego

jezuici

popierali

Habsburgów

(Maksymiliana), natomiast Zamoyski i Skarga Zygmunta Wazę.

Skarga od 1588 r. jest nadwornym kaznodzieją Zygmunta III,

owiednikiem został Bernard Gołyński – jezuita, obaj pisali

protokoły do przełożonych, załatwiali urzędy dla katolików, pra-
cowali na rzecz unii z Litwą.

Skarga był zwolennikiem silnej władzy królewskiej, przez jego
wpływ na króla brak uchwale-nia ważnych ustaw (m.in.
dotyczących podatków na zaciąg wojska).

Stanisław Kot uważa, że „Kazania sejmowe” (dodatek do 2.
wydania „Kazań na niedziele i święta” w 1597) powstały pod
wpływem zerwanego sejmu w 1597 r.

III.

„Kazania sejmowe”.

Treść „Kazań’.

postulaty Skargi: t

ylko przywrócenie jedności wiary może

przynieść pomyślny rozwój państ-wa, wzmocnienie władzy
królewskiej, odbudowanie cnót obywatelskich, szybkie reformy.

w kazaniu pierwszym Skarga omawia różne rodzaje mądrości:

Boskiej i ziemskiej (tylko ta pierwsza urat

uje państwo) – pod

pojęciami kryją się teorie polityczno-ustrojowe: koncepcja
państwa na usługach reformacji oraz pogląd „polityków” na te

sprawy.

w kazaniach od drugiego do połowy ósmego omawia sześć
najgroźniejszych chorób Rzeczy-pospolitej.

drugie

kazan

ie mówi o miłości ojczyzny, prezentuje

dobrodziejstwa, jakich doświadczają oby-watele, np. możliwość

zrzeszenie kilku bractw

wyznawania prawdziwej wiary katolickiej, bogobojna władza
królew-ska, dobrobyt materialny, pokój.

trzecie kazanie jest poświęcone niezgodom wewnętrznym,

szczącym państwo, ukazuje mo-żliwe jej skutki, ciało ludzkie

a organizm państwowy.

czwarte i piąte kazanie traktuje o tolerancji herezji, siła państwa
i jego rozpad pod wpływem heretyków.

w szóstym kazaniu Skarga mówi o nieszczęściach
wynikających z ograniczenia władzy króle-wskiej: złe
funkcjonowanie sejmów, dochody z królewszczyzn nie
wpływają do skarbu państ-wowego, szlachta nadużywa swoich
przywilejów, monarchia jest najlepszą formą rządów.

siódme kazanie o niedobrych prawach, nie mogą stać w
sprzeczności prawa ludzkie z Boski-mi, krytyka konfederacji
warszawskiej, oburzenie na nietykalność szlachty.

ósme kazanie poświecone tolerancji bezkarności występków;

brak sprawnego wymiaru spra-

wiedliwości, ucisk chłopów,

rozpanoszenie się lichwy, marnotrawienie pieniędzy na

zbytkow-

ne szaty i przyjęcia.

zakończenie: odwołanie się do proroków ze Starego
Testamentu, którzy (jak Skarga) prze-strzegali swój lud przed

upadkiem.

Program polityczny „Kazań sejmowych”.

władza monarsza – silna, przeciw absolutyzmowi, niepodzielna
władza króla (świeckiego).

izba poselska i senat

– pochwała fachowej elity, krytyka

nadużywania własnych praw, braku kwalifikacji, podniesienie

rangi

senatu

– doradcy króla, krytyka samowolnego

rozszerzenia przez szlachtę przywilejów.

krytyka szlachty

– posłowie napiętnowani jako ci, którzy chcą

narzucić sejmowi uchwały po-dejmowane na sejmikach; autor
pragnąłby odebrać szlachcie większość uzyskanych w XV w.
przywilejów, krytyka zwłaszcza skłonności do buntów i
rozruchów, pchania się do władzy, bezprawnego udziału w
wolnej elekcji (władza pochodzi od Boga = kapłana).

obrona chłopów – wygórowana pańszczyzna, nieludzkie

traktowanie.

Rzeczywistość i utopia w „Kazaniach sejmowych’.

dla państwa świeckiego wzór klasztorny (hierarchia), państwa
kościelnego (absolutyzm).

brak programu realistycznego działania.

dzieło stoi na pograniczu traktatu politycznego oraz kazań.

Skarga niewiele troszczył się o to, jakimi środkami należałoby
realizować zawarte w „Kaza-niach sejmowych” założenia.

Skarga starał się upodobnić Rzeczypospolitą do państw
zachodnich Europy, co było niemoż-liwe, gdyż w Polsce były
zupełnie inne realia.

Państwo i kościół w koncepcjach Skargi.

podstawowy obowiązek katolickiego monarchy – obrona
interesów Kościoła, obowiązek bez-interesownej służby
ojczyźnie, apelacja o miłosierdzie dla chłopów, teoria
„przedmurza chrze-ścijaństwa”, wizja możliwego upadku

ojczyzny (po raz pierwszy w dzisiejszym rozumieniu).

nawiązanie do średniowiecznych papalistów, powtórna
(zawarta też w broszurach) krytyka konfederacji.

poglądy Skargi bliskie są nie tylko poglądom Bellarmina, ale też

Becanusa.

„Kazania sejmowe” sławę zawdzięczają rozbiorom i trudnej
sytuacji państwa (4. wyd. 1792 r.)

Mickiewicz poświęcił „Kazaniom…” wykład.

„Kazania sejmowe: powstały już po sejmie z 1597 r. (badania

Bergi i Kota).

„Kazania” w opinii współczesnych i potomnych.

1606 r. różnowiercy przygotowali „konstytucję o tumultach”, pod
wpływem Skargi król jej nie przyjął, rokosz Zebrzydowskiego –
„główny wichrzyciel Rzeczypospolitej”.

trzecie wyd

anie „Kazań…” z 1610 r. bez kazania szóstego „O

monarchijej i królestwie”, prze-robione partie, usunięcie Skargi
z dworu (wrócił na krótko przed śmiercią, 27,09,1612).

popularność w XVIII w. i w czasie zaborów, Matejko.

6. Spór o charakter „Kazań sejmowych”.

IV.

Wartości artystyczne „Kazań sejmowych”.

Znaczenie retoryki w literaturze polskiej XVI w.

retoryka obejmowała trzy podstawowe działy: inventio
(wynajdywanie źródeł i dowodów, nau-ka), compositio (naukę o
logicznym rozplanowaniu myśli) i elocutio (naukę o
wysłowieniu, po-krywającą się mniej więcej z nowożytną
stylistyką).

[przed wynalezieniem druku: memoria i actio

– sposób wygłoszenia]

celem teorii retorycznej była perswazja (persuasio), czyli jawne

lub ukryte pouczenie (doce-re), poruszenie (movere) i

zachwycenie (delectare)

– służą wywołaniu impresji u

czytelnika.

retoryka bliska poetyce, retoryka wykluczała pisanie dla

samego pisania.

cele utylitarne literatury, wykorzystującej gatunki: epistolografię,
historiografię, oratorstwo, dialog polemiczny, polityczny, prozę
dydaktyczną.

pod koniec XVI w. dominowała literatura religijna w formie

kazania.

„Kazania sejmowe” jako gatunek literacki.

cel retoryczno-propagandowy.

Skarga zaliczył je do kazań przygodnych.

„Kazania sejmowe: stanowią religijno-polityczną wersję
„upominania” do pokuty.

struktura tematyczna.

sensy biblijne

– dosłowne, alegoryczne, moralne i mistyczne

tłumaczenie.

analogia między Biblią a Polską.

biblijno-teologiczny uniwesalizm.

w „Kazaniach…” występuje znaczna przewaga tekstów ze

Starego T

estamentu, w większo-ści cytaty rozumiane literalnie.

wyrażenie poglądów teologów potrydenckich, np. radykała

Bellarmina, umiarkowanych Mola-nusa, Becanusa, dziejopisa

kościelnego Baroniusza.

struktura kompozycyjna.

struktura kompozycyjna warunkowana jest

przez warstwę

tematyczną.

budowa kazania: wstęp (exordium), opowiadanie (narratio),

dowodzenie

(argumentatio),

pole-mika

(conflutatio)

zakończenie (epilogus).

cały utwór złożony jest z ośmiu kazań, ma formę jednolitego
traktatu, wstęp i „captatio bene-volentiae” – 1. i część 2.;

opowiadanie

– 2. i 3. (miłość do ojczyzny); dowodzenie – 4. i 5.

(o herezji); polemika

– 6. i 7.; zakończenie – 8. (rekapitulacja

treści).

również każde z kazań stanowi całostkę retoryczno-oratorską

(zawiera

cytat

Biblii

stanowi

ą-cy oś tematyczno-

kompozycyjną, koniec – modlitwa).

do „Kazań…” wprowadzono fragmenty innych tekstów, często
powtarzanie myśli, sztuczne łą-czenie poszczególnych
fragmentów.

struktura językowo-stylistyczna.

zasady retorycznej stylistyki zawierają się w schematach tzw.
zalet wysłowienia (virtutes di-cendi): poprawność językowa

(latinitas

), jasność (perspicuitas), ozdobność (ornatus), stosow-

ność (aptum).

mało metafor, wyjaśniając stosuje porównania (proste; złożone
zaczerpnięte z frazeologii lu-dowej; zaczerpnięte z Biblii –

profetyzm).

dominantę stylistyczną stanowią konstrukcje retoryczne,
wyróżniające się paralelizmem syn-taktycznym oraz rytmiką
równych odcinków (kolonów).

TEKST

KAZANIE PIERWSZE

cel przybycia posłów na sejm: naprawienie zła i błędów.

chwała mądrości, która przynosi sławę, szacunek,

nieśmiertelność.

mądrość potrzebna jest każdemu człowiekowi.

mądrość jest od Boga dana, należy modlić się o mądrość i
pomoc, zadufanie ludzi, mądrość ziemska, bydlęca – „politycy”,

zwolennicy pokoju wyznanio

wego i interesów świeckich, zwrot

do słuchaczy – to nie wy, wy sprawiedliwi jesteście.

brak mądrości powoduje niezgody sąsiedzkie, szerzenie się
herezji, zdrady, bunty (zwłaszcza w czasie bezkrólewia), brak
karności i dyscypliny, zachwiana łódka, zła „wolność
szlachecka”, gwałty, osłabienie władzy królewskiej, zrywane
sejmy, bójki, wymuszanie siłą decyzji na sej-mikach, dużo
mówią, nic nie robią.

niebezpieczeństwo tureckie, brak wojska, mądrość do
sprawowania władzy od Boga (Józef, Mojżesz), zwrot do

senato

rów, z pominięciem posłów.

potrzebna pomoc Ducha Św. w odbudowie państwa, mądry z
Ducha Św. nie grzeszy, nieg-dyś senatorowie przed obradami
przygotowywali się przez sakramenty.

bojaźń Boża, heretycy się Go nie boją, należy oczyścić

sumienia, odpuszczanie krzywd, py-

cha jest zła, pokora czyni

mądrym, krytyka młodzieży, zły jest upór i popularitas.

kto jest miłosierny – jest mądry, podejrzliwość jest
przeciwnikiem mądrości, podobnie jak ob-łuda.

mądry do bydła i do rządzenia ludźmi (dowcipy, Józef i faraon),
mądrość płynie z wiedzy (ważna historia), radzić się
doświadczonych.

nabyta mądrość współgra z niebieską, znać historię – to znaczy
być mądrym.

należy się modlić o mądrość każdego dnia.

modlitwa do Boga o mądrość.

o sytuacji reformacji w innych krajach.

KAZANIE WTÓRE

O miłości ku Ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest
z nieżyczliwości ku Ojczyźnie.

państwo jest jak ciało ludzkie, może zostać zaatakowane

chorobami, wyliczenie ich.

Bóg zostawił testament – mamy się miłować i zachować pokój i
zgodę między sobą, przykła-dem miłości jest Pan Zbawiciel

(Pasterz), cuda Jezusa.

Kościół jest utworzony na wzór Królestwa Niebieskiego, a
państwo na wzór Kościoła, obowią-zek powstrzymania
heretyków, porównanie do Jerozolimy.

należy miłować Ojczyznę jako matkę, od której pochodzą

wszelkie

dobra:

wiara

katolicka,

za-chowany

majestat

królewski, skupienie zacnych narodów w Rzeczypospolitej,
„złota wolność” (jako brak służby tyranom; sami sobie Polacy
są tyranami), bogactwa (choć źle używane), po-kój, sława
wojenna u chrześcijan i pogan.

wyższość państwa nad jednostką, nakaz bezinteresownego
ratowania tonącego okrętu (oj-czyzny), nie wolno żałować dla
niej zdrowia (przykład z Biblii: Samson, Zorobabel, Judyta,

Estera), nagana tolerancji.

w Polsce brak m

iłości do ojczyzny; jeden stan uciska drugi,

zwłaszcza duchowieństwo i chłopi są uciskane.

nawet poganie umierali za ojczyznę, heretycy chcą być na
górze, poniżyć Kościół.

wielu jest zdrajców i egoistów, liczących na zysk i bogactwa.

modlitwa o miłość do ojczyzny i miłość braterską.

KAZANIE TRZECIE

O drugiej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z niezgody domowej.

Bóg nakazuje zachować pokój; wszyscy powinni słuchać Słowa
Bożego i jednać się z Bogiem w sakramentach; najpierw trzeba
jednać się z bratem, później z Bogiem

bez zgody nie jesteśmy uczniami Chrystusa; przyjmując
Chrystusa stajemy się jednym cia-łem, jedna wiara = brak

wojen.

jeden król urzęduje dla jedności i zgody, wspólne prawa i
wolność czynią zgodę; sejmy czynią niezgodę – mogą
doprowadzić do wojny domowej, z wielu narodów i języków ma
powstać jedno ciało.

nieprzyjaciel chce korzystać z niezgody – ziemie mogą zostać

wydarte Rzeczypospolitej, zni-

knie język, naród w niewoli i

nędzy, Polacy będą służyć innym narodom.

herezje przyczyną niezgody, inne przyczyny: lekceważenie
władzy królewskiej, chciwość, do-statek (Sodoma), pycha,
zazdrość.

nauka Chrystusa a niezgoda, brak podziału wiary i króla,
porównanie do ciała.

nierówność stanowa musi istnieć, lecz nie musi być przyczyną

niezgody

– jak głosy wysokie, niskie i mierne muszą mieć

kantora wyznaczającego takt, szlachta nie jest przeznaczona

wy-

łącznie do władzy, konieczne posłuszeństwo, silny jeden

wódz, miejsce w świecie dla każde-go, współzależność
członków w ciele.

braterstwo daje siłę.

modlitwa

do Boga o jedność i o ducha zgody między

senatorami.

KAZANIE CZWARTE

O trzeciej chorobie Rzeczypospolitej, która jest naruszenie religiej
katolickiej przez zarazę herety-cką.

„Bóg wywiódł lud swój z Egiptu”, ustanowił jedną religię, dobre
prawa; Kościół jest fundamen-tem państwa, kapłan to
najważniejszy urzędnik, pierwsze prawa dotyczyły religii (Saul,

Da-

wid, Salomon, chrześcijanie), Bóg dał prawa na dwóch

tablicach: na pierwszej prawa Boskie, na drugiej ludzkie, dla

Rzeczypospolitej, dla pokoju, to Bóg połączył kapłaństwo z
królest-wem.

poganie w Rzymie przestrzegali praw dotyczących religii,
potem cesarze ukorzyli się przed biskupami.

dobrze sprawować urzędy znaczy wynosić nauki Boże na ich
pożytek, Dawid zapoczątkował królestwo od służby Bożej.

Konstan

tyn Wielki oparł swe królestwo na religii

chrześcijańskiej, czcił biskupów.

jeśli lud chwali Boga, państwo kwitnie, jeśli nie – upada.

królowie powinni bronić kościołów i kapłanów – pochwała
polskich królów.

pojawiły się herezje, skazą Rzeczypospolitej jest konfederacja
warszawska (herezje to „trze-cia ręka i noga”), krytyka
„ewangelików” w stanie senatorskim.

ten, kto broni Bożego imienia, jest chroniony przez Boga,
Węgry, opanowane przez Turków, zostały ukarane za herezję.

modlitwa do Jezusa o umocnienie

wiary, ochronę

Rzeczypospolitej.

KAZANIE PIĄTE

Jako katolicka wiara policyj i królestw szczęśliwie dochowywa, a

heretyctwo je obala.

bez Boga państwa nie mogą istnieć; zgoda i jedność stanowi o
jedności Rzeczypospolitej, jedność osiągana dzięki wierze,

dne papież, u heretyków brak zgody, nie chcą jej, nie słu-

chają papieża.

różne wierzenia nie służą krzewieniu przyjaźni, są powodem

swar.

królestwa upadają, bo tylko sprawiedliwość jest fundamentem
państw.

heretycy są niesprawiedliwi, umacniają niezgodę, heretycy nie
umieją bronić państwa.

wiara katolicka czyni ludzi dobrymi i szczęśliwymi, nakazuje
posłuszeństwo, stwarza dobro i cnotę.

heretycy odstąpili od Boga – są nieposłuszni i pyszni, herezje
wnoszą do Rzeczypospolitej okrucieństwo, rozlew krwi.

potępienie tolerancji i łaskawości katolickiej.

spowiedź oczyszcza ludzi z grzechów – tym samym całą
Rzeczypospolitą.

modlitwa o rozproszenie sekt, herezji, o pobożność i ochronę

Rzeczypospolitej od upadku.

KAZANIE SZÓSTE

O monarchijej i królestwie, abo o czwartej chorobie Rzeczypospolitej, która
jest z osłabienia kró-lewskiej dostojności i władzej.

serce (religia) i głowa (król) człowieka i państwa; gdy rządzi
jedna głowa, panuje jedność, kie-dy wiele – niezgoda.

lud Boży zawsze był prowadzony przez monarchię.

na początku istniał jeden człowiek (!), kobieta została
stworzona, by była poddaną (!!!).

już starożytni chwalili monarchię.

prawo dla królów, brak dziedziczności, monarchia została dana
od Boga, konieczne posłu-szeństwo królowi.

jednemu władcy łatwiej utrzymać jedność.

nie należy patrzeć na wzorzec wenecki (demokracja): tam lud
jest pytany tylko o rzeczy bła-he, poza tym – to małe miasto, a
nie wielkie państwo.

monarchia

najdłużej

się

utrzymuje,

nieposłuszeństwo

poddanych, absolutyzm, dawniej Pola-cy czci

li króla, otrzymali

od niego przywileje.

wolność jest nadużywana przez szlachtę.

kto gardzi królem, gardzi Bogiem.

trzy wolności: brak służby grzechom i uchodzenie tyranom,
brak służby obcym panom; istnie-je też „wolność szatańska”:
postępowanie wbrew woli króla, gardzenie nim.

brak tyranów w Polsce.

władzę królewską osłabia roztrwonienie dochodów, szkodzenie
państwu przez złe używanie poselskich urzędów – kiedyś
Rzeczypospolita funkcjonowała bez sejmów.

na sejmikach panuje swawola, ważna jest chciwość, a nie
dobro państwa.

monarchia przekształca się w demokrację (najgorsza forma
rządów) w Polsce, która nie jest miastem greckim ani Wenecją.

pospólstwo (szlachta) – mało mądrych, a rządzi, uchwala

ustawy.

modlitwa o litość nad ludem, by panowała w Rzeczypospolitej
sprawiedliwość, by izba posel-ska nie czyniła przeszkód w
rządach (aluzje).

KAZANIE SIÓDME

O prawach niesprawiedliwych abo o piątej chorobie

Rzeczypospolitej.

uciskani ubodzy.

prawo Boże przyrodzone, wieczne i niezmienne, zostało

naruszone przez grzech, przypomniane przez Boga na

tablicach

– prawa Boskie pisane, prawa duchowne stanowione

przez władzę kościelną, na końcu królewskie i świeckie.

królowie mają moc stanowić prawa, wszyscy im podlegają,
prawa są jak oczy w ciele.

prawa nie psują wolności; potrzebni są sędziowie do
wyrokowania w sprawie występków, pra-wa ludzkie nie są
niezmienne w przeciwieństwie do Boskich.

prawa musza być sprawiedliwe, pożyteczne, muszą szczepić
cnotę, powinny wzbudzać bo-gobojność, bronić Bożej czci,
powinny być egzekwowane.

potrzeba wielkiej mądrości do stanowienia praw, prawa
chrześcijańskie (katolickie!) pochodzą od Boga, heretycy nie
mogą

pisać

dobrych

praw,

potępienie

konfederacji

warszawskiej z 1573 r., niesprawiedliwe prawa w konstytucjach

polskich.

modlitwa do Boga

o sprawiedliwość.

KAZANIE ÓSME

O szóstej chorobie Rzeczypospolitej, która jest dla grzechów
jawnych i niekarności ich.

w królestwie panuje niesprawiedliwość: bluźnierstwa przeciw
Bogu (heretycy), zapowiedź ka-ry za niepowstrzymanie herezji,
łupienie kościołów, brak sprawiedliwości świeckiej, mężobójs-
two, ziemia plugawiona krwią, ucisk poddanych, lichwa,
chciwość, zbytki, brak wojska i miło-sierdzia, Sodoma, niechęć
do Rzeczypospolitej, zdrady, kazirodztwo, cudzołóstwo,

oszustwa.

Galia przed upadkiem, po

ganie mniej szkodzą niż heretycy.

modlitwa do Boga o odpuszczenie grzechów i uleczenie

Rzeczypospolitej.

Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki,

oprac. Władysław Czapliński, BN I 62, 2003.

WSTĘP

opracowała Joanna Gembarzewska

Pamiętniki staropolskie:

 XIX w.

– wydano drukiem najważniejsze pamiętniki staropolskie



Dają one wiedzę o ludziach minionych wieków i ich życiu



Pamiętnik to niezastąpione źródło historyczne, ale bywa
zawodne: tendencja autora i usterki pamięci mogą zaciemniać

obraz



Problem z klasyfikacją pamiętników – np. niektórzy badacze
traktują Pamiętniki Paska jako romans



Pamiętnik to utwór literacki, w którym autor pisze o przeszłości
na podstawie własnych (bezpośrednich lub pośrednich)
wspomnień, z wyraźnym zamiarem pisania wspomnień, a nie

historii tego okresu

 Np. Dzieje w Koron

ie Polskiej Łukasza Górnickiego dla

nakreślenia tła wykorzystują dzieła historyczne (np. Marcina
Bielskiego); ale za kanwę utworu bierze swoje wspomnienia

 XV

– XVI w. – pamiętniki z pogranicza dzieł historycznych



Początek XVI w. – krótka zapiska biograficzna Biernata z

Lublina



Pojawiają się luźne zapiski osobiste umieszczane na

marginesach kalendarzy, tzw. Raptularze



Np. raptularz dra Łukasza Noskowskiego, szlachcica z
Krakowa (notatki o podróżach do Bolonii i śnie o trzech wielkich
wężach)

 Raptularz dra Mi

kołaja Sokolnickiego zawierający informacje

polityczne i intymne zapiski, np. oddawanie pozostałych po nich

dzieci na wychowanie kobietom z podkrakowskich wsi

 Pogranicze raptularza i dziennika

– nazwany przez wydawcę

dziennikiem utwór Piotra Myszkowskiego



Częste – diariusze podróży, tzw. „diariusze peregrynacji”:

Itirenarium podróży do Włoch Jana Ocieskiego

Dziennik podróży do Włoch Jerzego Radziwiłła

Krótkie

wypisanie

drogi

Polski

Konstantynopola, a stamtąd zaś do Astrachania,

zamku moskiewskiego Andrzeja Taranowskiego



Diariusze peregrynacji do Ziemi Świętej Jana Goryńskiego
(zachowane we fragmentach) oraz „Peregrynacja do Ziemi
Świętej i Egiptu Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, tzw. „Sierotki” w

latach 1582

– 1584 przetłumaczona na łacinę przez ks.

Tomasza Tretera; wyd. 1601, tekst polskie wydany w 1925 r.

–

jest to pamiętnik dobry, pisany przez wykształconego autora



Diariusz peregrynacji włoskiej, hiszpańskiej, portugalskiej z

1595 r. napisany przez nieznanego szlachcica



Księgi peregrynacje Macieja Rywockiego z okresu 1584 – 82



Pisany po łacinie diariusz Stanisława Reszki, sekretarza
kardynała Hozjusza podczas podróży do Włoch i Rzymu



Listy pisane przez korespondentów magnatów opisujące w
sposób diariuszowy przebieg wydarzeń np. wojennych np.

Dziennik wy

prawy Stefana Batorego pod Psków w latach 1581

– 82 pisany przez Jana Piotrkowskiego



Pamiętniki pisane ex post np. Teodora Jewłaczewskiego: 2 poł.

XVI w. do pierwszych lat XVII w.

 XVII

– bujny rozkwit sztuki pamiętnikarskiej

Płaszczyzna rozwoju pamiętnikarstwa w XVII w. i rodzaje utworów
pamiętnikarskich


Dwie główne przyczyny:

dopiero wtedy kultura renesansowa przeniknęła
do szerokich kół szlachty i mieszczaństwa

burzliwe dzieje Polski skłaniały niejednego do
spisania swych wspomnień



tło historyczne tamtych czasów to m. in.:

dymitriady w Rosji

pokonanie Turków pod Chocimiem; odsiecz
wiedeńska

1665

– niemal zupełna katastrofa państwa

wybór królewicza polskiego na wielkiego księcia

Moskwy



ludzie chcieli przekazać potomnym choć cząstkę tamtych
wydarzeń; jako wskazówka potomstwu; np. Jan Ossoliński we
wstępie „potomkom w sobie samym wystawił wizerunek swojej
fortuny”



nie istniały w Polsce rejestry ludzi szlachetnie urodzonych, ich
genealogii i zasług; niejeden pamiętnikarz pisał o krewnych i

przodkach

 diariusze

wypraw wojennych, elekcji itp. Pisano na zamówienia

magnatów



spisano np. diariusz śmierci Zygmunta III i wyboru Władysława
IV; ale autorowi pisanie się spodobało i dalej pisał o swym życiu



w 1610 r. powstał Początek i progres wojny moskiewskiej
Stanisława Żółkiewskiego, który przedstawiał motywy swojego
działania i przebieg wydarzeń



podział na:

1) diariusze (dzienniki):

podróży

- wypraw wojennych

sejmów lub elekcji

podróży poselskich

obejmujące dłuższy okres życia np. diariusz Radziwiłła

2) pamiętniki w postaci wspomnień z perspektywy czasu

bardziej osobiste: autor opisuje swoje życie, np. Jerzy

Ossoliński

- uwaga skupiona

wypadkach publicznych z

pominięciem wydarzeń

prywatnych, np. Pamiętniki Mikołaja

Jemiołowskiego

3) raptularze

4) dziennik listowy, np. Kazimierza Sarneckiego



podział ze względu na sposób pisania:

sucha relacja, lub autor nieunikający własnych
poglądów

pamiętnik Paska – pośrodku spraw osobistych i

publicznych

pamiętniki spisujące życie magnata, patrona

danego autora, np. o Tomaszu Zamoyskim

Stanisława Żurkowskiego

Ważniejsze pamiętniki polskie XVII w.



fale pamiętnikarstwa wywołały zbrojne interwencje w okresie
Samozwańców:

Stanisława Żółkiewskiego (wojna polsko –
rosyjska); naśladuje opowiadania Cezara;
wiarygodny

dokument

przeszłości;

wzór

znakomitej polszczyzny

Dyjariusz Samuela Maskiewicza; barwne opisy

wojny moskiewskiej, reszta słaba; pamiętnik
husarza, podobny do dzieła Paska

Pamiętnik Stanisława Niemojewskiego; autor
przypadkiem znalazł się w Moskwie, przeżył
rozruchy i dostał się do niewoli; bujny opis życia

w obozie jeniecko -

więziennym; rubaszny

humor polski; odpisy pism dla cara i rokowań o

uwolnienie; liczne rusycyzmy

Diariusze poświęcone rozprawom orężnym stojące na pograniczu
pamiętników i rozpraw historycznych:
 Jakuba Sobieskiego Commentatorium belli libri tres (w wersji

polskiej

Pamiętnik wojny chocimskiej)

 Szymona Okolskiego

Diariusz transakcyjej wojennej między

wojskiem koronnym i zaporoskim (1637)

Diariusze podróży:
 Jakub Sobieski

Dwie podróże [...] odbyte po krajach

europejskich w latach 1607

– 1613 i 1638



Jerzy Ossoliński Diariusz legacji

 Diariusz

Stanisława

Oświęcima

(dworzanin

St.

Koniecpolskiego); jasny, prosty styl



Diariusz Sebastiana Gawareckiego z podróży z Markiem i

Janem Sobieskimi (styl suchy, kronikarskie zapisy rzeczy

zwiedzanych)

Raptularze:



Pisany przez parę pokoleń rodziny Korycińskich na wydanym w
1559 r. kalendarzu łacińskim (poł. XVI – poł. XVII w.)



Pamiętnik – autobiografia Jerzego Ossolińskiego (studia, pobyt
na dworze królewicza Władysława, poselstwo do Anglii); dzieło
nieskończone, zacięcie powieściowe, dosłowne przytaczanie
mów, polszczyzna nieskażona łaciną)



Pamiętnik – diariusz Albrychta St. Radziwiłła 1632 – 55,
diariusze sejmów, życia dworu królewskiego i ważniejszych
wydarzeń w Polsce; gdy nie był świadkiem wydarzeń, korzystał
z przekazów korespondentów; pisany po łacinie; nie doczekał
się polskiego tłumaczenia

Połowa – XVII w. – wojny z Kozakami, szwedzkie i moskiewskie –
rozkwit pamiętnikarstwa:
 Joac

him Jerlicz: wojna z Kozakami; świadek niektórych

wydarzeń, które mieszają się z plotkami i pogłoskami;
współczesne poezje polityczne: List Pana Jezusa, Sen
Najświętszej Maryi Panny



Bogusław Kazimierz Maskiewicz: dwa fragmenty pamiętnicze

(1645

– 49), pisany z perspektywy, ale o dużej wartości

historycznej



Kazimierz Filip Obuchowicz i syn Teodor Hieronim: krótkie,
razem obejmują okres od 1630 do początków XVIII w.

Pamiętniki okresu wojny szwedzkiej:

 Jan Chryzostom Pasek


Mikołaj Jemiołowski: pamiętnik – kronika; opisuje wydarzenia
widziane bezpośrednio, ale swoją osobę usuwa w cień; lata

1648

– 79; nacisk na wojnę ze Szwedami



Jakub Łoś z Grodkowa: 1646 – 67; nacisk na wojnę ze
Szwedami i Rosją; uzupełnienie Paska; też był w Danii;
niewielkie, ale większe od wyżej wymienionych wartości

literackie

Pamiętniki połowy XVII wieku:



Jan Władysław Poczobut Odlanicki: diariusz prowadzony w

latach 1659

– 84; nieregularne notatki dniowe; wiadomości o

sprawach publicznych i kulturalnych; opowiadanie bez

Paskowej werwy

 Jan

Antoni Chrapowicki: wydany częściowo; bezpośredniość

codziennych zapisów; przede wszystkim zapiski klimatyczne;
notuje rozmowy, sesje sejmowe nie podając ich treści



Autobiografia księcia Bogusława Radziwiłła: nie odsłania
tajemnic życia; informacje o pojedynkach; usprawiedliwia swoją
politykę; bez wartości literackiej



Stanisław Wierzbowski Konnotata wypadków w domu i w kraju
zaszłych od 1634 – 89; stosunki gospodarcze i kulturalne; autor
ożenił się w wieku 47 lat, by po śmierci żony zostać księdzem



(częściowo zachowany, niewydany brukiem) diariusz Teodora
Billewicza z podróży po Włoszech, Francji, Holandii, Anglii



autobiografia Anny Stanisławskiej pisana wierszem Transakcja
albo opisanie całego życia jednej sieroty przez żałosne treny

[...]

Pamiętniki o magnatach pisane przez ich dworzan:


St. Żurkowskiego o Tomaszu Zamoyskim w latach 1609 – 38;
zapewne na podstawie raptularza; cenne wiadomości o

sprawach publicznych



St. Tokarskiego o księciu Albrychcie St. Radziwille – dotyczy

osoby magnata

 Kazimierza Sarneck

iego na zlecenie Karola St. Radziwiłła z

jego pobytu na dworze królewskim; listowe relacje; 1691 – 96;
autor usuwa się w cień; obraz życia na dworze 82 – 1584 Jana
III Sobieskiego „od kuchni”

Pamiętniki mieszczańskie:



Większość nie doczekała się wydania

 Wydano:

Pamiętniki Jana Golliusza

O Diariuszu Jerzego Tymowskiego pisze Ks. J.

Sygański

Przewodniku

Naukowym

Literackim z 1905 r.

raptularzu

kupca

Krakowskiego

Jana

Markowicza pisze L. Kubala w szkicu pt.

Mieszczanin polski

II.

Pasek i jego „Pamiętniki”:

Środowisko społeczne pamiętnikarza:


Szlachcic obciążając chłopów pańszczyzną i daninami wiódł
spokojny i wygodny tryb życia



Jeszcze w XVI w. szlachta zaczyna odgradzać się od spraw
publicznych, nie chcą sami nadstawiać karku w obronie

ojczyzny

– od XV wieku Polska walczyła prawie wyłącznie

wojskiem najemnym



Zmniejszenie zainteresowań kulturalnych – kolegium jezuickie,
pobyt na dworze pana, ew. wyjazd za granicę – to była cała

droga edukacyjna szlachcica



Szlachcic wysilał się, gdy miał ambicję na wyższe urzędy



Szlachta zaściankowa w zasadzie nie różniła się wiele od
chłopów



Jan Pasek: pochodził z Mazowsza, rejonu biednej szlachty; tam
szlachta nie była dobrze wykształcona, ale bitna – najmowali
się do służby u możnych lub pod sztandarami wojskowymi;

walka o

byt z nieliczeniem się za zdrowiem czy mieniem

drugiego; obrotny język; pokolenie twarde i zdrowe; upadek
życia umysłowego ksenofobia i fanatyzm religijny.

Życiorys Jana Chryzostoma Paska:



Nazwisko pochodzi od zdrobnienia imienia Paweł: Paszka



Ród wywodził się z Gosławic; przodek – Paszek z Gosławic
(żyjący na przełomie XIV – XV wieku), kasztelan; rodzina z
czasem zbiedniała



Jan urodził się prawdopodobnie ok. roku 1636



Uczył się w kolegium jezuickim, nie szło mu dobrze



Ok. 1655 zaciągnął się do wojska



Służył w chorągwi pancernej St. Widlicy Domaszewskiego



Gdy po bitwach pod Połonką i nad Basią w 1660 r. niepłatne
wojsko zawiązało konfederację, nie przystapił do niej



Pełnił funkcję przystawa (przydzielony do straży/ usług posłom)

przy poselstwie moskiewskim



Udział

w kampanii

moskiewskiej

1664/5

przeciw

rokoszaninowi Lubomirskiemu

 1667r.

– rozbrat z wojskiem



ożenił się z Anną z Reminowskich Łącką (miała 6 dzieci z
pierwszego małżeństwa)



sprawami publicznymi zajmował się minimalnie



liczne sprawy sądowe, znane nam z badań Czubka



Pieniacz, okrutnik i gwałtownik



Nie jest szczególnie prawdomówny – wybiela się, np. jeśli
chodziło o zachowanie podczas pobytu w Danii



Jego zachowanie, które mogło być usprawiedliwione w czasie
wojny, nie było w czasach pokoju – skazano go na banicję, ale
przez słabość władzy wykonawczej zmarł spokojnie w 1701 r. w

kraju



Pasek jest dość typowym szlachcicem

Pamiętniki Paska:



Niesłabnąca popularność

 Aleksander Bruckner, Roman Pollak

– uważają, że to nie

pamiętniki, ale romans, ponieważ w utworze jest więcej fantazji
niż faktów, ale Czapliński się z tym nie zgadza



Autor wielokrotnie podkreśla, że pisze pamiętnik



Wypadki historyczne służą mu za tło dla wydarzeń z życia



Humor nie jest wysokich lotów: błazeński, czasem trywialny



Powołuje się na bezpośrednich świadków imiennych – jego

zdaniem

– zajść



O wydarzeniach pisze ciekawie, ale przy swych „mowach” i
„wierszach” staje się niestrawny



Plastyka opowiadań



Bronisław Chlebowski



Uważa, że Pamiętniki to spisane przez Paska pod koniec jego
życia, a wielokrotnie wygłaszane przez niego opowiadania



Rozdziały są „obliczone” na zainteresowanie słuchaczy



Pamiętniki dają wierny obraz życia ówczesnej szlachty, w
szczególności niezamożnej; życie pokazane jednostronnie, od

strony dobrych cech



Przepojony ówczesną,

wsteczną ideologią; pozytywny

pierwiastek to patriotyzm



Pasek niby nie pisał pamiętnika do druku, ale kilkakrotnie
zwraca się w nim do tego, kto będzie go czytał

 Dotychczas widziano w nim przedstawiciela antymagnackiego

skrzydła obozu szlacheckiego, podczas analizy badacze
uważali niechęć Paska za odruchową, lecz on w mowach
bardzo celnie piętnował magnatów za ich egoizm stanowy i
interesowność



Magnatom przeciwstawił wojsko szlacheckie – jest jednym z
pierwszych twórców legendy wielkości żołnierza polskiego



Z czasem mania przeciwstawiania „dawnych dobrych czasów”
złej teraźniejszości

Historyczność Pamiętników Paska:



Z początku sądzono, że są sfabrykowane



Czapliński śledzi wartość wspomnień Paska na podstawie
opowiadania o oblężeniu Koldyngi i porównania opisu z
pamiętnikiem Łosia i wspomnieniem Czarneckiego – Pasek jest
dość dokładny



Miano pewnych wyolbrzymień i myleń szczegółów Pasek jest

wiarygodny



Tendencja przeciwstawiania w jak najkorzystniejszym świetle
czynów wojsk polskich



„zawodowa” pamięć do informacji o chorągwiach i
przynależności do jednostek, też występują jednak skłonności

do przesady



nie podaje rzeczy zmyślonych, ale nagina rzeczywistość, aby
była dowcipniejsza



nie jest ekspertem w ówczesnej polityce, ale nieźle orientuje
się; jego stwierdzenia na ten temat są całkiem rozsądne

Czas powstania Pamiętników. Ich język:



na pewno pisał pamiętniki pod koniec życia (dowodzą tego
małe pomyłki co do swej młodości, lub np. śmierci kogoś z

bliskich



początek pisania 1691 r. – wg Czubka – bardzo

prawdopodobny; inna propozycja

– lata siedemdziesiąte tego

stulecia



ukończone w 1695 r.



nie posiadamy oryginalnego rękopisu, tylko XVIII wieczny odpis



w języku Paska – wiele wyrażeń gwarownych, poza tym
normalny język szlachty z tego okresu



wpływy łaciny, włoskiego, francuskiego, niemieckiego,

tureckiego



pisze tak, jakby opowiadał

 nieliczne wstawki: wiersze i mowy autora

TEKST

1656r.



brak pierwszych 50 kart pamiętnika



rozpoczyna się fragmentem wiersza do deresza



wspomina bitwę pod Gnieznem, Warszawą, Warką i

Trz

emeszną



opowieść o znajdowaniu monet w szwedzkich trupach
(bebeszyli ich, a jak nic nie znaleźli, to „darowali zdrowiem”)



pochwała Czarnieckiego

1657r.



zaciąg z Filipem Piekarskim na wojnę z Węgrami

 Jerzy II Rakoczy pokonany przez Jerzego Lubomirskiego

(„wyprawił się na czosnek do Polski”)

1658r.



król duński wszczyna wojnę ze Szwecją



król polski wysłał na pomoc Czarnieckiego i 6 tys., wojska



podróż do granicy i przyjęcie w Prusach; uwaga o wielkiej
karności wojska podczas przemarszu

 nazywa Czarnieckiego woj

ewodą lub regimentarzem



opis jedzenia i nowości u Duńczyków, np. palenie torfem



tępienie wilków



kobiety zbyt białe, chodzą w drewniakach

 obyczaje

– sypiają nago, łoża zasuwane w ścianach, nie

wstydzą się swego ciała



gdy podczas pewnego nabożeństwa „Niemcy” zasłaniali twarze
i zwyczajowo chowali głowy pod ławki, Polacy ich okradali



stacjonujący obok Prusacy podsyłali im żony na wyżywienie,

niby jako szwaczki



szturm na Koldyngę

 przytoczenie kazania ks. Piekarskiego do Paska i czeladzi

przed wyruszeniem na bit

wę



podczas szturmu pachołkowie mieli tylko snopy słomy zamiast

tarcz

 opis zdobycia twierdzy


targowanie się o to, kto miał zabić duńskiego oficera



wysadzenie wieży przez dragona opisane bardzo obrazowo,
podobno przesadzone + opis monologu św. Piotra

 odprawi

enie dziękczynnej mszy w lesie

1659r.

 zdobycie wyspy Als (u Paska Alsen)

– zwycięskie



wysłali Paska z poselstwem do Koppenhagen w związku z

podatkami



udawał, że nie zna żadnego języka, na wszystko odpowiadał
„gielt” (pieniędzy); przemówił, gdy dali mu pieniądze
(„tłumacze”)



zachwyt nad rozmaitością gatunków ryb

 o robieniu soli z wody morskiej


historia o tym, jak zgubili się na morzu jadąc na mszę w
Niedzielę Wielkanocną



Czarniecki zachorował, wyzdrowiał, wyzdrowiał dzięki granej

muzyce



atak szwedzkich okrętów podczas obiadu u Ebeltofta



pojedynek (niedoszły) Czarnieckiego i Montecuccolego

 zdobycie Hedericji mocno podkoloryzowane przez Paska


list Eleonory na Croes Dyvarne, która wyznaje Paskowi miłość



chciał do niej jechać, ale przeszkodziły mu szwedzkie działania

wojenne



zwycięskie walki na wyspie Fionii



opowieść o ślubie domowych duchów, które podarowały
stangretowi kołacza



gdy wracali, odwiedzili piękny klasztor, w którym miał
przebywać Luter

1660r.

 uwagi Paska o modzie

– że szybko się zmienia



podarował ukochanej drewniaki w pięknej szkatule

 opis rozpisywania kwater dla szlachty w okolicznych wsiach
 przemowa Paska na pogrzebie Jana Rubieszowskiego i

Wojnowskiego

–długa i nudna



gdy wojsko stanęło pod Kozieradami, na szałasie Paska uwił
gniazdo drozd, który nie bał się ludzi



pojedynek z pijanym Nuczyńskim (który go podjudzał), jego
bratem (obaj zabici) i Jasińskim, który przeżył



tchórzostwo Łukasza Wolskiego i mylna relacja o wybiciu całej
chorągwi – przestraszył całe wojsko



bitwa pod Mścibowiem z Rosjanami

 spali na martwym Moskalu


w czasie bitwy Pasek zdobył piękny krzyż i konie



przywódca Moskali, Chowański, uciekł, a wojska polsko –
litewskie zwyciężyły

 tryumf Czarnieckiego i Sapiehy (mniej entuzjastycznie witany)

w fortecy w Lachowicach



Dołgoruki bił się z naszym wojskiem



chłopaczek („harcownik”) drażnił Moskali wygadując głupoty na

cara



wiersz Paska o zmienności Fortuny i łask Boga



bitwa z Chowańskim w okolicach Drucka i Szkłowska –
zaskoczyli Rosjan przeprawiając się rzeką

1661r.



Gorzkowski pozwał Paska o zabicie mu brata obuchem, lecz
Czarniecki uznał Paska za niewinnego, bo wyszedł cało z

wojennej zawieruchy

– Gorzkowski zaniechał procesu

wojskowego

 przemowy Paska

– wojska chciały się połączyć w konfederację,

namawiali go prośbą i groźbą, ale nie chciał

 wyje

chał i po cichu chciał dołączyć do Czarnieckiego



Kozak Mazepa, poddany króla, doniósł na Paska, że ten chce
go zdradzić i Pasek został aresztowany

 mowa obronna przed senatorami w Grodnie
 dzielnie odpiera ich zarzuty


wybronił go bp. Ujejski



Pasek był na audiencji u króla



publicznie oczyszczono go z zarzutów



król mu przebaczył

1662r.



chciał wrócić do Czarnieckiego – dano mu ludzi i wyposażono
na drogę



przytacza listy polecające od króla Jana Kazimierza i
korespondencję do Czarnieckiego, którą wiózł ze sobą

 zg

anił oficera za to, że brał oprócz ustalonych prowiantów także

pieniądze od mieszczan



ludzie Muraszki rabowali dwór szlachcianki; od grabieży dwór

uratowali ludzie Paska



tamci następnego dnia przyjechali się zemścić, ale zostali

rozgromieni



dostał w nagrodę możliwość eskorty posłów carskich – rzecz
dochodowa i mogąca uczynić go sławnym



w Nowogródku mieszczanie nie chcieli ich przenocować –
zaszantażował ich wiążąc burmistrza



chcieli 130 koni na podwód od mieszczan, hulali im na złość



wypuścili burmistrza i ruszyli w drogę, lecz Pasek zapowiedział,
że nie odda podwodów aż do Warszawy



marszałek Kazimierz Chwalibóg Żeromski chciał się widzieć z
eskortowanymi posłami



Pasek poczuł się obrażony, bo w liście od niego był raz
nazywany „bratem” a raz „przyjacielem”

 list Sapiehy do Czarnieckiego


przy Narwi zostawił podwody litewskie i ruszył do Warszawy



w Warszawie Pasek spotkał się z królem, gościł u niego

codziennie



pobił się z Mazepą, który go fałszywie wcześniej oskarżył, pod
pokojem królewskim, ale Jan Kazimierz nie ukarał go



na dworze był człowiek – niedźwiedź, który opluł królową



Mazepa miała schadzki z żoną Falbowskiego pod jego
nieobecność – Falbowski rozebrał go, posadził tyłam na koniu i
puścił zhańbionego do domu



Pasek miał problemy z uzyskaniem zapłaty od króla, w końcu
za jego poleceniem wypłacili mu ją Litwini



zatrzymał się w nieukończonej gospodzie, pobił jej
domniemanych właścicieli, potem grozili mu inni Litwini



uciekł po ciemku i napisał obraźliwy wiersz na ścianie gospody



oskarżono stryjecznego brata Paska, który nazywał się tak
samo, o to, że skorumpował pieniądze, lecz wyjaśniono, że to
„polski” Pasek odebrał swoją zapłatę

1663r.



nieudane działania wojenne za Dnieprem

1664r.

 wojna domowa


sąd nad Jerzym Lubomirskim, który podważył tron Jana

Kazimierza

i chciał być protektorem konfederatów; Pasek

błędnie zarzuca mu dążenie do korony



incydent ze strzelaniem do francuskich aktorów na scenie

1665r.



wojna

domowa

pomiędzy

królem

zwolennikami

Lubomirskiego



następuje fragment, który najprawdopodobniej nie jest
autorstwa Paska (zawiera pamflet na ślepego doradcę króla,
Prażmowskiego i list St. Warszyckiego do Prażmowskiego



mocne oskarżenia – zdrajca, rozpustnik



królowa Ludwika dążyła do osadzenia na tronie polskim

Kondeusza



śmierć Czarnieckiego 16.02



żona Sułkowskiego pomstowała na króla do niego samego



król oznajmił dworzanom żartem, że wolałby raczej pogodzić
się z Lubomirskim niż zostać u Sułkowskich



starcie pod Częstochową – zabawnie opisuje Litwinów jako
pątników

 traktat w Palczynie


wojna porównywana do „tańca gonionego”

1666 r.

 intrygi na sejmach
 Pasek zaleca bywanie na sejmach


śmierć królowej – naprawdę w 1667r. – król bawił się w tym

czasie



zamieszanie i rozbicie w państwie



porozumienie z Lubomirskim w Łęgonicach



bitwa pod Mątwami



król bardzo cierpiał po śmierci Czarnieckiego



pochwała Czarnieckiego przez Paska



przytacza tekst traktatu łęgońskiego:

deklaracja łaski króla

amnestia generalna

forma

juramentu (przysięgi)

komissarzów

JKMości

forma juramentu panów deputatów od obywateli
województw i wojskowych

eskrypt na elekcje króla JMości



Lubomirski ukorzył się przed królem; umarł we Wrocławiu

1667r.

 instrukcje sejmowe Paska dla Adama Nowowiejskiego i Anzelma

Piekarskiego:

prośba o aprobatę traktatu łęgońskiego

próby uzyskania pieniędzy na wojsko np.

poprzez

zastawienie klejnotów królewskich,

daniny od duchownych itp.

instrukcje w sprawie kierowania problemem z

mennicami

relegowania

zasiedziałych

posłów

zagranicznych

o odłożenie podatków dla ich województwa



dostał funkcję komornika granicznego wbrew swojej woli



wojewoda chciał go ożenić z Radoszowską, kasztelan ze
Śladkowską



Śladkowski aranżuje spotkanie, Pasek zatrzymuje się po drodze,
Śladkowscy czują się zlekceważeni



odłożyli ślub do maja i sprawa ucichła



uderzał w konkury do Remiszowskiej



wspomina, że nie doczekali się dzieci – podrzucano im do łóżka
np. deski z trumny, żeby żona nie zaszła w ciążę



zdecydował się na ślub zupełnie niespodziewanie



brat i narzeczona chcieli możliwie przyspieszyć ślub, Śladkowski -

odwlec



Pasek nie chciał, żeby żona zapisała mu swój posag



pogrzeb królowej Ludwiki, śmierć hetmana Lubomirskiego i

Potockiego

 bitwa pod Podhajcami

1668r.



wesele pasierbicy, Jadwigi Łąckiej



abdykacja króla



bezkrólewie, sądy kapturowe

1669r.



w Miławczycach i Smogonowie sąsiedzi lekceważyli Paska,
uważając go za „advenę” – obcego



przyjechali krewni żony i nabijali się z Mazurów



pobił ich i się uspokoili :)



elekcja króla, Prażmowski ma nadzieję na wybór swego

zagranicznego kandydata



zamieszki wśród wojsk



pada kandydatura Michała Korybuta Wiśniowieckiego

 elekcja i sejm koronacyjny

1670r.

 przeprowadzka do Smogorzowa


wesele króla z siostrą cesarza Eleonorą Marią



zaciągnął się do flisaków i przypadkiem sprzedał pszenicę z

zyskiem

1671r.

 przeprowadzka do Skrzyniowa


zajmował się flisem

1672r.



przegrana Polaków pod Kamieńcem – pokonani przez Tatarów



liczne porażki Tatarów



Pasek dołączył do wojsk pospolitego ruszenia pod Gołębiem i
został dowódcą jednej „watahy”



poszli na zwiady szukać Tatarów



napotkał opór ze strony podkomendnych



posłali pachołka, żeby pojechał naprzód i zaprzeczał tchórzom
straszącym wojsko



ubrał konia na wzór tatarski i nabrał podkomendnych, że było w
wiosce kilkunastu Tatarów i że to wielki wstyd, że nie udało się ich
schwytać – oni chcieli zatuszować sprawę



zdając relację u króla Pasek powiedział prawdę, ganiąc

towarzyszy



Misiowski oskarżał Paska o zniesławienie podkomendnych



marszałkiem został Czarniecki, uchwały porządkujące sejm



szlachta pożyczyła pieniądze województwu na wyprawę



rozsieczono Firleja Broniowskiego, który był malkontentem

(przeci

wko królowi)



Zamojskiego spotkał niemal podobny los, ale król ujął się za nim



27 października umarła matka Paska

1673r.



śmierć Prażmowskiego podczas sejmu pacyfikacyjnego

 walki z Turkami i Tatarami


dużo cennych łupów po nich



pewien młodzieniec chciał ucieszyć ojca i przebrał się za Turka

– ojciec zmarł ze strachu
 bitwa pod Chocimiem


śmierć króla

1674r.

 elekcja Jana Sobieskiego
 wojna z Turkami, Tatarami, Kozakami

1675r.



wszystkie pasierbice Paska wstąpiły do zakonu



najazdy tureckie na Wiśniowiec, Podhajec i Zbaraż

1676r.



ciała królów Michała i Kazimierza przywiezione do Krakowa



duża popularność i pochwała Sobieskiego

 koronacja Jana III Sobieskiego

1677r.



Pasek wydzierżawił Olszówkę i Brzeście



umarł jego ojciec

1678r.



spaliły się wszystkie najlepsze futra Paska w karczmie, w której
nocował jadąc na zaręczyny przyjaciela



uwagi o przyjaźni i przyjaciołach

1679r.



ustawa, którą wyprosili Litwini: dwa sejmy miały się odbywać w

Krakowie, trzeci na Litwie

1680r.



król chciał od Paska jego tresowaną wydrę – Robaka

 wydr

a spała w łóżku, broniła Paska, walczyła z psami i łowiła

ryby na rozkaz



ukąsiła księdza, który myślał, że to rękaw z futra wydry



wydra uciekła królowi, zabił ją przypadkowy dragan



Pasek chwali się swoją umiejętnością tresury zwierząt



spłonęła mu stodoła, za namową innych niesłusznie oskarżył
sąsiada, później okazało się, że stodoła zajęła się od innego
pożaru

1681r.



bardzo chorował



tak jak w ciągu ostatnich lat zajmował się flisem

 pogrzeb przyjaciela, Andrzeja Komornickiego


na zachodzie pokazała się kometa

1682r.

 uwagi o pogodzie

1683r.



zawarto przymierze z cesarzem; Pasek błędnie uważa, że
także z Wenecją i papieżem



uwaga nad postępem sztuki wojennej i braku możliwości
obrony fortec przed wymyślnym uzbrojeniem



odsiecz wiedeńska (12.09)

 cesarz turecki przys

łał wezyrowi pod Wiedeń postronek grożąc,

że go na nim powiesi, jeśli oblężenie Wiednia zakończy się
niepomyślnie



ucieczka oblegających Wiedeń, zostawili w obozie cały dobytek



zachwyt nad bogactwami i uwaga nad delikatnością i
zniewieścieniem Tatarów

 bardz

o chwalono Polaków za odsiecz



luteranie i kalwini mieli chcieć przegranej Polaków



węgierski rebeliant Tekieli walczył po stronie Turków, a nie
chrześcijan pod Wiedniem, bo finansowały go gminy
luterańskie, przez nich uważany za bohatera



Pasek kupił obraz Tekielego i kazał chłopu wytrzeć nim tyłek



w karczmie w Gdańsku ludzie szemrali przeciwko katolikom i
odsieczy wiedeńskiej; Pasek ze świadkiem chcieli donieść
burmistrzowi, ale nim go zastali, świadka zastraszono i

przekupiono



radość wiedeńczyków z powodu przyjazdu Sobieskiego



Turcy pod Parkanami wycięli w pień polski oddział, potem
rzucili się na króla i husarię, którzy musieli salwować się
ucieczką



dowódca turecki posłał swemu wodzowi głowę zabitego
wojewody pomorskiego jako głowę Sobieskiego



9 października Polacy i Niemcy ruszyli w odwecie na Turków



w zamieszaniu pod Turkami zawalił się most na Dunaju



rozgromili Turków



Niemcy zabijali Turków bardzo okrutnie i bez litości



opowiada o tchórzostwie Niemców, którzy nie atakowali, dopóki
nie nadeszły polskie oddziały



cesarz chciał, żeby nasze wojska wróciły do kraju przez Śląsk,
ale Polacy uparli się, żeby wracać przez Węgry



aby zdobyć „język” (informatora), wysłali dwóch Kozaków pod
Seczyn. Gdy padły strzały, jeden z nich uciekł, a drugi udawał

zastrzelonego; gd

y podszedł do niego Turek, chcąc go ograbić,

ten go złapał



oda autorstwa Paska do bohatersko umierających za ojczyznę
(w szczególności do Lanckorońskiego, jego przyjaciela,
któremu odstrzelono nogi); liczne porównania do wydarzeń

antycznych

 dopiero blisko

granicy zjawiło się wojsko litewskie



Litwini bardzo żałowali, że ominęła ich okazja do wykazania się,
wzięcia łupów



śmierć hetmana polnego, Sieniawskiego



Stefan Kunicki, hetman dla Kozaków, został przez nich zabity

1684r.



Pasek miał w tym roku mieć aż 8 procesów sądowych

 wyprawa Sobieskiego za Dniestr


wojska cesarskie ruszyły na Turków i zajęły Węgry

1685r.



sprzedał z zyskiem zboże w Wielkopolsce



zachorował na „choróbkę z przepicia”



w gorączce widział zakonnika bernardyna, który go „uzdrowił”

 zaraz po choro

bie popłynął na flis

1686r.



przemowa Paska do przyjaciół przed wstąpieniem ich córki do

zakonu



flisował do Gdańska



wojska cesarskie pokonywały Turków

1687r.



problemy z długami zaciągniętymi przez pierwszego męża
swojej żony ;)



Pasek przesadza, wyliczając koszty związane z wychowaniem

dzieci

1688r.



przeprowadził się do Madziarowa



proces z margrabią w Lublinie

 sejm w Grodnie


skarżył się na margrabię do króla



oboźny koronny, Chełmski, broni Paska i wstawia się za nim u
króla



król rozmawiał z synem Paska, Stanisławem



obiecał pomóc Paskowi



kazanie u karmelitów obrażające szlachtę



król wezwał Jana Pieniążka, który obiecał pomóc Paskowi

na tym pamiętnik się urywa.... (i dobrze, bo strasznie długi był :)))

Wacław Potocki, Wiersze wybrane,

oprac. Stanisław Grzeszczuk, wstęp Janusz Gruchała,

wyd. 3 zm, BN I 19, 1992.

WSTĘP

1. Prolegomena

- wiele utworów pozostaje jeszcze w rękopisach, opinia o twórczości

P. „na wyrost”, najpłodniej-szy poeta baroku, najczęściej podaje
się 300 000 wierszy, brak stosownych wydań spuścizny P. i
opracowań,

Ziemiański żywot.

- z ariańskiej rodziny szlacheckiej herbu Szreniawa w ziemi bieckiej,

trzeci syn Zofii z Przypkow-skich i Adama P., brat matki, Samuel
Przypkowski, przywódca ideologiczny zboru i poeta, ur. w
ppierwszej połowie lat dwudziestych XVII w., staranne
wykształcenie, służba żołnierska (być może brał udział w kampanii
na Ukrainie przeciw zbuntowanym Kozakom), w 1646 podział
spadku po ojcu między trzech braci: Jana, Jerzego i Wacława,
opieka nad matką, ślub w 1648 z Katarzyną, dzieci: Stefan

(1651), Zofia (1655) i Jerzy (1661), bitwa pod Beresteczkiem

1651.

- 1658 zmiana wyznania P., żona pozostała arianką, liczne urzędy

świadczące o szacunku, jakim go darzono: sędzia skarbowy
województwa krakowskiego, podstarości i sędzia grodzki, 1669
ślub córki z Janem Lipskim, dzielnym żołnierzem i pułkownikiem

Rzeczypospolitej, 1678 pod-czaszy krakowski,

- 1673 śmierć Stefana podczas wyprawy chocimskiej, 1676 śmierć

Zofii, 1681 ślub Jerzego i skandal (Jerzy zabił swojego szwagra),

rozczarowanie Janem Kazimie-

rzem, 1681 śmierć naj-starszego

brata, Jana, 1682 śmierć ukochanego zięcia, Lipskiego, 1685
śmierć żony (40 lat małżeństwa), 1687 śmierć drugiego brata,
Jerzego, 1691 śmierć syna, Jerzego, P. zaopiekowa-ła się
synowa, żona Jerzego, Aleksandra, która zamieszkała z nim wraz
z dwójką wnuków P., zm. 1696, pochowany w Bieczu, grób nie
zachował się.

3. Dorobek poety.

- okres ariański: pierwsze wiersze 1644-1648, Pojedynek rycerza

chrześcijańskiego z E. z Rotter-damu „Podręcznik żołnierza

opracowała Aleksandra Araszkiewicz

z gr. wstępne rozważania wprowadzające do jakiegoś

zagadnienia; przedmowa zawierająca uwagi i objaśnienia,
ułatwiające czytelnikowi właściwe zrozumienie treści
danego dzieła.

Chrystusowego”, Tydzień stworzenia świata, Pan bóg dobry, czło-
wiek zły we wszystkich drogach swoich – skrócone dzieje

zbawienia od grzechu pierwszych lu-dzi do wizji nowego

Jeruzalem (z Apokalipsy),

Rozkosz światowa i Rozkosz duchowa

– parafra-za utworu H. Morsztyna, częściowo niezachowane pieśni
religijne, dwa romanse wierszowane: Judyta i Wirginia panna, z
rzymskiej historii wyjęta, dwa utwory historyczne: Katalog monar-
chów i królów polskich (od Lecha do Jana Kazimierza) oraz
Pokosz gliniański (z czasów Ludwi-ka Węgierskiego, walka

szlachty o swoje prawa).

- 1660-1670: przeróbka ariańskich wierszy religijnych na katolickie,

romanse: Syloret, Lidia

i dwie nowelki wierszowane, przekład

Argenidy Johna Barclaya, Transakcja wojny chocimskiej, rozpo-
częcie układania słownika mitologicznego + zbiór przysłów
Zebranie przypowieści (i przysłowia) polskich.

- 1671-1678: utwory okolicznościowe, zaangażowanie w politykę,

poemat o Janie III Sobieskim Merkuriusz nowy, Zgoda

– potrzeba

tolerancji, Periody

– wyraz żalu po śmierci Stefana, kolejne

redakcje Wirginii, Argenidy i Transakcji

, panegiryki na cześć króla

Jana III, sielanka Libusza

– dialog Apollina i Muz o małżeństwie,

kobietach i rozwodach, Sielanka

dla zięcia, w 1677 zbiór 700

fraszek (IV część Ogrodu nie plewionego).

- po 1679: poemat alegoryczny Rozbój duchowny na drodze

zbawiennej a przy tym Wizerunk mi-

łosierdzia Syna Bożego Ch.

Pana nad wszystkiemi grzesznemi ludźmi, dwie redakcje opisu
mę-ki Pańskiej, pieśni religijne, niezachowana parafraza Nowego

Testamentu.

- po 1682: skompletowane zbiory Ogród nie plewiony, Poczet

herbów i Moralia, przygotowanie do druku Argenidy.

- dążenie do perfekcji, uaktualnienia utworów.

Romansopisarz.

- dydaktyzm, sensacja, alegoryczność Argenidy

Kronikarz wojny chocimskiej.

- elementy epopei: inwokacja, dzieje narodu, liczne sceny

batalistyczne, mowy wodzów.

- źródła: pamiętniki Jakuba Sobieskiego z kampanii chocimskiej z

1621,

Władysław IV S.Twardo-wskiego, Gofred Tassa –

Kochanowskiego.

- temat: sukces Jana Karola Chodkiewicza – niewielki oddział polski

powstrzymał natarcie ogro-mnego wojska sułtana Osmana,
idealizacja Polaków, zwierzęce cechy Turków, pesymistycznie i
krytycznie o współczesnych.

- liczne dygresje: filozoficzne rozważania, mit złotego wieku…,

descendentalna wizja świata.

- druga redakcja w 1675: Sobieski królem, powtórna wygrana pod

Chocimiem.

Dramaturg.

- jedyny utwór dramatyczny: Dyjalog o Zmartwychwstaniu Pańskim,

scenariusz widowiska miste-

ryjnego, wyjątkowy w dorobku P.,

arcypoważne treści + humor, o nawet elementy farsy, skąpe
didaskalia, 5 luźno powiązanych ze sobą aktów: nawiedzenie

grobu przez 3 Marie, rozmowa Pi-

łata z rotmistrzem i setnikiem o

wczoraj i humorystyczny dialog z Judaszem, lament Maryi w
Wieczerniku i objawienie się Jezusa, narada kapłanów żydowskich
oraz narzekanie diabłów na Chrystusa, ostatnia scena dialog
Śmierci z Żywotem.

Liryk.

- duża rola problematyki etycznej, zintelektualizowanie liryki,

elementy katastroficzne, doskonała znajomość Biblii.

- Decyma pieśni pokutnych – znane z katolickiej wersji, zbiór

dziesięciu wyznań grzesznika przed Bogiem, podobieństwo do

Grabowieckiego.

- Pieśni pokutne – najpóźniejszy z trzech dużych zbiorów religijnych

P., większa dojrzałość.

- liryka funeralna: Periody – 18 trenów, religijny wymiar żalu,

odnajdywanie w Bogu partnera bo-

lesnej rozmowy o nieszczęściu.

Autor Ogrodu.

- w rękopisie, najwcześniejsza datowana fraszka z 1647, ok. 1677

pierwszy zbiór: Jovialitates albo żarty i fraszki rozmaite, ponad 700
tekstów, żarty rubaszne, 1679 dodane 470 utworów, z lat 80. ok.
550 utworów, ok. 1690-1691 ostatnia partia – ponad 230 tekstów

- wielogatunkowość Ogrodu, kronika życia P., dominuje komizm

sytuacyjny + dowcip językowy, zagadki, kalambury, żywioł
zabawy, krytyka duchowieństwa i magnatów, nieliczne panegiryki.

Ideolog szlachecki.

- problematyka polityczna i społeczna zwł. pod koniec życia, Poczet

herbów szlachty Korony Pol-skiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego

(1683-1695), idealny portret szlacheckiego stanu, wier-sze na
herby + alegoryczne tłumaczenie znaków herbowych, gra

poetycka.

10. Moralista i satyryk.

- 1 księga Moralia abo rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg w

każdym stanie żywota ludzkie-go… 5 części po 200 stron każda, 2
ksiega

Przypowieści, sentencji do cnót i obyczajów żywota

ludzkiego należących… 254 wiersze.

- pamiętnik poetycki P., żródło: E. z Rotterdamu Adagiorum

chiliades

quattuor,

tematy:

spraw

politycznych

uszczypliwości pod adresem sąsiadów i żartów w stylu Ogrodu,
nawołanie do obrony uciskanych chłopów i tolerancji najbardziej
wyeksponowane, dzieło człowieka starzeją-cego się – „starcze
zrzędzenie”.

11. Warsztat.

- sam uważał się za „rzemieślnika”, sformułował coś w rodzaju

programu własnej twórczości (gł. w Moraliach), bystry obserwator
szczegółów, wyczuwający doskonale nastrój, tradycjonalista, widzi
siebie raczej jako tłumacza niż twórcę oryginalnego, gł.
trzynastozgłoskowiec, samorod-ność talentu i brak dyscypliny
artystycznej, brak zdolności kompozycyjnych.

- język: jędrny, bogaty i poprawny, neologizmy, purysta językowy,

elementy gwarowe małopols-kie, Składnia: długie, zawikłane

zdania wielokrotnie

złożone, zaburzony szyk, styl rozwlekły.

12. Znaczenie.

- P. nie osiągnął większej popularności za życia, utwory w

rękopisach w niewielkim obiegu czytel-niczym, indywidualna
sarmackość poety.

TEKST

TRANSAKCYJA WOJNY CHOCIMSKIEJ (fragmenty)

- wprowadzenie: Osman zgromadził wojska „na Polaki”, dzięki Bogu

„spadł z imprezy swojej [nie zrealizował swoich zamierzeń]”, po
miesiącu oblężenia Chocimia musiał odstąpić, autor zebrał z
różnych „manuskryptów i diaryjuszów” i „relacyj ludzi starszych”
potrzebne wiadomości.

- część pierwsza: „sarmacki Mars” i „durny Turczyn”, apostrofa do

Boga z prośbą o łaskę i zgodę, dygresja; część wtóra: opis
Chodkiewicza „późne wieki, siwy włos …/ Mars z oczu, powaga
mu sama bije z twarzy”; część trzecia: zbytki „Wkoło fraszki
rozliczne od śkła i kamieni”, zniewieś-ciali Polacy współcześni,
chciwość duchowieństwa, „Patrzcież na świątobliwe ojców swych

ob-

razy”; część czwarta: wojsko tureckie, opis janczarów, dotąd

nieznane Polakom słonie, towarzy-szy im głośna muzyka trąb i

surm, dygresja

– obecnie Polacy nie potrafią dźwignąć puklerzy

przodków, noszą pierścionki, tymczasem pozostałe państwa rosną
w siłę, mowa Chodkiewicza, nadzieja na zwycięstwo tylko w Bogu,
nawołanie do ataku, hasłem „Jezus”, Bóg sadza na trony, a

niewdzięcznym odbierasz koronę, aureola nad głową hetmana,
wojsko śpiewa Bogarodzicę; część piąta:wschód, atak na
Kozaków, działa tureckie, walka, ucieczka Turków, Osman także
ucie-

ka, rzeź w tureckim obozie, z pzrykrością autor wspomina o

masakrze bezbronnych uciekinie-

rów w Wołoszy, „Oddzierano od

piersi niemowlątka ssące/ i bez wszelkiej litości…/ w drobne kęsy
o twarde roztrącano skały”, Lubomirski odradza powiedzenie o tym
Chodkiewiczowi, bo ten mógłby umrzeć „na miejscu… w gniewie”,
sam każe powiesić kilku winowajców; część szós-ta: narada u
Chodkiewicza, poseł do króla z prośbą o wsparcie; część siódma:
do Osmana przybywa basza Karakasz z posiłkami „tym durnym
Polaczkom nachylemy grzbieta”, prowadzi atak na Chocim 15
września, wdzierają się do miasta, Chodkiewicz wzywa do walki,
Karakasz ginie, Turkowie porzucają trupa wodza i uciekają, nocą
Kozacy wdzierają się do obozu tureckiego „we śpiączki łeb utną
szkaradnie”, Chodkiewicz umiera, rozpacz wojska; część
dziewiąta: mowa o Janie Lipskim (dziadek zięcia P.), rotmistrzu

husarskim i jego czterech synach, przestroga Lipskiego, by
walczyli odważnie do końca i nie poddawać się, walka tych pięciu,
Lipski poległ; część dziesiąta: traktat pokojowy z Osmanem,
królewicz Władysław dzię-kuje Bogu za zwycięstwo, Zygmunt III,
król, złości się, że traktat zawarty bez niego, gdyby nie jego
lenistwo, zwycięstwo należałoby dla niego, pochwała Sobieskiego
– króla, który wziął „wprzód szablę niźli berło”, oby szczęście mu
zawsze sprzyjało.

II.

PIEŚNI

Pieśń LIV – sąd Boży za grzechy, grad zniszczył plony, głód,
zagrożenie ze strony nieprzyja-ciela, rozpacz po utracie zbóż,
ogrodów, sadów, prośba o odpuszczenie win.

Pieśń LXIV – przeprosiny za znieważanie, ignorowanie Boga i

grzechy przeciwko niemu, bunt

kozacki, wojna z Moskwą 1654-

1655, najazd szwedzki i Rakoczego 1657, prośba o łaskę.

Pieśń VI. Żywot ziemiański spokojny i szczęśliwy – szczęśliwy
ten, „który na swoim się zago-nie zstarzał”, uczciwy, pobożny,
pracowity, niezainteresowany polityką i prawem.

Pieśń abo tren XXXVIII od wiosny – nadchodzi wiosna,
człowieka nic nie smuci, ale on cierpi, podział wiersza na
części: wzrok (oczy go bolą), zapach (nie cieszą go perfumy),
dotknięcie (wszystko go kole), słuch (lutnia Orfeusza wzmaga
cierpienia) i smak (nic mu nie smakuje), nie ma wiosny bez jego
syna, który nie „uczuł lata”.

Pieśń albo Tren XXXIX od lata – nadzieja i oczekiwanie na
owoce pracy, kilkakrotnie powtó-rzone „Miłe lato nastało”, ojciec
szczęśliwy, gdy przyjdą do niego dzieci, on rozpacza: „Miałem
– nie mam, spiewałem – dziś wyję, niestoty!”.

Pieśń albo Tren XL od jesieni – owoce pracy, on wszystkim
zabawom „przyjaźń wypowiada”.

Pieśń albo Tren XLI od zimy – oporządzanie zwierząt,
przędzenie, opowieści wojenne, polo-wania, on nie ma dla kogo

bierać pieniędzy, wspomina widok syna w trumnie.

III.

DYJALOG O ZMARTWYCHWSTANIU PAŃSKIM

(fragmenty)

- akt 2: Piłat dziwi się, co się stało ze stróżami i jego pieczęcią,

„Miałżeby ten Jezus ożyć?”, żału-je, że nie posłuchał przestróg
żony, wpada Judasz, planuje samobójstwo „Za mego Pana, dziś
będę umierał!”, Piłat podejrzewa go o kradzież ciała Jezusa,
Judasz przekonuje go, że to był Syn Boży, pieniądze już się dla
niego nie liczą, przeklina swoją chciwość i swój grzech: „Wyda-łem
dobrodzieja, wydał na mord srogi!/ Taniom cię oszacował”, ciska
worek i odchodzi, Piłat osłupiał.

- akt 5:Lucyper, Belial i Gryga rozpaczają, że ich wszelkie starania i

całą pracę szlag trafił [okreś-lenie moje!], „Takem i ja rozumiał, że
nam ten świat dadzą”, Gryga skarży się, że Michał źle go

potraktował (m.in. nazwał „sprośną gadziną” i zamknął w
łąńcuchu), Lucyper odgraża się, że jeszcze go popamiętają, Belial
radzi z Dekalogu poodcinać słowa „nie”, Gryga by wprowadzil
zmiany, np. „Nie będziesz kradł,/ nie będziesz jadł”, Anioł się

zjawi

a i grozi mu wyłupieniem oczu, monolog Śmierci: o nikogo

(syna, siostrę, brata) i o nic (miłość, płeć, wiek) nie dba, nie ma
możliwości uciec przed nią, przychodzi Żywot i informuje Ś. o
zmartwychwstaniu Jezusa, Ś. się dziwi i rzuca kosę, pieśń
dziękczynna do Jezusa za zwyciężenie śmierci.

IV.

OGRÓD, ALE NIE PLEWIONY

część I

Inwentarz podgórskich majętności – humorystycznie

brzmiące miejscowości między Gorlicami a Grybowem: Zbęk,
Wytrzeszczka, Opłakaniec „wesoły”…

Na „Ogród nie wyplewiony” – im głębiej w las, tym więcej
różnych drzew, różnorodność fraszek.

Aequivocatio

szlachcic wybiera się do cyrulika, ten akurat

wychodzi, sz. „talera nie będzie”, cyrulik zawraca, goli go i
dostaje 1/6 talera (2 szóstaki), bo „talera nie będzie”

Łożnica – matrony narzekały na tyfus-„łożnicę”, a panna młoda
na „łożnicę”-noc poślubną.

Słówkiem się nieuk wyda – u króla dwóch posłów, bieglejszy w
łacinie czyta: „Felici omine…”

, na co nieuk: „Proszę nie

omijać, lepiej wszystko czytać”

Trefunek

– gospodarz na drzewie, parobek i dziewczyna pod

nim.

Ksiądz na dzwonnicy – w pokucie przeszkadzały księdzu ptasie
zaloty.

Źle zrozumiawszy, nie nauczysz dobrze – „Kto umie po
łacienie, że wszędy przejedzie”, ksiądz mało się nie utopił przy
przeprawie przez rzekę.

Femina tactu, visu basilicus

smok zapachem, źle

zawiązywać „ligą” z harpiją, bazyliszkiem…

10. O fraszkach

– spowiadał się księdzu z fraszek, jako pokutę ma

je spalić, odradza mu przyjaciel.

11.

Na urząd podczaszego – świętowanie otrzymania urzędu,
nazajutrz kac, lepszy niższe starostwo.

12.

Czemu księża łakomi – oprócz kleryków wszyscy zdzierają z
żywych i umarłych.

13.

Dwaj błaznowie – Cygan i chłop udający szlachcica.

14. Z niechcenia zgoda

15. Na nowego szlachcica

– szlachcicami rzemieślnicy.

16. Do starosty z nowego szlachcica

– kupione szlachectwa.

17. Kto mocniejszy, ten lepszy

– katolicy a arianie, w co lepiej

wierzyć.

18. Veto albo nie pozwalam

– nadużywanie prawa veta.

19.

Świat turma – każdego czeka śmierć, prędzej czy później.

20.

Kraków – „nie KRAdnie KRAków”, kupił kapelusz i bindę, a
zabrakło mu na opończę (padało).

21.

Czego człowiek zataić nie może – nietrzeźwości i miłości.

22.

Na fraszki [Radem ci, zacny gościu, w domu swoim cale!] –
gość „żarty ładniejsze przy winie”, gospodarz „albo kpić, albo
pić”

23.

Szlachectwo od ptaków – popijawa z Gawrońskim, Gąseckim i

Kaczorowskim.

24.

Skrupulat w ożenieniu – sąsiad chce się ożenić, ale nie z
bogatą, ubogą, wdową, panną, piękną, szpetną, młodą, starą,
dużą i małą.

25. Co czas znajdzie, czas zgubi

– wszystko przemija.

dwuznacznik, gra słów.

pod szczęśliwą wróżbą

dotknieniem niewiasta, bazyliszek okiem [zabija]

26.

Braterska admonicyja do ichmościów wielmożnych panów braci

starszych

– zniewieściali Polacy.

27.

Raj z światem – człowiek wygnany z raju do pracy, magnackie
uczty.

28.

Pijany a dziecię prawdę powie – chłopiec na służbę, nie chce
nosić ogona za panią „krowa?”

29.

Do jegomości pana chorążego zatorskiego

30.

Niedyskretny gość

31. Do wielkiego pana

– bogactwo nie daje wejścia do nieba, lecz

cnota.

32.

Na fraszki [Szpetny żart – powiedają – gdzie boli a śmierdzi]

33. Do gospodarza

– ksiądz w przeciwieństwie do chłopów „bez

pługu, bez brony/ Ma żyto; co rzecz większa: ma dzieci bez
żony”.

34.

Daleko różne przezwisko od samej rzeczy

35.

Frantowska odpowiedź – pyta, co chłop wiezie, mimo że widzi
drwa, chłop drwi, że siano.

Ogroda nie wyplewionego część wtóra

36. Odpowiedż na co inszego – „którą zegar bije?”, dziewka „Nie zegar u

nas bije, ale zrzędna pani”.

37. O poecie – zabawny wierszyk od znajomego na poprawienie nastroju

P. w żałobie po dzieciach.

38. Słuchanie wierszów sen przywodzi – usypiają starsze żony,

młodszych nie uśpi nawet kołysanie.

39. Dziesięciny – chłopi, jak przykazał Bóg, pracują w pocie czoła,

plebani korzystają.

40. Płótno.

41. Biskup krakowski ze skotakiem

- pasterz pyta o ubóstwo św. Piotra,

dokąd pójdą biskupi po śmierci, za książętami po piekła?

42. Na swoje wiersze – „nie dbam o kucharzów [krytycy], gdy goście

kontenci”.

43. Nienadana ceremonija – król u szlachcica, zbędna ceremonia.

44. Spowiedź – chłop zabil człowieka, ale spłodził na jego miejsce kilku

innych, jezuita: zabójstwo z cudzołóstwem.

45. Ciasna droga do nieba – w księgarni „Gościniec do nieba”, lepiej

zaprowadzi Pismo Św.

46. Nie jest mądrego mówić: nie rozumiałem – lis i kozioł w studni.

47. Znak złodzieja – kradnie ten, co się najwięcej skarży na ubóstwo.

48. Cnota z ubóstwem – trudno rosnąć cnocie, gdy grzech ją zagłusza.

49. Wielcy złodzieje mniejszych wieszą

50. Pamięć – łapie wszystko, co w wpadnie w sieć rybacką.

51. Trefunek na Mazoszu – ksiądz chciał ożywić kazanie, stzrelił z

armaty, wszedł na ambonę i „Zabito!” wszyscy wylegli z kościoła, by
zobaczyć, o kogo chodzi.

52. Weksel nowomodny

53. Na gęste nobilitacyje – chłopi do szlachectwa.

54. Chłopi – synowie Kaina.

55. Czemu więcej białej niż męskiej płci

56. Na tak częste różnych ludzi nobilitacyje – chłopi i cudzoziemcy do

szlechectwa.

57. Do kasztelana – obrażony, że P. nie napisał w liście do niego „jaśnie

wielmożny”

58. Do ojców Societatis – „co bóg z łaski daje, człek w człeka chce

wmusić”

59. Sposób na upartego w gniewie – jeden udał, że umiera, żeby drugi mu

przebaczył obrazę.

60. Na fraszki Kochanowskiego.

61. Nowa szlachta – Włoch został polskim szlachcicem.

62. Nowa usaryja

63. Usaryja z Włochów – po raz trzeci wezwanie na pospolite ruszenie,

rynsztunki przodków z lamusa

64. Prawa szlacheckie jako pajęczyna

65. Natura wszytkim jednaka – my się gwałtem różnimy między sobą,

pasterz bydła

wobec śmierci równi.

66. Wszytko prócz cnoty skazie i śmierci podległo.

67. Odrwić świat

68. Lekka uwaga prerogatywy szlacheckiej – panowie wydają swe córki

za chłopów za pieniądze.

69. Na wyderkafy

- krytyka wyderkafów

70. Chłopiec się panu sprawuje – 2 chłopcy się pobili za nazwanie

jednego z nich i jego pana kpami

71. Nierówna krzywdzie pomsta

Ogroda nie wyplewionego część trzecia

72. Consilium malum consultori pessimum. Zła rada rajcy najgorsza –

gospodarz nie chciał przyjąć do gospody żołdaków, chyba że
przyprowadzą mu krowę, ukradli, on ją zabił, nazajutrz żona, że ich
okradziono, żołnierze pocieszyli gospodarza, że przynajmniej nikt go
nie powiesi za kradzież.

73. Żałoba po mężu, ale z uwagą – rozpacz na pokaz, bez łez.

74. Kaznodzieja młody – zarozumiały zapomniał wspaniałego kazania,

powiedział tylko: „Łukasz was lekarz pozdrawia” i zamilkł, w końcu
wójt mu odpowiada, żeby tego Łukasza też od nich pozdrowił.

75. Spowiednik Włoch w Polszcze – przestrzega spowiadającego, żeby go

mąż jego kochanki nie zdybał, bo będzi miał gorszą pokutę niż on mu

zada.

76. Domator nie mógł wspomnieć, jako Turków zową

77. Na chłopów podgórskich – szlachta po obycie za granicę, chłopi –

żeby kraść

78. Większy gust ludzie mają w fraszkach niż w rzeczach nabożnych.

79. Spowiedź żołnierska – ksiądz radzi mu się ożenić, ale nie chce ich

wspomóc.

80. Żartem się prawdy domówić – chłopiec usypia mówieniem pana, w

końcu „trzeba mi pieniędzy”

81. Do domatora

82. Kto pijany, zrywa sejmiki – zgubią Rzeczpospolitą

83. Nierządem Polska stoi – „co rok to nowe prawa i konstytucyje”

84. Murowany komin

85. Beata simplicitas

– nowe prawa, coraz cięższe (pańszczyzna)

86. Fortel na zrzędną żonę – nie chciała go puścić na sejmik, zmyślił, że

król ją pozdrawia

87. Alienatio

dóbr ziemskich

88. Zbytki polskie – „O czymże Polska myśli i we dnie, i w nocy?”

89. Domyślny sługa, kędy nie trzeba

90. Uciśnienie szlacheckiego od duchownego stanu – księża pustoszą

bardziej niż Turcy i Orda

91. Na mnicha importuna

- przyjechał późno, objadł i opił gospodarza,

został na noc, gaduła.

92. Głupi z prostakiem dwaj bracia rodzeni

Ogroda nie wyplewionego część czwarta

93. O Matuszu – polityczna pani przestrzega sługi, że, gdy czegoś nie ma,

mówi się „przebrało się”, ci „Przebrało się i Matusza”.

94. Humor polski – powieszony Polak w Holandii za zabicie Holendra,

Rej-poseł ”Przecię naszy górą”.

95. Do jednego senatora – narzekał na Polskę i wyjechał, P. zostanie i

będzie tu naprawiać.

96. Po smacznym kąsku nie wadzi się napić – mąż topi kochanka żony,

ona nie pomaga mu.

97. Chłop łacinę – Chomo wysyła syna na naukę, ten czyta „Homo jest

człowiek, a anima dusza”

98. Na wiersze – nie składa wierszy, ale same rosną.

99. Na łakomstwo – chłop złotnika, co dostałby za tyle złota, ten mu

usługuje, a chłop tylko ciekawy.

100. Icon narodów – Jezus w więzieniu, Polacy-odbiją, Niemcy-wykupią,

dochody z posiadłości ziemskich, zapisane na rzecz Kościoła,

spłacane także przez spadkobierców

szczęśliwa prostota

zrzeczenie się, odstąpienie

natręt

Ruś i Węgrzy-wykradną

101. Kazanie do zbójców

102. Dekret sprawiedliwy – testament: wszystko zakonnikom, a gdyby syn

żył, mają mu coś dać.

103. Zła żona – burza na morzu, wyrzucane balasty – żona.

104. Golono, strzyżono – kłótnia męża i zony, on ją wrzuca do wody,

utopiła się.

105. Jaje niż oko – student zobaczył Żyda i wybił mu oko jajkiem, ten, że

student marnuje jajka.

106. Niewczesna przestroga – współbiesiadnicy okradli go.

107. Żadna reguła bez ekscepcyjej

– chory sprowadza doktorów, kłócą

się, jak w Polsce.

108. Wet za wet – łapówką cytryna, król odrzuca prośbę.

109. Belweder

110. Sofista – z 3 jajek zrobił 5: kto ma 3, ten ma 2, 3+2=5, ojciec zje 3, a

on te 2 dodatkowe.

111. Fraszki i żarty rozmaite, ale trochę bezpieczne – jeśli ktoś nie chce

czytać wszetecznych wierszy, lepiej żeby nie czytał i statecznych.

112. Omyłka

113. Non utraque Caesar

– szlachcic tylko po ojcu.

114. Koniec fraszek – „nazbyt tych brydni!”

Ogroda nie wyplewionego część piąta

115. Przy posłaniu fraszek – „Czy małoż też na świecie fraszek?”, jeśli

wolisz coś poważnego, weź Pismo Św.

116. Na ktosia – powieszony złodziej, sąsiad – ten, co pisał „paskwile”

117. Genesis, 2

118. Do zelanta sine scientia

119. Prawda, z niechcenia – ksiądz powierzchownie chwali nieboszczyka,

kobieta drzemała, przestraszyła się huku i krzyknęł: „Kiep, kiep!”,
Ksiądz: „Głos ludzki – głos Boży”.

120. Złe pieniędzy pożyczanie – wojewoda pożyczył pieniądze

Węgrzynowi, Słowik, że woj. to błazen, bo Węgrzyn nie odda ani
pieniądzy, ani wina, chyba że sam jest błaznem.

NAGROBKI

Papieżowi – robak go toczy…, „ O wystawa, o pompa prózna tego
świata”.

Królowi – kiedyś „kłaniałeś się żywemu [królowi] aże do upadu”,

teraz odmiana.

Senatorowi – bardziej był za prywatą niż ojczyzną, nie ma już
Zamoyskich i Tęczyńskich.

Astrologowi – wiedział o wszystkim, ale nie przewidział swojej
śmierci.

Poecie – opisywał wiele rzeczy, „Ja, poeta, w tej mogile dyszę/ I to
śpiewam ostatnim na wszystek świat rymem,/ Że każdy, co się rodzi,
tym się stanie, czym-em”.

Pochlebcy – „Ciało tu leży, nie wiem, co mówić o duszy”.

Ciurze – złodziej, bogaty bezkarny, „Ale o cóż na świecie łacniej jak
o ciury?”

Kmieciowi – „ Na wszytkich kmiecie robią, jeden wół na kmieci”.

Zagrodnikowi – całe życie pracował, nie bał się śmierci.

10. Nowemu szlachcicowi – ale człowiek stary, szewc.

11. Grobowi – tu leżą ci, którzy grobów nie mają – Herkules, Samson,

Aleksander Wielki.

12. Pijanicy – cały: „Tu leży pijak sławny; ten, gdy na sąd wstanie,/

Spytany, co wżdy czynił, rzecz: <Piłem, Panie>”

VI.

PRZEPISANE NARRACYJE

Potrawy różnych narodów – Węgrzyn-wino, czostek i słonina,

Holender-samo masło, Aglik-baranina, Francuz-żaby, cytryny i
figi…, Polak-pieczeń z wołu, „zwłaszcza jeśli spaśny”, teraz żółwie,
ślimaki, żaby, „stąd mało serca, mniej sieł ani zdrowia wiele”

Nabożna jejmość – sypiała z księdzem, żeby w razie śmierci być

wyjątek

pałacyk, piękny widok

nie z ubo linii (tj. po ojcu i po matce) Cezarem

zelant – fanatyk, gorliwiec, sine scientia – bez wiedzy

wyspowiadaną.

Pan wielmożny z ziemianinem – pan chwali się, co jada, potem o

chorobach, ziemianin je mniej, lecz nie choruje.

VII.

POCZET HERBÓW SZLACHTY KORONY POLSKIEJ I
WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO

Dzieł wiekopomnych niezwyciężonego serca – starożytni przodkowie

walczyli za Ojczyznę, przykłady z mitologii, prośba o łaskawe
przyjęcie do młodych, 12 wybrał sam Bóg.

Na Orła polskiego – „Biały Orzeł, tak dzisia zedrwiał, tak osowiał”,
„skubią go gawroni”, zbytki, ozdobne suknie, nie zbroje, ucisk
chłopów.

O szlachectwie. Z okazyjej Orła – „Nie Polska tylko, wszystkie
miewały to kraje,/ Że w prawo obracały stare się zwyczaje”, teraz
nierząd.

Snop Zygmunta III. Początek – Polska miała być spiżarnią Europy, a
sama głoduje.

Epitafium Ciołkowi – kmiecie ciołkami i wołami.

Z okazyjej herbu Rola – „Byli sławni przed laty ubodzy hetmani”,
ustrój w Atenach, w Polsce większość gruntów trzymają księża, nie
ma gdzie się szlachta i żołnierze rodzić.

Do herbownego domatora – „Na gęsiach sto razy grać lepiej niżli się
bić!”.

Do księdza herbu Łada – nie liczy się szlachectwo, ale czysty żywot.

Z okazyjej lemieszów – kiedyś wojna, nie złoto, obrona ojczyzny niż
własna zagroda.

10. Z okazyjej Pernus herbu – kiedyś handel i rzemiosło bez szlachectwa.

11. Złota wolność. Początek

12. Nagrobek wolności – „złota wolność tu leży”, swawola zagraża

Rzeczypospolitej, wcześniej pobożność, teraz „z ruin ojczystych sobie
buduje pałace”.

VIII.

ODJEMEK OD HERBÓW SZLACHECKICH

Przedmowa – Bóg stworzył wszystko dobre, ale pojawiły się grzechy
i skazy, pesymizm rozciąg-nięty na całą rzeczywistość, degeneracja
ludzkości, „Wszytko opak i wszystko na dół się obraca”, zbytek i
zniewieścienie szlachty, wyniszczenie podatkami i nadmierną pracą

poddanych.

Prus, półtora krzyża – „Co rok z uciskiem ludzkim dziesięcin
podnoszą,/ Stan szlachecki niszczeje, duchowni panoszą”, „Żydzi
tylko a oni [księża], król trzeci zostanie”.

Z okazyi herbu Prus – zmniejsza się ojczyzna, głód, szlachta – zbytki,

stroje, fundusze.

IX.

ARGENIDA (fragmenty)

- Historyjej o Argenidzie część pierwsza, rozdział 15: „Tysiąc razem

języków…/ Każdy wrzeszczy co z gardła”, prywata, nie publika,
krytyka elekcji „pełna błędu, pełna drew i godna nagany”.

- część wtóra, rozdział 3: Archombrot o przymusowej wierze, kto

chce innej, niech się wynosi z Sycylii, Iburranes chwali wierność

wierze ojcz

ystej, „Aleć we wszystkich rzeczach dobry jest

rozsądek”.

- część trzecia, rozdział 6: drugą przyczyną kłótni w państwie są

dożywotnie urzędy, wywyższają się, bezkarni, jeśli wódz zasłuży,
dać mu dalsze kierowanie wojskiem, „jeśli podrwi – wziąć mu
urząd i buławę z dłoni”, starość, słabe siły i „rozum już na cienkiej
nici”.

- część czwarta, rozdział 4: dlaczego teraz ludzie niewojenni? coraz

podlejsi ludzie się rodzą, Dunalbi radzi oddać choćby część
zbytków na państwo, opis zbytków.

MORALIA

Przypowieści część pierwsza

Co głowa, to rozum – kłótnie, pycha.

Wół do siodła, koń do pługu – chłopi do wojny, szlachta do roli, więc
zamienić ich miejscami.

Kruk krukowi oka nie wykole – ksiądz księdzu też nie, ale lepiej się
między nich nie pakować.

Wojna ludzi nie rodzi – przestroga dla królów i chrześcijan.

Staremu język odmienić trudno – obce języki, „Polska zginie”

Nie za nas to powstało.

Rozwiązana miotła – „Kto ma oczy, przyzna,/ Że się wkrótce i nasza
rozsypie ojczyzna”, brak sprawiedliwości, powagi urzędu, prawa,

poszanowania cnoty.

Zna się, jako świnia na pieprzu. Drugi raz – w Polsce pchają się do
urzędów, a łby mają puste.

Co było ciężko począć, nie chce się pokinąć.

10. Stultitia est invitos venatum ducere canes

– parobkowie w dybach i

kajdanach na wojnę, „Póki dybków, póty go”, „Jak sobie chce, niech
zdycha, niech zdrów i ucieka”.

11. Miła jest różność w rzeczach – różnorodne zabawy i potrawy szukane

„nie co miesiąc, nie co dzień, ale co godzina”, „Dziadowie by i baby
wnuków nie poznali”.

12. Inaczej szczenięta, inaczej pachną świnie – tak różnią się szlachcice

(rozmawiają na sejmikach o flisie i szkucie) i chłopi (przy kuflach i
pługu o długu Rzeczypospolitej).

13. Równi łacno się zgodzą.

Przypowieści część wtóra

14. Pieniądzem wziął, wolność przedał – ślub z posażną panną, po

niecałym roku rozwód – ona bogata przyzwyczajona, że zawsze
wszystko dostaje, a jak on się sprzeciwia, dąsa się, nie daje mu
jedzenia z kuchni…, przestrzega następnych, by uczyli się na jego
błędach.

15. Od umarłego dań.

16. Bąk – tak huczy w trzcinie, jakby był wielki, wielu takich w Polsce.

17. [Bąk]. Do tegoż drugi raz – z wyglądu prawdziwy senator, „drugi

rzymski Kato”, „Aż skoro przyszło mówić, jakby też srał z mostu”,
„Głosu nic, w głowie pusto, serce przy pachołkach”.

18. Czuj, stary pies szczeka. Satyricum. Drugi raz. – „Domu twego

rozbierają ściany”, „Chłop z głodu, ci na zbytki”.

19. Summum ius summa iniuria

– matka dla syna zmienia wiarę z

arianizmu na katolicyzm, nie będą skazani na śmierć, ale musi
zapłacić okup, bo ona przez wiele lat była arianką, a za zmarłego
ojca-arianina do więzienia + dodatkowy okup, syn apeluje do Boga.

20. Na skórze wełna, na sercu szczeć.

21. [Mysorum praeda

]. Do tegoż – wielki pan okradł sąsiada-arianina

(równego mu szlachcica), ale ten zamiast się bronić jeszcze pomagał
wrzucać snopy na wóz, pan „skruszał tak wielką pokorą” i zwrócił

snopy.

22. Na jednej łódce – poseł zerwał sejm, zginie razem z ojczyzną.

Przypowieści część trzecia

23. Dziecko lód – tak topnieje w dłoni miłość.

24. [Co kto umie, w tym się niech ćwiczy]. Na toż czwarty raz.

25. [Tyle panów, ile sług]. Na toż trzeci raz – „Wszystko jest, prócz

jednego rząu, drugiej cnoty”, rozbój, swawola, złota wolność.

Przypowieści część czwarta

26. [Wodę warząc, woda będzie]. Na toż drugi raz.

27. Wojna beze krwie – „na wojnie bez trupa/ obejść się niepodobna”

28. I z kopiją, i z tarczą – dawniej cały rynsztunek, teraz delikatne

pistoleciki.

29. Długo bawił, mało sprawił – 12 lat za granicą, a nic się nie nauczył.

30. Wolne kozy od pługu

31. [Głos pospolity, głos Boży]. Na toż drugi raz – „Rozum odejmie,

mówią, wprzód, kogo Bóg ukarze”.

Przypowieści część piąta

32. [Ckni mi się]. Na toż trzeci raz – im sentencja krótsza, tym lepsza.

33. Na toż czwarty raz – Kochanowscy Jan i Piotr najwięksi, krytyka

makaronizmów i wierszy kobiet.

34. Na pochyłe drzewo i kozy skaczą. Z obalonego drzewa każdy trzaski

zbiera.

Głupotą jest niechętne, oporne psy wodzić na polowanie

Najwyższe prawo największą niesprawiedliwością

mizyjska zdobycz – łup zdobyty na kimś, kto się nie broni

35. Siłu krewnych, kto się ma dobrze – kupione szlachectwo,

nieprawdziwi przodkowie.

36. Na toż drugi raz.

37. [Nie uczynić wstyd, uczynić zaś ciężko]. Na toż drugi raz – słaby

walczył o życie i pobił bohatera.

38. Z równym najlepsza sprawa, chroń się możniejszego.

39. Młodszy do zwady, starszy do rady, dziadowie do pacierzy – wojna

do 40 lat, rada-60, modlitwa.

40. Na toż drugi raz – dziś odwrotnie, na opak, niespodziewany atak

Turków i szlachta nie zdąży.

41. Kto nazbyt śpieszy, dwa razy jedno musi robić – spieszył się z domu i

nie mógł się ubrać.

42. Na toż drugi raz – chciał napisać dobrze, ale nie miał natchnienia.

43. [Krucy wolni, gołębie winni]. Na toż trzeci raz

44. [Pobielana ściana]. Na toż drugi raz – sprawiedliwość po śmierci.

45. [Wczora był największym, dziś niczym]. Na toż drugi raz – kilka lat

temu z dziećmi, dziś w żałobie, wierzy, że synowa go pochowa i

wychowa w cnocie jego wnuki.

Przypowieści, sentencyj do cnót i obyczajów żywota ludzkiego
należących księga wtóra część I.

46. Prośba przyjacielska stanie za rozbój – chrzest przyjaciela, popijawa.

47. Dom gore, a gospodarz ogień na kominie kładzie.

48. Pospolite ruszenie teraźniejsze – ci, którzy tyle narzekali, teraz mogą

się wykazać, wolą w domu.

49. Pan Kurek pannę Maglownicę – podczas uczty wychodzą wiejskie

przyzwyczajenia.

50. Z ratusza na radę – drobnych złodziei wieszają, a „tańsza u nas

ojczyzna i Boże kościoły”.

Szymon Szymonowic, Sielanki

…

oprac. Janusz Pelc, wyd. 2 zm., BN I 182, 2000.

WSTĘP

Młodość i lata nauki.

ur. 24,10,1558 we Lwowie, Szymon Simonides

tradycje humanistyczne

Akademia

Krakowska,

wpływ

Stanisława

Sokołowskiego

(jednego

czołowych

przed-stawicieli

katolicyzmu potrydenckiego w Polsce).

pierwsze utwory poetyckie, najstarszy wierszyk łaciński
zapisany przy „Gnieździe cnoty” Bart-łomieja Paprockiego, ok.

1578.

wczesny poemat „Divus Stanislaus” (druk dopiero 1604),
konfrontacja dwóch postaw: mądry, sprawiedliwy i pobożny

biskup

– św. Stanisław ze Szczepanowa – oraz rycerski,

gwałtowny król – Bolesław Śmiały, wojna sprawiedliwa –

obronna.

podróż zagraniczna do 1584 r.

II.

W kręgu Zamoyskiego.

od ok. 1586 r.

większe dzieło „Nenia żałobne do Stanisława Sokołowskiego…
o śmierci Jakuba Górskiego”.

zainteresowanie Pindarem, potępienie reformacji ewangelickiej.

tragedia łacińska „Castus Joseph”, druk 1587, 1597 przekład

Sta

nisława Gosławskiego.

po śmierci Kochanowskiego Zamoyski szuka panegirysty.

eksperymenty zwłaszcza we wczesnych utworach.

1588 r. 19 ód harocjańskich „Flagellum Livoris” („Bicz na
zawiść”), porównanie Zamoyskiego do Eneasza, Herkulesa,

opracowała Aleksandra Araszkiewicz

Klaudiana (wódz i polityk rzymski, Wandal), Stylichona
(współpraco-wnik cesarza Teodozjusza Wielkiego).

1589 r. „Aelinopean” – ody pindaryczne, Muza służy
politycznym poczynaniom kanclerza (po napadzie Tatarów na

Podole).

kwiecień 1590 Zamoyski i nobilitacja Szymonowica – herb
Kościesza.

grudzień 1590 poeta królewski.

po polsku „Mulier fortis” – wierszowana parafraza fragmentu 31.
rozdziału „Przypowieści Sa-lomonowych”.

1592 r. „Epithalamium” na wesele Anny Habsbużanki i
Zygmunta III, niepokój, rady dla Pana Młodego.

1592 r. „Repotia Zamosciana” czwarty ślub, z Barbarą
Tarnowską, łaciński, poprawiny i prze-nosiny panny młodej.

„Imagines Dietae Zamoscianae” (druk 1604) – utwory polskie i
wpływ Teokryta.

Akademia Zamojska

– angaż profesorów, gromadzenie

księgozbioru.

1598 ze Lwow

a do wsi Czernięcin (od Zamoyskiego w

dożywotnią dzierżawę).

1605 śmierć Zamoyskiego.

nadzór nad kształceniem małoletniego Tomasza Zamoyskiego.

III.

Lata 1606-1614.

1606 r. „Znak Tryumfu Stanisława Żółkiewskiego po
rozgromieniu i przepędzeniu Tatarów” – łaciński poemat

polityczny.

1607 r. „Rytm po pogromieniu na terazniejsze rozruchy” –

rokosz Zebrzydowskiego, krytyka polityki Zygmunta III,

kompromisowość, inny tytuł „Lutnia rokoszańska”.

IV.

Sielanki.

popularność sielanek XVI i XVII w.

przyroda, kostium pasterski,

zamknięty świat, bezpieczny,

tradycja antyczna i chrześcijańska, pieśni w sielankach – myśli

przewodnie, idee, humanistyczna wymowa zbiorku, wnikliwy

ob-

serwator współczesności, malarz obyczajów i krajobrazu

ziemi ojczystej, dydaktyzm oraz kry-tyka obyczajowa i

polityczna, potępienie niesprawiedliwości społecznej.

stosunkowo duże zróżnicowanie form wypowiedzi artystycznej,
duża różnorodność postaci, przysłowia (funkcja dydaktyczna,
uwypukla morał, refleksyjny charakter stylu), aforyzmy, sen-

tencje, ironia, szyderstwo.

głównie 13-zgłoskowiec, styl prosty, zwięzły, rutenizmy.

Schyłek pracowitego żywota.

łacińska tragedia „Pentesilea” – walka i śmierć królowej
Amazonek pod Troją, dedykowana Tomaszowi Zamoyskiemu.

w 1617 r. powrót do Polski po 3 latach za granicą.

1625 r. ostatni znany utwór „Lessus peste grassante
Zamosciae” – żegnanie ze światem.

łaciński zbiór utworów „Poemata aurea” 1619.

zm. 05,05,1629 w Czernięcinie.

VI.

Miejsce Szymonowica i jego „Sielanki” w literaturze

polskiej.

uznanie już za życia.

sława międzynarodowa.

w Polsce popularne zwłaszcza „Sielanki”, wzór.

TEKST

Sielanki.

dedykacja Mikołajowi Wolskiemu, marszałkowi nadwornemu
koronnemu, krzepickiemu staroście.

Dafnis

(z Wergiliusza, tam pasterz zwraca się do

chłopca, Alexisa) Dafnis zwraca się do Filis – rozsławił ją,
ale ona nim pogardza, złapał dla niej kilka sarenek i
hoduje je dla niej, prosiła go o nie Testylis, ale jej odmówił,
marzy, co by było, gdyby Filis nie brzydziła się życiem

pasterskim.

II.

Wesele

– Tyrris, Morson i Śpiewaków cztery; Fillis

poślubiona Damonowi, Tyrris prosi Morsona o pieśni, jakie
były śpiewane na weselu, Morson opowiada o dużej
biesiadzie i wielu gościach, pieśni o Afrodycie i Kupidynie,

pierwsza: wielkie rany zadane przez Kupi-dyna, druga:

Kupido nauczył śpiewać go o miłości, trzecia: Kupido jako
ptaszek, czwarta: Kupido uciekł Wenus, która go teraz

szuka.

III.

Silenus

– trójka chłopców: Chromis, Mikon i Mnazyl,

związali śpiącego Sylena, który teraz musi dla nich
śpiewać, aby się uwolnić, piosenka o początkach świata, o

4 wiekach ludz-

kości, wyrywki z mitów (Dejanira, Atalanta,

Wulkan…).

IV.

Korsarze

– Miłko mówi do Baty, że się leni, Baty pyta, czy

Miłko nigdy nie tęsknił, bo on się zakochał („zamiłował”), to
już 2 tygodnie, przestał zwracać uwagę na cokolwiek, opo-

wiada o Bombiko.

Baby

– Alkon informuje Perota, że stara Nice wychodzi za

mąż, ma 60 lat, przewiduje, że małżeństwo „nie barzo
smaczne będzie”, Perot dziwi się panu młodemu,
Tyrymachowi, Alkon opowiada o zdradach z młodszymi i
życiu za pieniądze starszej żony, Nice zdecy-dowała się
na ślub mimo oporów i ostrzeżeń rodziny.

VI.

Mopsus

– Mopsus, bardzo młody Tityrus i siwy Dametas

siedzą pod bukami, Tityrus i Da-metas na zmianę
śpiewają o miłości i kochankach.

VII.

Alkon

– starzec, ma 2 synów, młodych, jeszcze

kawalerów, starszy jest nieszczęśliwie za-kochany, Kastor

i Polideukes.

VIII.

Dziewka

– Dafnis i Dziewka siedzą pod jaworem,

rozmawiają o całowaniu, ona się wzbra-nia, on ostrzega ja
przed Wenus, przed którą nikt nie ucieknie, ona nie chce
małżeństwa, tylko wolności, on ją jednak przekonał do
ślubu.

IX.

Kiermasz

– Tyrsis spotyka Menalka, wracającego z

kiermaszu, Menalka opowiada o swo-jej melancholii i

tęsknocie za młodością.

Wierzby

– Nais Purska, motyw: romans satyrów z nimfami

(zamienione w wierzby), kąpiel Pallady.

XI.

Ślub – utwór na ślub Adama Hieronima Sieniawskiego z
Katarzyną Kostczanką w 1593 r., mimo młodych lat
zdecydowali się pobrać, o Adonisie.

XII.

Kołacze – Panny i Pań sześć par, będzie wesele, pan
młody wzgardził innymi pannami i tylko po lasach biegał,
panny mają przygotować do ślubu pannę młodą.

XIII.

Zalotnicy

– Mopsus jest nieszczęśliwie zakochany,

chciałby się odkochać, być z kimś, mieć żonę, zapełniony
dom dziećmi, opowiada o Amintasie i Neerze (z Tassa),

popularne imię nieszczęśliwego kochanka

ona zas-

nęła, a on przestrzegał wiatr, owce i barany, by jej

nie zbudzili, Likorys i Licydas.

XIV.

Pomarlica

– zaraza, pomór na bydło, Pańko dopytuje się,

dlaczego Wonton (ukraiński An-toni) jest taki smutny,
Wonton nie chce już być pasterzem, jest stary, bydło mu
padło, Pa-ńko mówi o woli Boskiej i jego Oleńce.

XV.

Czary

– Żona denerwuje się, że mąż trzecią noc poza

domem spędza, nie trzeba było się żenić, jeśli nie chciał
przebywać w domu, Żona wykorzystuje czary, by mąż do
niej wrócił – chustka, nietoperz, zioła; psy szczekają, on
wraca, początkowo ona jest zła, ale potem robi jej się jego
żal, bo w jednym bucie „przybiegł”.

XVI.

Orfeus

– Licydas został pobity, bo ktoś ironicznie

przyrównał Menalkasa do Orfeusza, Menalkas tłumaczy
Licydasowi, że nie trzeba było się bić i bronić go,

opowiada o Orfeu-szu.

XVII.

Pastuszy

– Soboń i Symich spotykaja się, rozmawiają o

urzędniku, który narzekał, że lasy niszczą się przy pasaniu
owiec, Soboń woli zawierzyć Bogu i nie reagować ostro.

XVIII.

Żeńcy – Oluchna skarży się na długość pracy i
zachowanie

ekonoma

(„urzędnika”),

Pie-trucha

przestrzega ją przed batem, śpiewa, żeby przypodobać
się Storaście, ten każe jej pracować i nie gadać, Pietrucha
dalej śpiewa o słoneczku i o strasznej babie dla starosty,
Oluchna mówi, że Pietrucha ma szczęście, że Starosta już
tego nie słyszał, opisuje, jak kiedyś uderzył jakąś kobietę,

ietrucha stwierdza, że dobra gospodyni to rzadkość.

XIX.

Rocznica

– związana ze śmiercią Zamoyskiego; Tyrsis

opowiada o zmarłym Dafnisie, zwłaszcza Testylis bardzo
cierpiała, patrząc na jego śmierć.

XX.

Epitalamijum Heleny

– przekład z Teokryta, 12 panien

śpiewających, Helena i „Atryda” (Menelaus) w sypialni.

Pozostałe wiersze polskie.

Marcin Łęski czytelnikowi i „Nagrobki zbieranej drużyny”:

Starego szkapy, Starego psa, Starego kozła, Starego buhaja,
Starego kiernoza (knur), Wołu robotnego, Starego dryganta

(ogier)

wilka, liszki, kota, zająca, kotka morskiego (małpka
wąskonosa), wiewiórki

kozy, co wilczęta wychowała

myszy, perlisie suczki, węża

komorka (komara), co lwa kąsał

jastrząba, koguta starego, wróbla, sroki, szpaka, kanie, kawki,
jaskółki, czyżyka, papugi, prze-piórki, kaczora, słowika, wrony,
kruka, gąsiora.

II.

Mulier fortis

– stateczna niewiasta, polski, cnotliwa żona –

bezcenny skarb, podpora, mi-

łosierna, hojna, przysparza

chwały mężowi, wiele dzieci.

III.

Za Potrójnym – przekład z Plauta Piotra Cieklińskiego z
1597 r., zwierciadło, „nie unoś się gniewem”, o tym, kto to

przeczyta.

IV.

Tenże – Ciekliński skorzystał z Plauta, który z kolei
czerpał z Filemona.

Rytm po rozgromieniu na terazniejsze rozruchy

– po lipcu

1607 r., zwrot do lutni, dlacze-

go zamilkła, wcześniej o

zwycięstwach, teraz „wszystko opak poszło”, najazd
Tatarów, w zapomnienie Cecora z 1595 r., najazd
Szwedów na Inflanty 1601 r., wojna domowa, Po-lacy

szczycą się przodkami, miłością do króla i ojczyzny, a
czynią zupełnie przeciwnie.

VI.

Do Wacława Zamoyskiego – krewny hetmana, żołnierz
(Wołoszczyzna, Inflanty, Tatarzy), utwór z zalotami do
panny Romanowskiej, dobry, dzielny człowiek, chluba
domu rodziców (Zamoyskich), życzenia powodzenia,
dzieci, miłość, ale także służba ojczyźnie, 1 stycznia 1610

VII.

Elegia

na pogrzeb Wpanny Jej Mości Panny Zofijej

Sieniawskiej podczaszanki koronnej

– córki Adama

Hieronima, zm. 1617, 10 lat, same cnoty, dobre obyczaje,

z piękności nic nie zostanie, próżny żal i płacz.

Dodatek (wiersze religijne przypisywane Szymonowicowi).

armina quaedam Polonica… - Niektóre wiersze polskie,

pisane w wolnej chwili, nielicz-

ne spośród wielu.

Dies irae, dies illa

– 1614 r., sąd straszny, żadna wina nie

będzie przepuszczona, prośba o łaskę i odpuszczenie win.

Wiersz o męce Pana Naszego, Jezusa Chrystusa, napisane dla
mniszek przy kościele Św. Andrzeja, w roku 1619, w sam
Wielki Tydzień – godzinki: Ad Matutinum, Ad primam, Ad ter-

tiam, Ad sextam, Ad nonam, Ad vesperas, Ad completorium.

Tren Świętej Maryjej Magdaleny we Wroninie napisany, po

Wielkiejnocy, Anno Domini 1622

– rozpacz po stracie Jezusa.

Stanisław Herakliusz

Lubomirski

Poezyje postu świętego, w których się epigramata

i pieśni o Męce Pańskiej zamykają wedle tekstu Nowego

Testamentu napisane i złożone

[w:] tenże, Poezje zebrane, Warszawa 1995, s. 265-282.

Przedmowa.

cytat łaciński – Śpiewać i psalm mówić Panu

będę

„Nie wojny, nie mogiły ani ilijackie/ Śpiewać myślę pożary, nie
dumy sarmackie”, „Nie smiej mi więcej, muzo, świeckim rymem
ucha/ Nadymać”, „Wy zmyślone boginie, wy wszeteczne bo-gi,/
Precz z myśli wam przeciwnej”, „Ciernie wolę niż laury”.

prośba do Chrystusa o wsparcie przy pisaniu i przebaczenie
„słowom niegodnym”, „usta są niegodne – spraw [Jezu], niech
pióro będzie”.

Hosanna na wysokości, błogosławiony, który przyszedł w imię
Pańskie – człowiek przed zwy-cięstwem nie może triumfować,
bo nie wie, czy podoła zadaniu, Ale Ty (…)/ Mogłeś śmiele
tryjumfy począć przed zwycięstwem”, wjazd z palmami do

Jerozolimy.

Łzami poczęła polewać nogi Pańskie i włosami głowy swej
ocierała – Kleopatra kochała Anto-niego, „Magdaleno, tyś
więcej Panu uczyniła”, Boska miłość woli „tej łzy niż perły i
włosy niż złoto”.

Na toż – po 3 latach kazań Jezus umył nogi łzami, bo mu
zabrakło wody.

Włosami głowy swej ocierała – Samson („złamał lwa

ziemski

ego”) i Maryja („zjednała Boga”), ona więcej wskórała

niż on.

Łzami poczęła umywać nogi – „nie dziw, jeśliś, Panie, morzem
łaski w niebie,/ Że się rzeki mi-łości zlewają do Ciebie”.

Na toż – morze z łez Maryi powstało, Chrystus słońcem, „przy

zachodzie uto

pi się zorza”.

Począł umywać nogi uczniom – „Czegoż, Panie, nie możesz
czynić z światem całym,/ Gdy sam będąc najwyższym, mogłeś
stać się małym”.

Na toż – Jezus myje uczniom nogi, bo „będąc niebieską do
zbawienia drogą,/ Nie chciał, aby skalaną deptali go nogą”.

Panie, Ty mi umywasz nogi

– zdumienie dwóch Szymonów:

Trędowatego, że Magdalena my-je nogi Królowi, Piotr, że Król

jemu

– grzesznikowi.

10.

Na toż – Piotr ukorzył się przed Jezusem, ma gotowe

zbawienie.

11.

Na toż – „woda uzdrawia nogi podróżą strudzone/ I do dalszego
biegu krzepczy uleczone”.

12.

Bierzcie i pożywajcie, to jest Ciało Moje – fortel Pana,
„Wiedząc, że człek chleb woli, mniej myśli o niebie,/ Ty, chcąc
mieszkać w człowieku, zamknąłeś się w chlebie”.

13.

Na toż – człowiek chciwy „na bóstwo”, zjadł jabłko, ale „wpadł w
wielkie ubóstwo”, Jezus za-mienia się w chleb, by człowiek „bez
zdrady” „Bogiem został”.

14.

Położył się na piersiach Jezusowych – bliskie zbawienie,
dowód: „Jan się położył, bo wie, że się godzi/ Odpoczywać
każdemu, gdy słońce zachodzi”.

15. Na to

ż – nie jest rzeczą dziwną, że usypia przy stole ten, który

sobie „podpije w towarzyskim kole”, jeśli „Chrystusową miłością
spojony/ Przy stole usnął uczeń, ma być wymówiony

”.

16.

Wyszedł na Górę Oliwną – dwie oliwy: jedna „W potop była
oliwa znakiem dokończenia”, dru-ga: obiecuje zbawienie,
„Daleko ta sławniejsza aniż tamta była:/ Tamta żywot doczesny,
ta wieczny znaczyła”.

17.

Na toż – „W ogrodzie człowiek zgrzeszył, w ogrodzie i drugi/
człowiek, lecz oraz i Bóg wszczyna płacić długi”.

18.

I stał się pot Jego jako krople ściekające – Jezus opoką i
marmurem, strach jest rzeczą ludz-ką.

19.

Na toż – „Goreje Pan miłością”, „serdeczny/ Dusz ludzkich
oblubieniec”, „pasterz”, „rycerz”, ciężko pracuje, „A jeśli dźwiga,
walczy, pracuje, goreje,/ Cóż za dziw, że się z niego tak hojny
pot leje?”.

20.

I pocałował go – ustami stworzony świat: „Niech się staje”,
człowiek Go [Jezusa] ustami zdra-dza, „A Ty (…) dajesz za
zdradzenie/ Zbawienie, raj za męki, za śmierć odkupienie”.

21.

Na toż – Jezus chciał z miłości cierpieć, dlatego Judasz wydał
Go zdradliwym całowaniem.

22.

Uderzył sługę kapłańskiego i uciął mu ucho – Jezus miał to za
złe Piotrowi.

23.

Na toż – dlaczego Jezus zakazuje Piotrowi bronić Go? Bo
niewinność nie potrzebuje żadnej obrony.

24.

Opuściwszy Go, uczniowie uciekli od Niego – gdy Jezus dał im

wszystko z siebie, uciekli od Niego.

25.

Poszedł i obwiesił się Judasz – i Judasz, i Adam dali gardło.

26.

Na toż – Judasz bał się po śmierci Jezusa tak bardzo, że „sobie
śmierć sam zadał”, śmierć zabrała jego duszę „dołem” (nie

przez zdradliwe usta).

27.

Stał Piotr w przysionku i znowu się zaparł – „Nauczy dwór
obłudy i kto raz do dworu/ Nogę wstawi, zapomni cnoty dla
faworu", przykładem tego jest Piotr.

usprawiedliwiony

28.

Na toż – kobieta każdego pokona, „Nie bał się Piotr pięciuset
zbrojnych przy pojmaniu”, ale słów dziewki się wystraszył.

29.

A natychmiast kur zapiał – „piać kurowi na deszcz nie nowina”,
Piotr miał „deszcz wylać z oczu”.

30.

Na toż – „kurzy na odmianę pieją”, „toć i w Pietrze będzie wnet
odmiana”.

31.

Co gdy wyrzekł, jeden z żołnierzów wyciął policzek Jezusowi –
„U dworu dać po gębie praw-dzie nie nowina”.

32.

Odesłał Go Herod Piłatowi i stali się sobie przyjaciółmi od onej

godziny

– Boska miłość spra-wia, że nienawiść ustępuje.

33.

Wziął Piłat Pana Jezusa i ubiczował Go – Herkules położył dwa
słupy (na Gibraltarze): „Potąd a nie dalej”, więcej uczynił Jezus
z jednym słupem.

34.

Obłóczą Go w purpurę i uwiwszy koronę z ciernia kładą na
głowę Jego – róża król między kwiatami.

35.

Oto człowiek – „człowiek większym ciała niż bóstwa afektem/
Uwiedziony”, on nie może być Jezusem.

36.

A niosąc krzyż sobie, wyszedł na miejsce, które zwano Trupich
Głów – Jezus silniejszy niż Atlas.

37.

Na toż – Jezus dźwiga krzyż, który niesie Go przez drogę.

38.

I przybili Go na krzyż – Mojżesz wznosi ręce, by wygrywał jego
lud, Jezus pozwala przybić swoje ramiona do krzyża, by ich nie
opuszczać.

39.

Na toż – wzniesiony na krzyżu dla naszej obrony.

40.

Weronika, to jest wybicie twarzy Chrystusowej na płótnie –
uwieczniony na płótnie, a nie w niewdzięcznych sercach.

41.

I stały się ciemności po wszytkim świecie – świat się zmienia,
tylko człowiek nie.

42.

I włożyli nad głowę Jego tytuł: „Jezus Nazareński, król
żydowski” – nie tylko zwycięzca, ale i król, krzyż Jego znakiem.

43.

Między dwiema łotry zawieszony – słońce oświeca dobro i zło.

44.

Dziś ze mną będziesz w raju. Ojcze, w ręce Twoje polecam

ducha Mego. Oto matka twoja

– Jezus wszystko już rozdał, a

daje „Matkę uczniowi/ I ducha dajesz Ojcu, i niebo łotrowi”.

45.

Mówił: „Pragnę”. Oni zaś gąbkę pełną octu podali ustom Jego,
a gdy skosztował, nie chciał pić – zbyt gorzkie.

46.

Jeżeliś jest Synem Bożym, zstąp z krzyża – „Miłość Cię, miły
Jezu, do krzyża przybiła” i ona Go zdejmie.

47.

– „Wiem, że w ręku u Ciebie są me losy, Panie”.

48.

Nachyliwszy głowę ducha wypuścił – Jezus zwiesza głowę, gdy
grzesznik ją podnosi (już bez ciężaru grzechów).

49.

Na toż – „przybity gwoździami,/ Nie mogąc ciała łączyć, ducha
złączył z nami”.

50.

Bok mu włócznią przebito i szła z niego krew i woda – mimo
śmierci Chrystusa w sercu żyje miłość.

51.

Na toż – usta zamknięte, ale otwarte serce, „nie tylko usty, lecz
i sercem mówisz”.

52.

I zasłona kościelna rozdarła się wpoły – „Już jawne odkupienie,
nie trzeba zasłony”.

53.

I zaćmiło się słońce – „Bóg w słońcu położył swój przybytek
sobie;/ A cóż za dziw, gdy umarł Pan, że dom w żałobie”.

54.

Zdjętego z krzyża, matka na ręce swoje przyjęła – jej „pierwsze
oddał miłości zadatki”.

Rytmy o Krzyżu Świętym. Nad wszystkie cedrowe drzewa

Ty jedno najwyższe, nad którym zbawienie świata zawisło. (1-13).

pytanie do Muzy, czy widziała drzewo równe temu, które jest
Krzyżem; na nic inne drzewa (topole, leszczyny…), „Cokolwiek

ziemi

a z korzenia wydaje (…) Wszystko to za nic”.

złośliwa ręka sadziła drzewo, ale dobroć Boska je „przerobiła”,
„owoc wydało dojrzały”, jest jak palma, laur (zwycięstwo), oliwa
(pokój), aloes (balsam), cyprys (pamiątka śmierci).

nie wysłowią tego drzewa nawet anielskie chóry.

pogańskie narody czciły różne drzewa (laur – Apollo, róża –
Wenus…), Bóg prawdziwie dał zbawienie, żadne usta nie
wychwalą go, zatem na leży milczeć, Muzo.

Sonet na całą Mękę Pańską.

„Słup, cierń, krzyż, gwóźdź (…) Są to dobroci dary, a nie męki”.

Samuel Twardowski, Nadobna Paskwalina

oprac. Jan Okoń, wyd. 2 zm, BN I 87, 1980.

WSTĘP

Samuel Twardowski.

pisał kronikarsko ujęte poematy historyczne, „Nadobna
Paskwalina” obok „Dafnis drzewem bobkowym” stanowią część
bardziej „literacką” jego twórczości.

II.

Z biografii poety.

„Nadobna Paskwalina” to najbardziej tajemniczy utwór

Samuela.

ur. ok. 1595 r. w osadzie Lutynia w kaliskiem, zm. VII 1661 r.

nauka w Kaliszu (jezuickie Kolegium Karnkowskiego); ok. 1612

r. śmierć matki.

1622 r. sekretarz

posła do Konstantynopola, żołnierz, ślub ojca

i długi Samuela.

prawdopodobnie pobyt na dworach biskupich Macieja i

Stanisława Łubieńskich.

tłumaczył: odę 18 z księgi drugiej oraz epodę 2 („Beatus ille, qui
procul negotiis”) Horacego.

sprzedał Lutynię, przeniósł się na Podole, po 1631 r. w
Zarubińcach koło Zbaraża, opieka Ja-nusza Wiśniowieckiego,
biografia: „Książę Wiśniowiecki Janusz” (1646), Janusz zm.
1636 r., ok. 1639 r. Twardowski z Podola przenosi się w
kaliskie i poznańskie.

mecenat Bogusława Leszczyńskiego, życie polityczne,
„Nadobna Paskwalina” prawdopodob-nie w 1653 r., w tym
czasie

„Wojna

domowa”

(dedykowana

Krzysztofowi

Opalińskiemu, druk 1655 – przed kapitulacją, śmierć drukarza,
wdowa po nim dokończyła druk).

III.

W kręgu romansopisarstwa i nowelistyki staropolskiej.

„Nadobna Paskwalina” powstała przez przeniesienie na grunt

polski utworu pierwotnie obce-

go, hiszpańskiego jak wskazują

przesłanki źródłowe i tekstowe.

romans

–

prozaiczno-fabularny

gatunek

antyczny,

spopularyzowany zwłaszcza w późnym średniowieczu,
rozpoczął swą żywotność w Polsce na początku XVI wieku –
utożsamił się z nowelą.

romans błazeński, np. „Marchołt”, „Żywot Ezopa Fryga”,
„Sowizrzał”; moralistyczne zbiory: „Poncjana, czyli Historyja
siedmiu mędrców”, „Historie rzymskie”.

roma

ns rycerski w przekładach: „Historyja o Meluzynie”,

Historyja o Otonie”, Historyja o Ma-gielonie”, „Historyja o
Fortunacie”; do połowy XVII wieku dominacja przekładów,

wzory nie-

mieckie i włoskie, druga połowa XVII wieku wzorce

francuskie i hiszpańskie.

„Nadobna Paskwalina” wykazuje cechy charakterystyczne dla
przełomu, pozostawał w kręgu polskich tradycji i wykazywała

nowe tendencje.

IV.

Wokół genezy „Nadobnej Paskwaliny”.

Źródło romansu.

Twardowski nie podawał utworów, z których korzystał w pracy
twórczej.

a karcie tytułowej „Nadobnej Paskwaliny”: „z hiszpańskiego

świeżo w polski przemieniona ubiór”.

należy odrzucić tezę, że jest to przekład z hiszpańskiego
dokonany przeze Twardowskiego, raczej nie znał tego języka.

w Bibliotece Archidiecezjalnej przy Seminarium Metropolitalnym

w Warszawie znaleziono prozaiczny przekład z hiszpańskiego
pt. „O Nadobnej Paskwalinie”, jako prze gładkość swą od
Wenusa ucierpieć miała” – nie wiadomo, czy Twardowski
korzystał z tego utworu; charak-ter pseudohistoryczny,

tendencje w

ierności, np. wzmianki o Filipie II nieprzydatne na

gruncie polskim; utwór nieznany w Hiszpanii.

Czas powstania.

„Nadobna Paskwalina” nie powstała w jednym, ciągłym okresie,
część mogła już powstać ok. 1643 r, do ok. 1653 r., data druku:

1655 r.

„Nadobna Paskwalina” wobec oryginału.

różni się od oryginału systemem stylistycznym: poetyczno-

retoryczny, a nie konserwacyjno-potoczny; ma 3950 wierszy,

objętość przewyższa o co najmniej 875 wierszy, tj. o 22 %.

utwór Twardowskiego jest bogatszy w treść i formę, wprowadza
nowe myśli, wykorzystuje no-we środki stylistyczne, lecz bez
trudu możemy „odsłonić” kształt początkowy.

utwór Twardowskiego powtarza nie tylko fabułę, ale sam tok

narracji, a nawet tok i argumen-

tację poszczególnych

wypowiedzi.

poetyzacja prozy

– to jeden z podstawowych przekształceń

pierwowzoru.

peryfraza

–

najczęstszy

środek

stylistyczny

utworu,

odpotocznienie i uniezwyklenie; uplasty-cznia i dramatyzuje

fabułę pierwowzoru; wprowadza treści erudycyjne, zwłaszcza
motywy i wątki miłosne; opis podróży.

VI.

„Nadobna Paskwalina” wobec „Dafnidy”.

elementy z „Dafnidy” stanowią w „Nadobnej Paskwalinie” 11 %.

tekst „Dafnidy” posłużył Twardowskiemu do przekształceń

gatunkowych pierwowzoru.

parafrazuje Twardowski „Dafnidę” m.in. w opisach żalu

Paskwaliny nad s

obą, jej wyglądu, stanów wewnętrznych,

przyrody 

nadmiar mitologicznych realiów w porównaniu do

pierwo-

wzoru (czerpane z „Dafnidy”).

motyw dodany przez Twardowskiego: droga wewnętrznego
doskonalenia się i dobrej sławy.

z „Dafnidą” łączy też „Nadobną Paskwalinę” ideał „złotej
mierności”, cnoty.

VII.

Wokół treści „Nadobnej Paskwaliny”.

Świat przedstawiony utworu.

pozostaje częściowo w kręgu mitologii; realizuje się duch
potrydenckiej

reformy,

zmierzającej

przyswojenia

dziedzictwa kultury antycznej, przy jednoczesnym wyzuciu go

ze znaczeń pogańskich; realizuje się też tradycja renesansu,
związana z podejmowaniem aktualnych pro-blemów poprzez
czysto zewnętrzny obraz antyku czy mitologii.

Idea utworu.

myśl przewodnia utworu: ideał „poczciwej sławy”.

dwie strony życia człowieka to dwa wzory: pieszczony i
próżniaczy (vita voluptaria) oraz akty-wny (vita activa),
pozostający w łączności z życiem kontemplacyjnym (vita

contemplativa).

wzór osobowy niewiasty, przezwyciężenie samej siebie,
własnych namiętności, próby pogłę-bienia sylwetki wewnętrznej
bohaterów.

prezentacja przemiany duchowej Paskwaliny.

VIII.

Kształt epicki „Nadobnej Paskwaliny”.

Z problemów narracji.

w „Nadobnej Paskwalinie” narracja stanowi zasadniczy sposób
wypowiedzi; występuje tu nar-rator konkretny, obecny w
utworze, który ujawnia się w toku opowiadania i tworzy je
niejako „na oczach” słuchaczy / czytelników.

opowiadanie w trzeciej osobie nie stanowi jedynej formy

podawczej, występują tu przytocze-nia (duża rola monologów w
narracji), autor dyskretnie się ujawnia (np. poprzez ironię); wy-
stępują fragmenty narracji podobnej do narracji z powieści

poetyckiej romantyzmu.

inna narracja przy użyciu czasu przeszłego (opis minionych
wydarzeń) i przyszłego (wiesz-czy).

Kompozycja.

wbrew romansowej tradycji akcja n

ie toczy się wartko i nie

zmierza konsekwentnie do końca, raczej „akcja” duchowa, brak
sielankowego obrazu świata, ruch w ramach scen epizodycz-

nych.

brak dynamizmu, rola aspektu duchowego.

Twardowski chciał nadać romansowi cechy regularnego

gatunku

– eposu.

ożywienie i udramatyzowanie opisów, szczegółowość.

Konstrukcja postaci.

psychologiczny portret Paskwaliny.

odmienność natury kobiecej – refleksyjność, głębsze
przeżywanie procesów emocjonalnych.

IX.

Wersyfikacja.

13-

zgłoskowiec stychiczny (na gruncie polskim należał już do

tradycji), rymy parzyste.

izosylabizm, rymy żeńskie, paroksytoniczny akcent w klauzuli.
Kształt stylistyczny utworu.

fonetyczne kolokwializmy spełniają wersotwórczą funkcję
kształtowania rymów.

frazeologia; liczne przysłowia (ok. 70), głównie potoczne
(często z terminologii myśliwskiej i wojskowej).

z drugie strony poetyzacja języka – słownictwo łacińskie;
hiperbole, peryfrazy, porównania, plastyczność, dynamizm;
instrumentacja głoskowa.

TEKST

dedykacja dla Krzysztofa Opalińskiego (wojewody
poznańskiego, zm. 1655).

punkt.

inwokacja do Feba

– Apollina.

miasto w Hiszpanii (nieścisłość – w Portugalii) – Lisbona.

o Atantydzie, w Lizbonie panowały kobiety, Wenus uciekła z
Cypru zajętego przez Turków.

opis pałacu Wenus, m.in. malowidła Apellesa z Kolofontu (IV

wiek p.n.e., u Aleksandra Wiel-

kiego), naprzeciwko niego pałac

Paskwaliny.

Paskwalina uważała się za równie piękną jak Wenus, próżność,
pycha, kokieteria; Stella, jej opiekunka, mityguje ją, przypomina
o Mirrze (kazirodztwo), mówi o opinii.

historia rodziców Paskwaliny: długo starali się o potomstwo,
składali ofiary w Delfach i Efezie, Waleryjo, na życzenie żony
Androniji, będącej w ciąży, przeczytał jej fragment „Iliady”,

przed-

stawiającej sąd Parysa, Andronija uważała, że jabłko

powinna o

trzymać Minerwa, nie Wenus, obraza bogini; Wenus

ukazała się Androniji we śnie, przepowiedziała, że umrze po
porodzie i jej dzieci nie zaznają szczęścia; objawia się też
Minerwa, która obiecała czuwać nad dziećmi, Paskwaliną i
Palizmanem; Andronija zmarła po porodzie, Waleryjo zmarł
wkrótce po niej; Po-lizman był bohaterem na wojnie, kawaler.

Wenus mści się za pychę Paskwaliny, nakazuje Kupidynowi
ugodzić Paskwalinę ostrą strza-łą, a Oliwiera tępą.

Paskwalina zakochuje się w Oliwierze, kochającym Korneliję,
pisze o niego list z wyznaniem miłości; jego rozmyślania i
odmowna

odpowiedź;

reakcja

Paskwaliny

(omdlenie,

wściekłość, wstyd); pomoc i rada Stelli o podróż do świątyni
Minerwy, o wieszczki Felicyji; Stella mówi o miłości – pozornym
szczęściu, zabójczym arszeniku, niewoli.

lęk Paskwaliny przed niebezpieczeństwami podróży.

Felicyja wychwala wolność nad miłość, fatalne skutki tej drugiej:

pycha, zniszczona reputacji, gniew Wenus, rada: Paskwalina

powinna udać się do przybytku Junony, gdzie, poprzez swe

czyny

, stanie się sławna, Paskwalina otrzymuje kamień od

Felicyji.

II.

punkt.

poetycznie o zachodzie słońca, każdy udaje się na spoczynek
poza Paskwaliną, ubraną we włosienicę, idącą z flaszeczką i

chlebem.

podróżniczka zatrzymała się na noc w chacie starca, jest tam
również

Syplegado

(nimfa),

sio-stra

Cyjany,

nimfy

towarzyszącej Prozerpinie, którą Pluton zamienił w źródło.

następnego dnia starzec prowadzi ją przez chwilę, po czym
znów pozostaje sama, spotyka pasterzy, Danteo, Firmijo i

Damona, atakuje ich lampart, ale Danteo zabija go kamieniem

z procy.

Paskwalina musi dalej iść, ma jej towarzyszyć Firmijo, też ją
zostawia, atakuje ją lew, ratuje ją młodzieniec, Apollo,
Paskwalina spędza noc w jego pałacu, on również został
ukarany przez Wenus: biegle władał łukiem, zabił Pytona,
wyśmiewał Kupidyna, za karę pokochał Dafnidę, która go
odrzuciła i zamieniła się w drzewo bobkowe.

następnego dnia Paskwalina znów wędruje sama, zauważa
kąpiącą się Dyjanę, która opo-wiada Paskwalinie o Akteonie,
krytyka ludzi (są zbyt emocjonalni).

mija kolejna noc, polowanie, Diana opowiada o Wenus i

Adonisie, Prozerpinie i Plutonie oraz Hebrze (rzeka w Tracji

–

rozszarpany Orfeusz), kąpiel, noc, pożegnanie.

III.

punkt.

w Lizbonie zastanawiają się ludzie, dlaczego Paskwalina
uciekła po kryjomu, Wenus cieszy się z pomówień, mówi o
starym Wulkanie, schadzki z Marsem, który obecnie w Ameryce

Po-

łudniowej pomaga Portugalczykom w podbiciu tamtejszych

terenów (błąd – na początku ut-woru była mowa o utracie
niepodległości przez Portugalię).

Wenus pros

i Kupidyna, by swą strzałą ugodził dla niej Marsa;

strzała trafiła jednak w zbroję, zagniewany Mars twierdzi, że nie
pozwoli się drugi raz wykorzystać.

Kupido, mimo przestróg matki mówiących, by nie zatrzymywał
się w drodze, zasnął na cudnej łące; zobaczyła go Paskwalina,
postanowiła się zemścić – zniszczyła jego łuk i strzały, po czym
zasnęła; Kupido się obudził, zobaczył ją nagą, poszedł na
skargę do matki, wrócił, zwią-zał śpiącą i zostawił, by
rozszarpały ją dzikie bestie.

echo rozniosła krzyk Paskwaliny, słyszy ją Satyr, rozwiązuje
Paskwalinę, ona dziękuje mu za pomoc, on odprowadza ją do
„kościoła” Junony, Paskwalina oddała ksieni Belizie kamień od
wieszczki, przekazał on kapłance historię Paskwaliny, która ma
zostać „cypryjską królową”, na miejsce Wenery.

ksieni Beliza przepowiada Paskwalinie przyszłość.

pokuta Paskwaliny , spowiedź, kąpiel, obcięcie włosów, habit,
wielka uroczystość; noc, droga powrotna, już Paskwalina nie
błądzi, jest oświecona.

mijają dwa dni, Wenus uchodzi z Lizbony, jej lament,

skwalina zakłada klasztor.

DODATEK

„O nadobnej Paskwalinie”.

miasto, opis pałacu Paskwaliny, zalotnicy porównają ją z
Wenus, stella mityguje Paskwalinę, wspomina Mirrę, rodzice
Paskwaliny, Andronija i Waleryjo, o sądzie Parysa (Andronija
mówi o duchowej piękności, Waleryjo o fizycznej).

Wenus jest zła, rodzą się bliźnięta, Anronija umiera przy
porodzie, wkrótce po niej umiera Waleryjo z żalu, dzieci
wychowują się u stryja, Flaminijo, brat Polisman.

zemsta Wenus: strzała dla Oliwiera i Paskwaliny, listy, Oliwier
pokazuje swój list Kornelii, plot-ka po mieście.

Felicja, spotkania starca, pasterzy (lampart), lwa, młodzieńca,

Diany.

plotki w Lizbonie, zniszczenie strzał Kupidyna, związanie

Paskwaliny, uwolnienie przez Saty-ra, pobyt u Belizy.

Torkwato Tasso, Gofred abo Jeruzalem wyzwolona

przeł. Piotr Kochanowski, wyd., wstęp i obj. Roman Pollak,

wyd. 3 całk., BN II 4, 1951.

WSTĘP

Epika włoska przed Tassem.

najwybitniejszy Orland szalony Ariosta 1532, potem upadek

polityczny Włoch i rozkład rene-sansowej literatury.

poemat Tassa późno, Tasso 1544-1595, syn poety, dworzanin,
szkoła jezuicka, studia w Padwie, wpływ ojca, filologa, krytyka i
literata Speroniego, historyka Sigoniusa, ponure życie na
dworze w Ferrarze, degeneracja życia dworskiego.

II.

Geneza poematu.

o poemacie heroicznym Tasso od młodości, próba Rinaldo

1562, wzorowany na Eneidzie i Orlandzie szalonym, szkic

Jerozolimy, od 1565 praca nad poematem.

teoria heroicznej poezji: jedność akcji, treść historyczna,
wzajemne

powiązanie

epizodów,

cu-downość

(siły

nadprzyrodzone), brak przesady i maniery, fikcja romansowa.

pracę przerywają inne utwory (Aminta 1573, dramat pasterski),
choroby, podróże, miłosne udręki, 1575 koniec pracy,
wątpliwości (natury religijnej i moralnej), inkwizycja żąda
usunięcia części romansowej, Speroni krytyka budowy utworu,
szaleństwo Tassa, zmiany  Jerozoli-ma zdobyta 1593, w
ciągu 1580 kilka wydań na podstawie rękopisów (Tasso w

szpitalu), w 1581 poprawniejsza wersja.

platońska idealizacja miłości, poetyka Arystotelesa na budowę

ematu, studia nad średnio-wieczem, część romansowa

głównie z renesansu.

część romansowa tłumaczona alegorycznie (obrona przed
inkwizycją), od Tassa barok we włoskiej poezji.

III.

Trudność przekładu w Polsce.

mało rozwinięta kultura językowa, raczej tematyka polityczna,

publicystyczna, brak kobiety w literaturze.

Piotr Kochanowski: ur. 1566, syn literata, Mikołaja

Kochanowskiego (brata Jana z Czarnola-

su), 1583 w Królewcu,

kilkakrotnie do Padwy, 1602 sekretarz królewski, porzuca
służbę dwor-ską, osiada w Krakowie, 1618 przekład Gofreda,
zm. 1620, gruntowna znajomość języka wło-skiego, przekład

Orlanda szalonego, spolszczenie, opisy batalistyczne po raz

pierwszy na tak wielką skalę, wysoki kunszt tłumacza mimo
ciężkości języka.

TEKST

dedykacja dla Jana Tęczyńskiego, mecenasa, zm. 1637 r. jako

ostatni z rodu.

Do czytelnika

– coś nowego, może zaskoczyć.

PIEŚŃ.

Argument = streszczenie pieśni.

Gofred dowódcą wyprawy chrześcijan, przegląd wojska,
jerozolimski król bardzo się boi.

dwa razy „Panno” – zamiast do Muzy tłumacz do NMPanny,
Bóg każe Gabrielowi namówić Gofreda na atak na Jerozolimę,
Gofred wysyła listy, wszyscy przybywają do Tortozy (obierają
na swego dowódcę Gofreda – Hetmana), jego długa mowa,
Piotr Pustelnik (Eremita z Amiens, głosiciel pierwszej wyprawy

krz

yżowej) – wszyscy chcą być równi sobie, dlatego się kłócą

między sobą, chce Gofreda za dowódcę, z pomocą Ducha
Świętego wszyscy się zga-dzają, przegląd wojsk: francuskich z
Ugonem, królewskim bratem, Holendrzy z Rupertem, Anglicy,

Klorynda i zakochany w niej Tankred.

król jerozolimski niszczy jedzenie i zatruwa wodę.

II.

PIEŚŃ.

Izmen (czarownik) nadaremnie czaruje, król jerozolimski chce
zabić chrześcijan, wykrada z kościoła święty obraz, daje go
Izmenowi, temu obraz znika, Izmen wini za to chrześcijan, szu-

kaj

ą złodzieja, atakuje lud, Zofronija – piękna dziewczyna i

Olind

– zakochany w niej bez wza-jemności, ona chce zginąć

za chrześcijan, przyznaje się do kradzieży obrazu, Olind też się
przyznaje, oboje wtrąceni do więzienia, on narzeka, ona radzi

mu cierpieć dla Boga, Klorynda ich ratuje, poganka, rozmawia z
Królem, Olind żeni się z Zofroniją.

Gofred przybywa do Emaus, rozmowa z posłami z Egiptu, Alet
mówi o wielkich trudnościach (brak jedzenia, wody itp.), Gofred
jednak się nie załamuje, wojna z Egiptem („Janus wrota
otworzył zamknione”).

III.

PIEŚŃ.

wojska przybywają pod Syjon, naprzeciw nim wyjeżdża
Klorynda, potyczka, Król patrzy z mu-rów i pyta Erimiję o
walczących (postać zmyślona, skrycie kocha Tankreda, który
obszedł się z nią po rycersku, gdy była u niego w niewoli),
pojedynek Kloryndy i Tankreda, chce, żeby wycięła mu serce,
gdy on zginie, ktoś ją rani, on rzuca się, by dopaść tamtego,

ona wraca do bitwy.

Gofred zastanawia się, jak zdobyć miasto.

IV.

PIEŚŃ.

Pluton jest zły, że chrześcijanom się dobrze wiedzie, chce się
sprzeciwić

Bogu („Głupiec

opę-tany”),

w Damaszku

czarnoksiężnik Hidraot, jego siostra Armida ma uwieść kilku
chrześcijan, idzie do Hetmana, skarży się, że okrutny ojciec
chciał ją wydać za okrutnika, chce pomocy żołnierzy w
zdobyciu jej państwa, Gofred boi się, czy to nie podstęp,
decyduje się poczekać, mają cel do zdobycia i nie mogą się
rozdrabniać, ona zalewa się łzami, grozi samobójstwem.

niesnaski w wojsku, żołnierze źli na Gofreda, zakochany
Eustacy chce jej pomóc na własną rękę.

PIEŚŃ.

Armid

a zwodzi coraz więcej żołnierzy, konflikt Rynalda i

Gernanda, biją się, Gernand zranio-ny, Gofred przybiega,
Rynald wydalony z wojska, Tankred go bronił.

Armida zła, że nie uwiodła Gofreda i Tankreda, losowanie, kto z
nią pojedzie, zbóje arabscy zaatakowali wojska egipskie.

VI.

PIEŚŃ.

Argant, poganin, rwie się do walki, ma dosyć siedzenia w
oblężonym mieście, wyzywa na po-jedynek chrześcijanina,
wyrywa się Otton przed Tankreda, Otton wypadł z siodła,

Argant ata-kuje pieszego, tratuje Ottona, Tankred go atakuje,

pojedynek, noc, poganin Pindor i chrześci-janin Arydeus radzą
im zaprzestać walki po ciemku.

Erminija była w niewoli u Tankreda, ale doznała od niego tylko
uprzejmości, po ciemku idzie do niego z miasta, z ziołami,
przyjaciółka Kloryndy, nie mogła (nie chciała) zabić Arganta,
ubrała zbroję Kloryndy, chrześcijanie wzięli ją za Kloryndę,
Tankred za nią jedzie.

VII.

PIEŚŃ.

Erminija ucieka, w końcu przyjmuje ją pasterz, starzec, Tankred
jej szuka, wpada w sidła Ar-midy, Rambald (stał się
poganinem) żąda poddania się Tankreda, pojedynek, Tankred

w nie-

woli, Rambald ucieka, Argant Argant coraz słabszy, ale

jedzie na pojedynek z Tankredem, Rajmund go zastępuje,
Argant coraz słabszy.

Belzebub wyładowuje swoją złość – deszcz, burza, grad.

VIII.

PIEŚŃ.

zginął królewicz szwedzki – Sven, niesnaski w wojsku

przeciwko

Gofredowi

(wspomniany

wy-gnany

Rynald),

pogłoska, że Rynald zginął (zbroja), Argillanowi śni się zjawa
Rynalda i ostrzega przed zdradą Gofreda, Włosi szemrają,
Gofred słyszy, prosi Boga o obronę, uspoka-ja gwar.

IX.

PIEŚŃ.

Alekto od Belzebuba pomaga Sułtanowi (Solimanowi), radzi
uderzyć na chrześcijan o półno-cy; Stworzyciel każe św.
Michałowi odwołać moce szatańskie.

Argant i Klorynda szaleją w bitwie, Gofred też, Sułtan ucieka.

PIEŚŃ.

Sułtan Soliman ucieka, pokazuje mu się zjawa Izmena, odradza
mu ucieczkę do Egiptu, bo król egipski chce już wracać,

obiecuje mu bezpieczne wprowadzenie do Jerozolimy,

zagojone rany, przenosi go powietrzem.

przepowiednia, że (w 1187) sułtan Saladyn zdobędzie
Jerozolimę z rąk krzyżowców, rada z Królem – wątpią na
szybką pomoc Egipcjan.

tymczasem Gofred wypytuje żołnierzy, który wrócili od Armidy,
zamieniła ich w ryby, tylko Rambald przyjął jej wiarę, reszta
zamknięta w ciemnicy (chyba odmienieni), Tankred też tam był,
oni w darze posłowi króla z Damaszku, Rynald ich uwolnił, Piotr

Pustelnik prorokuje.

XI.

PIEŚŃ.

szturm chrześcijan, wcześniej na mszy, procesja, Gofred w
lekkiej zbroi (oddał się w Boską opiekę), Klorynda strzela z łuku

nieprzerwanie, szturm

– drabiny, Klorynda rani Gofreda nad

kolanem

, Hetman wyciąga sobie strzałę, Anioł Stróż go leczy,

Hetman wraca do bitwy, noc zapada, chrześcijanie zbierają

rannych.

XII.

PIEŚŃ.

Klorynda i Argant chcą podpalić jakąś wieżę chrześcijan, Król

opowiada Kloryndzie o jej naro-

dzeniu: matka była Murzynką,

urodzi

ła białe dziecko, ukrywała je (inny kolor skóry – ojciec?),

szukała Murzynka, Królowi oddała Kloryndę, on ją niósł,
zaatakowała ich lwica, polizała małą, karmiła, mało nie utonęli,
wychował ją na pogankę (rodzice chrześcijanami).

Klorynda wychodzi z Argant

em, podpalają wieżę, Klorynda

stacza pojedynek z Tankredem, rani ją śmiertelnie, nawraca
się, Tankred biegnie po wodę, chrzci ją, ona umiera, Rotmistrz
zabiera jej ciało, żeby wilki go nie pożarły, rannego Tankreda
zanoszą do obozu, wraca mu przytomność, lamentuje,
Pustelnik go strofuje i pociesza, śni mu się ona, mówi, że jest u

Bo-

ga szczęśliwa.

Argant przysięga Tankredowi zemstę.

XIII.

PIEŚŃ.

Izmen posyła czarty do lasu, by straszyli cieśle, płonie ogień –
las się pali (chyba), Tankred już wyzdrowiał, chce iść w ogień,

wraca, ale Piotr Pustelnik odradza mu zwojowanie lasu, wo-da

wysycha w małym strumyku – Syloe, gorąco wykańcza
chrześcijan, Hetman modli się o deszcz, pada.

XIV.

PIEŚŃ.

zapada noc; Hetmanowi ukazuje się zmarły przyjaciel, Ugon,
zapowiedź zwycięstwa, ale dro-go okupionego, rada –
wezwanie Rynalda, Gwelf namawia Hetmana, by odpuścił winy

Rynal-

dowi, chce go szukać razem z Ubaldem, spotykają

starca, do którego kazał im się zwrócić Piotr Pustelnik, on
opowiada o zdradzie Armidy, Rynald został przez nią zwabiony,

twardo us-

nął, związała go i uwiozła na latającym wozie na

Wyspy Szczęśliwe, przepowiednia: uwolnie-nie Rynalda dzięki

Pani.

XV.

PIEŚŃ.

wsiadają do łodzi, z łodzi widzą wojska egipskie, Pani opowiada
im o mijanych krainach, kilka dni później dopływają do Wysp

Szczęśliwych, Pani towarzyszy Karzeł, widzą lwa, który ucie-ka,
unikają zatrutego strumienia i kuszenia pięknych nimf.

XVI.

PIEŚŃ.

weszli do pałacu i zobaczyli Rynalda z głową na kolanach
Armidy, potem ona odeszła do pa-łacu, a on sam został w

ogrodzie,

żołnierze do niego wyszli, on się zerwał, Armida ich

goni, płacze, ale on odchodzi, jej rozpacz (jak Dydona w

Eneidzie), wzlatuje w powietrze (jak Me-dea), zapada noc.

XVII.

PIEŚŃ.

przegląd wojsk egipskich, atak na chrześcijan, hetmanem wojsk
Emiren, Armida się im skarży i żąda zemsty; Rynald wdziewa
zbroję, na której wyryte są dzieła przodków, Karzeł podaje mu

miecz, spotkanie z Gofredem.

XVIII.

PIEŚŃ.

Rynald prosi Gofreda o odpuszczenie win, Gofred wysyła go do
lasu, Rynald spotyka się z in-nymi żołnierzami, modli się i idzie
do lasu, różne dźwięki, zdradliwa woda, wonne kwiaty
gdziekolwiek stanie, topola rodzi nimfę, nimfy ciągną Rynalda
do tańca, Armida mu się uka-zuje, on chce zabić mirt, ona
zmienia się w potwora, ściął dąb, czary się odwróciły.

Gofred go za to chw

ali, budują nową wieżę, do Gofreda

przylatuje orzeł z listem od hetmana egipskiego do Aladyna, po
nocy szturm chrześcijan, Archanioł Michał informuje Gofreda,
że nadszedł dzień uwolnienia z niewoli Syjonu, duchy zmarłych
pomagają w zdobywaniu Jerozo-limy (m.in. Ugon), miasto
zwyciężone.

XIX.

PIEŚŃ.

Argant pojedynkuje się z Tankredem, przedtem się wyzywają
(zabójca niewiast itp.), ciężko ranny Tankred, zabija Arganta,
zdobywana Jerozolima, Król ucieka na zamek, wysyła posła do

wojsk egipskich.

Wafryn (sługa Tankreda), jak Armida znów zwodzi i prosi o
pomoc, on próbuje ją oszukać, ale ona mu nie wierzy, to
Erminija, jadą gdzieś dalej, znajdują nieprzytomnego Tankreda,
ona go leczy, on przytomnieje, przyszli jego żołnierze, zabierają

go do obozu, Rajumnd rozmawia z Hetmanem.

XX.

PIEŚŃ.

bitwa chrześcijan z Egipcjanami, Armida widzi Rynalda, chce
go zabić strzałą, ale nie może, zamek zdobyty, Rynalda
wyzywa Adrast (obrońca Armidy), Soliman ginie, Armida

ucieka, Ry-

nald za nią jedzie, ona chce popełnić samobójstwo,

on ją powstrzymuje.

„Tak Gofred wygrał”.

Pierre Corneille, Cyd albo Roderyk

wyd. Adam Karpiński i Adam Stepnowski,

BPS 1999.

WPROWADZENIE DO LEKTURY

Cyd-Roderyk

– narodowy bohater Hiszpanii, awanturnicza

postać z XI-wiecznych walk z Maurami na Półwyspie

Iberyjskim.

Corneille w Paryżu, premiera ok. stycznia 1637 r., sukces tej
tragikomedii,

nobilitacja

rodziny

Corneille’a,

krytyka

niezadowolona, „spór o Cyda” rozstrzygnięty przez Akademię
Francuską (Corneille uwolniony od zarzutu plagiatu, ale
naruszył jedności czasu i reguły prawdopodo-bieństwa –

Ksymena chce poślubić ojcobójcę), część poprawek dokonał

sam Corneille.

w czasie sporu o Cyda Jan Andrzej Morsztyn odbywał podróż
po Europie, czas tłumaczenia? wkład Ludwiki Marii w
tłumaczenie?, ok. 1645-1661, przekład swobodny, ale wierny.

najpierw przetłumaczony tekst, potem napisany Prolog.

wystawienie wiosną 1662 r. podczas sejmu.

TEKST

Prolog

– wypowiedź Wisły, która jest dumna, że płynie w kraju

silnym, scalonym, zwycięskim, w kraju rządzonym przez

Kazimierza i L

udwikę.

Persony:

Dyjego i Roderyk.

Gomes i Ksymena.

Sankty

– zakochany w Ksymenie.

Elwira

– służąca Ksymeny.

Król kastylijski i Królewna.

Pacholę i ochmistrzyni Eleonora.

Aryjas i Alfons

– dworzanie.

miejsce: Sewilla, miasto stołeczne Kastyliji.

AKT.

scena -

Ewira i Gomes mówią o zalotnikach Ksymeny –

Roderyku i Don Sankcie, obaj są jej godni, z dobrych domów.

scena -

Elwira mówi Ksymenie, że ojciec jej zgadza się na

zaloty Roderyka.

scena -

Królewna zeswatała Ksymenę i Roderyka, choć sama

też go kocha, jednak on jest tylko prostym kawalerem,
rozmawia o tym z Leonorą.

scena -

Dyjego został marszałkiem na dworze króla, Gomes

zarzuca mu, że na to nie zasłu-żył, że Dyjego zabrał Gomesowi
stanowisko, biją się, Gomes grozi Dyjegowi.

scena - monolog Dyjega

– jest wściekły, już nie chce ślubu

Roderyka i Ksymeny.

scena -

Dyjego żąda od Roderyka pomszczenia zniewagi

Gomesa.

scena - monolog Roderyka

– walka miłości i honoru,

„Niesłychaną cierpię mękę. Równo mi-łość i honor każą sobie
płacić, ten – mścić ojca – a tamta – kochanki nie tracić!”,
zwycięża ho-nor, postanawia zemścić się za ojca, wstydzi się

za wahanie.

II.

AKT.

scena -

Gomes rozmawia z Aryjasem, żałuje swego wybuchu,

król sie gniewa, ale Gomes nie chce przeprosić Dyjega.

scena - Roderyk rozmawia z Gomesem, grozi mu.

scena -

Ksymenę pociesza Królewna, która oferuje swoją

pomoc, Ksymena chce odwieść Roderyka od zemsty, ale
obawia się, że on straci honor, Królewna proponuje
zatrzymanie Roderyka w więzieniu.

scena -

Pacholę donosi Królewnie i Ksymenie, że Roderyk

ozmawiał z Gomesem i, że wyszli z królewskiego gmachu,

Ksymena wybiega.

scena -

Królewna mówi Leonorze, że miłość budzi się w jej

sercu, gdy niezgoda zapanowała między Ksymeną i
Roderykiem, Leonora ją strofuje, ale bezskutecznie.

scena -

Król denerwuje się na dumę Gomesa, każe go pojmać,

Sankty tłumaczy, że Gomes na pewno zrozumie swój błąd i

będzie żałował, że ciężko przepraszać, być może będzie woj-

na z Maurami.

scena -

Ksymena prosi Króla o litość, Dyjego chce sie bronić,

Roderyk zabił Gomesa, Ksyme-na mówi o sprawiedliwości i
chce pomszczenia ojca, Dyjego jest dumny z syna, Król

postana-

wia ukarać Roderyka, Ksymena „Słuszna, żeby dał

gardło, o królu, zabojca”.

III.

AKT.

scena - Elwira pyta Roderyka, dlaczego przychodzi do domu

zabitego, radzi mu ukryć się, bo Ksymena jest zraniona i nie
będzie dobrym sędzią.

scena -

Sankty korzysta z okazji i pociesza Ksymenę,

proponuje jej swoją szablę do zabicia Roderyka.

scena -

Ksymena rozmawia z Elwirą, lamentuje, wreszcie jest

sama, może ulżyć łzom, jest przerażona, że wciąż kocha
Roderyka, Elwira ją mityguje i odwodzi od myśli o zemście,

Ksy-

mena decyduje się zgubić go i sama polec.

scena -

Roderyk się ujawnia i mówi Ksymenie, by nie zwlekała,

daje jej swoja szablę (którą zabił jej ojca), zrobiłby to jeszcze
raz, miłość mu chciała przeszkodzić, Ksymena: rozumie, że
honor wymagał od niego takiego czynu, boli ją utrata ojca i
Roderyka, ona nie ma prawa go zabijać, on jednak chce
śmierci z jej rąk, on wyrzuca go z domu.

scena -

monolog Dyjego, cieszy sie ze śmierci hrabiego, ale boi

się o syna.

scena - Dyjego i Roderyk, ojciec chwali syna, Roderyk

zrozpaczony, Dyjego „Honor jest powi-nnością, a miłość
zabawą”, Roderyk woli śmierć niż stracić Ksymenę, Dyjego
mówi o zbliżają-cej się wojnie z Maurami.

IV.

AKT.

scena -

Elwira mówi Ksymenie o męstwie Roderyka podczas

wojny.

scena -

Ksymenę odwiedza Królewna, która chce przekonać

Ksymenę do odstąpienia od zemsty.

scena -

Król chwali Roderyka, mówi o przezwisku „Cyd” („Pan”

z arabskiego), nadali mu je Maurowie za dzielność i męstwo,

Roderyk prosi o zmazanie win, opowiada o wojnie.

scena -

Alfons informuje Króla o przybyciu Ksymeny, Król

odsyła Roderyka, chce sprawdzić siłę uczuć Ksymeny, każe
Dyjegowi udać smutek.

scena -

Król mówi Ksymenie, że Roderyk zmarł od ran po

wygranej bitwie z

Maurami, ona mdleje, Król wyjawia jej

prawdę, ona żąda kary dla Roderyka, Sankty się zgłasza na

ochotni-

ka do pojedynku z Roderykiem, Aryjas będzie sędzią,

nagrodą za zwycięstwo ma być ręka Ksymeny, ona oponuje,
ale Król nie zmienia zdania.

AKT.

scena - R

oderyk przychodzi do Ksymeny pożegnać się, gotuje

się na śmierć, Ksymena pyta, czy boi się Sanktego, Roderyk
odpowiada, że pragnie własnej śmierci, uważa mimo jej słów,
że sława nie ucierpi, jeśli zginie w tym pojedynku, ona wstydzi
się, ale chce, żeby to on wy-grał, Roderyk czuje przypływ sił.

scena -

monolog Królewny, czuje ból i rozdarcie, Roderyk nadal

jest prostym szlachcicem, jej miłość nie może być spełniona.

scena -

do Królewny przychodzi Leonora, cieszy się z

pojedynku i (przyszłego) spokoju Kró-lewny.

scena -

Ksymena skarży się Elwirze, jest niespokojna, będzie

miała męża albo „Krwią Rode-ryka albo krwią ojca
spluskanego”.

scena - do Ksymeny i Elwiry przychodzi Sankty, Ksymena

myśli, że zabił Roderyka.

scena -

Ksymena mówi, że kochała Roderyka, Król ją oświeca,

zwyciężony Sankty mówi, że to Roderyk wysłał go do Ksymeny,
by zdał jej relację z pojedynku.

scena -

wszystkie osoby, Roderyk zdaje się na łaskę Ksymeny,

ona mówi o miłości do niego, ale ma wątpliwości, czy może tak
szybko wyjść za mąż, Król rozwiewa jej wątpliwości, ale da-je
jej rok na otarcie łez, a Roderykowi na wojnę.

Molier, Mizantrop

. Komedia w pięciu aktach,

przeł. oprac. Tadeusz Żeleński (Boy), wyd. 3 przejrz., BN II

2, 1951.

WSTĘP

„Mizantrop” – najbardziej osobista sztuka Moliera

Alcest

– komiczny i dramatyczny, szczery, wierny, pyszny,

uparty, mało samokrytyczny.

Celimena

– błyskotliwa, zalotna, snobka, namiętność (hobby) to

słabość, nowe ujęcie miłości.

Filint

– serdeczny, spokojny, ma słabość inteligentów –

dworowanie z innych,

doświadczenie Moliera (Alcest –

temperament).

satyra salonu, skrótowość, uniwersalność, ponadczasowość,

wierszowany (proza tylko w far-sie).

aleksandryn (13-

zgłoskowiec).

TEKST

osoby:

Alcest, zalotnik Celimeny.

Filint, przyjaciel Alcesta.

Oront, zalotnik Celimeny.

Celimena.

Elianta, kuzynka Celimeny.

Arsena, przyjaciółka Celimeny.

Akast i Klitander

– markizowie.

Sierżant urzędu marszałkowskiego.

Ergast, służący Alcesta.

Lokaj Celimeny.

miejsce: Paryż, dom Celimeny.

AKT

scena

– Filint i Alcest.

od początku główny rys charakteru bohatera, temat utworu.

Alcest jest wściekły.

Filint dopytuje się, o co chodzi.

Jan Baptista Poquelin, Paryż, 1622-1673, 1643 r. zakłada

teatr, bankrutuje, 1646-1658 wędrowna trupa aktorska,
poparcie króla, okres walki: „Świętoszek” i inne, „Don
Juan” (odpowiedź na zarzuty na „Świętoszka”), 1662 r.
małżeństwo z (prawdopodobnie) siostrą / córką przyjaciółki
Magdaleny Bejart (dla niej rzucił dom, szkołę i założył
teatr), Armandą (miała ok. 20 lat), miłostki Armandy,
zapracowany, ok. 30 genialnych sztuk w ciągu 14 lat!,
choroba piersiowa.

Alcest obraża Filinta, oskarża go o fałsz (przypochlebia komuś,
a potem z niego drwi); Filint jest światowcem, Alcest jest
zazdrosny o inne przyjaźnie Filinta, chciałby szczerości w

kontaktach z innymi.

Filint mu perswaduje, że to niemożliwe.

Alcest się upiera.

Filint go mityguje.

Alcest nienawidzi ludzi, chce uciec na pustynię.

Filint akceptuje ludzi, jakimi są, nie stara sie ich zmieniać na
siłę.

Alcest

ma jakiś proces, ale nie stara się uładzić sędziów, kocha

osobę pełną wad, które sam potępia.

Filint wymienia dobre kobiety: Eliantę i Arsenę.

Alcest wybrał jednak powabną Celimenę, wierzy, że ją zmieni,
przyjechał porozmawiać z nią, dlatego jest zdenerwowany,
„miłością rozsądek nie włada”.

scena

– Oront, Alcest i Filint.

Oront przypochlebia się Alcestowi, chce przeczytać mu wiersz.

Alcest musi być człowiekiem niepospolitym i szanowanym,
ostrzega Oronta, że jest zbyt szczery.

mizdrzenia autorskie Oronta.

Filint zachwala sonet Oronta.

Alcest dziwi się, mimo słów z poprzedniej sceny Alcest nie
potrafi brutalnie wyrazić swojego zdania, stopniowo rozgrzewa
się.

Filint się śmieje.

Oront twierdzi, że jego sonet jest doskonały, obraża się, staje
się wrogiem Alcesta.

scena

–Filint i Alcest.

Filint przepowiada kłopoty Alcestowi.

II.

AKT.

scena

– Alcest i Celimena.

Alcest wyrzuca ukochanej jej postępowanie, chce zerwać.

Celimena pyta go, dlaczego ciągle szuka jej towarzystwa, igra z

nim.

Alcest jej zazdrosny.

scena

– Celimena, Alcest i służący.

służący informuje o przybyciu Akasta.

scena

– Celimena i Alcest.

Alcest przeżywa męki, gdy przerywane są jego wyznania.

Celimena się cieszy, bo może trzymać go w niepewności.

scena

– Alcest, Celimena i służący.

służący informuje o przybyciu Klitandra.

Alcest chce wyjść.

Celimena każe mu zostać.

scena

– Elianta, Filint, Akast, Klitander, Alcest, Celimena i

służący.

rozmowa i charakterystyka życia salonów.

Elianta zaznacza swoją odmienność, traktuje towarzystwo, jak
Filint, z pobłażliwą wyrozumia-łością.

Celimena opowiada złośliwie, z werwą i dowcipem, wspaniale
„kreśli” portrety.

Alcest wybucha, złość i ironię kieruje przeciwko „głuptasom”,

nie Celimenia.

Elianta mówi o „różowych okularach” miłości.

Alcest decyduje się siedzieć u Celimeny, dopóki inni będą.

scena.

służący: przyszedł ktoś do Alcesta.

scena

– wchodzi Sierżant urzędu marszałkowskiego.

Alcest otrzymuje wezwanie.

Filint podejrzewa, że to działanie Oronta.

III.

AKT.

scena

– Klitander i Akast.

przechwalają się urodzeniem, majątkiem, władzą, sercem
Celimeny, zawierają ze sobą układ.

scena

– wchodzi Celimena.

scena

– wchodzi służący.

służący pyta, czy Celimena przyjmie Arsenę.

Celimena nie jest zadowolona, kreśli portret przyjaciółki –

zawistna dewotka.

scena

– wchodzi Arsena.

Celim

ena w trakcie złośliwej tyrady zmienia ton i wita Arsenę.

scena

– Arsena i Celimena.

Arsena mówi Celimenie, że niby usłyszała o niej plotki, ale
oczywiście, nie wierzy w te osz-czerstwa.

Celimena odpłaca jej pięknym za nadobne.

Arsena się broni.

Celimena wymierza jej ostatni cios

– odnośnie wieku (Celimena

ma 20 lat).

Arsena nabiera sił i atakuje Celimenę: „bez… niejakich
ustępstw serc się nie zdobywa”.

scena

– wchodzi Alcest.

scena

– Alcest i Arsena.

Arsena uwodzi Alcesta, proponuje mu możną protekcję.

Alc

est odrzuca jej propozycję.

Arsena informuje go o zdradach Celimeny.

IV.

AKT.

scena

– Eliant i Filint.

Elianta i Filint rozmawiają o Alceście, jego uporze i
bezkompromisowości.

Elianta: komizm Alcesta płynie z sytuacji, nie z charakteru.

Filint pyta o szczero

ść uczuć Celimeny.

Elianta mówi o lekkości i roztrzepaniu (to nie wyrafinowana

gra).

Filint mówi o swoim uczuciu do Elianty.

Elianta jest zaskoczona.

scena

– wchodzi Alcest.

Arsena właśnie pokazała Alcestowi dowody zdrady Celimeny –

list do Oronta.

Elianta

i Filint mitygują Alcesta, pocieszają go.

Alcest szorstko odpycha życzliwość Filinta.

Elianta broni Filinta.

Alcest chce się zemścić i prosi Eliantę o rękę.

Elianta przestrzega go przed gwałtownością i porywczością.

scena

– Celimena i Alcest.

Alcest nazyw

a Celimenę potworem.

Celimena się śmieje.

on ma do niej pretensje.

ona pyta o powód jego wzburzenia.

on pokazuje jej list.

Celimena twierdzi, że napisała go do kobiety, nie broni się, bo
wie, że on to zrobi za nią, gra na jego uczuciach, dramat
pośród komedii, wmawia mu, że nie kocha jej, „jak kochać
należy”.

scena

– wchodzi Ergast.

służący chce uciec razem z panem.

przerwa w napięciu.

Służący zgubił list, pewnie związany z procesem.

AKT.

scena

– Alcest i Filint.

Alcest przegrał proces (wpływ Oronta).

Fili

nt, mimo zachowania Alcesta w poprzednim akcie, wciąż jest

przy przyjacielu, powstrzy-

muje Alcesta przed przeprowadzką

na pustynię.

Alcest naiwnie wierzy, że Celimena podąży za nim.

Filint chce, by obaj spotkali się z Eliantą.

scena

– Celimena, Oront i Alcest.

Oront żąda zapewnień miłości od Celimeny i wyboru jednego z

nich.

Alcest popiera jego drugie żądanie.

rozmowa symetryczna.

Celimena się kryguje.

scena

– wchodzą Elianta i Filint.

Celimena szuka poparcia u Elianty.

Elianta jednak jest za „otwartością”.

scena

– wchodzą Arsena, Akast, Klitander.

Akast i Klitander chcą wyjaśnień dwóch listów – działania

Arseny.

ośmieszenie Oronta, Alcesta i Klitandra.

zwiedzeni chcą wszędzie rozgłosić zdradę Celimeny.

scena

– Celimena, Elianta, Arsena, Alcest, Oront, Filint.

Oront się żegna, jest obrażony.

scena

– Celimena, Elianta, Arsena, Alcest i Filint.

Arsena napawa się zemstą.

Alcest nie pozwala się wykorzystać Arsenie do pognębienia

Celimeny.

scena

– Celimena, Elianta, Alcest, Filint.

Celimena odwołuje się do wielkoduszności Alcesta, nie broni
się.

Alcest jej wszystko przebacza.

Celimena wzdraga się przed zamieszkaniem na pustyni.

scena

– Elianta, Alcest, Filint.

Alcest zwraca się do Elianty.

Elianta odpowiada mu sucho i wybiera Filinta.

Alcest chce zamieszkać na pustyni.

Filint namawia Eliantę, by oboje spróbowali zmienić decyzję

Alcesta.

Molier, Świętoszek (Tartufe)

Komedia w pięciu aktach,

przeł. i oprac. Tadeusz Boy-Żeleński, wyd. 8 przejrzane, BN

II 40, 1968.

WSTĘP

Jak poczęła się komedia „Świętoszek”?

kulminac

yjny punkt życia i twórczości Moliera.

dwudziestoletni chłopiec z dobrego mieszczańskiego domu, od
dziecka trawiony pasją do teatru, zakochał się w młodej
aktorce, Magdalenie Bejart, i założył z nią teatr w Paryżu. Tea-
trzyk bankrutuje. Molier puszcza się z młodą trupą, której rychło
staje się głową, na prowincję i obiega ją przez kilkanaście lat.
Rozgłos wędrownego teatrzyku rośnie; wreszcie otwiera Mo-
lierowi drogę do Paryża, i to pod najlepszymi auspicjami: trupa

debiutuje z powodzeniem przed samym królem. Molier miał
wówczas lat trzydzieści sześć.

pierwsza nowość, z jaką wystąpi w Paryżu, będą „Pocieszne
wykwintnisie”.

„Pocieszne wykwintnisie”.

pierwsza tak ostra satyra, ośmieszenie sztuczności salonów

literackich.

„Natręty” – ośmieszony typ dworskiego panka, złotego
młodzieńca.

coraz większa liczba niechętnych Molierowi.

Walka o „Szkołę żon”.

wielka popularność; wojna literacka, później moralna.

oskarżenie o niemoralność, żartowanie z wierzeń religijnych,
ślub z Armandą Bejart, siostrą Magdaleny (w istocie córką).

z kampanii o „Szkołę żon” urodził się „Tartufe”, czyli
„Świętoszek” – obłuda i nadużywanie rzekomych wartości
moralnych do osobistych arcyświeckich celów.

II.

Wystawienie „Świętoszka” i walka o niego.

wystawienie: podczas uroczystości inauguracyjnych pałacu i
ogrodów w Wersalu, świeżo stworzonych prze Ludwika XIV, 12
maja 1664 r. (trzy akty); burza pięcioletnia; król, któremu
cenzorowie moralności dawali się we znaki, przyjął nowy utwór
z zadowoleniem, brak łaski w oczach królowej-matki, Anny

Austri

ackiej, śmiertelnie chorej ( powaga i dewocja).

na czele zgroszonych stanął Mgr. de Perefix, arcybiskup
Paryża.  zakaz wystawiania „Świętoszka” publicznie.

„Don Juan”.

1665 r. pisany naprędce, by zapełnić lukę po zakazie
wystawiania „Świętoszka”, romansowy temat zmienił się pod
koniec sztuki w gryzący pamflet przeciw obłudzie; nowa
odmiana świę-toszka; król milczał, bronić jawnie Moliera nie
mógł.

„Mizantrop”.

z goryczy powstał „Mizantrop”.

5 sierpnia 1667 r. z pewnymi zmianami wystawienie

„Świętoszka” – za pozwoleniem króla.

Ostateczne zwycięstwo.

dopiero w 1669 r. „Świętoszek” zyskuje trwałe prawo do sceny.

III.

Podłoże „Świętoszka”. Życie religijne we Francji w XVII wieku.

olbrzymia ingerencja religii we wszystkie sfery życia w XVII

wieku; Port Royal; nowe zakony.

obłuda religijna i libertynizm, ateizm.

IV.

Stosunek Moliera do swego tematu.

„religia natury”; naznaczenie obłudy.

Stosunek przeciwników Moliera.

„Świętoszek” dziełem proroczym – Ludwik XIV stał się z

wiekiem Orgonem.

Zdobycze komedii Moliera.

„Świętoszek” szczyt geniuszu Moliera i jedno z najśmielszych
czynów artystycznych.

z dawnej komedii, której celem było tylko bawić, mniej lub
więcej wybrednie, Molier uczynił głębokie studium duszy

ludzkiej.

Głębia.

zabawa + nauka.

zacieranie granic pomiędzy komizmem a powagą życia.

Komedia charakterów.

„Szkoła żon” – komedia obyczajowa i komedia charakterów.

„Świętoszek” – dalej komedia już nie sięgnie, ani u Moliera, ani

u nikogo innego.

wpływy farsy francuskiej.

Satyra.

satyra społeczna o najwyższej doniosłości.

VI.

Doniosłość społeczna satyry Moliera.

nowa potęga: zabijać śmiechem brzmiącym ze sceny.

epoka Moliera

– zmaganie się ze sobą dwóch światów:

nowoczesna myśl + aparat społeczny i naukowy niemal
średniowieczny.

VII.

Źródła „Świętoszka”.

wątpliwe źródła (dość dalekie): satyra Regniera, komedia
Aretina, nowela Boccaccia, romans Sorela „Peryander”, nowela
Scarrona „Obłudnicy”, powiastka Barbadilla.

znaczenie „Prowincjonałek” Pascala.

Jego przeobrażenia.

nieznana pierwotna postać „Świętoszka”.

Akcja.

w żadnej komedii Moliera nie ma tak późnego zjawienia się
głównej osobistości.

VIII.

Artyzm „Świętoszka”.

genialne rysy komedii; świetna eskpozycja.

Tartufe jest bohaterem wyłącznie razem z Orgonem –
szalbierstwo i zaślepienie.

szalbierze: Tartufe, pan Zgoda i niewidzialny Wawrzyniec.

zaślepienie, uczciwość i dobra wiara: Pani Pernelle i Orgon.

świeccy uczciwi: Elmira, dzieci Orgona, rozsądna Doryna i

szlachetny Walery.

rzetelna pobożność: Kleant.

TEKST

przedmowa

– marzec 1669 r., „komedia, która narobiła wiele

hałasu i narażona była na długie prześladowania”, pobożnik a
obłudnik.

pierwsze podanie

– 1664 r., po pierwszym zakazie, o poparciu

króla.

drugie podanie

– 1667 r, król poza Paryżem.

trzecie podanie

– 1669 r., po powrocie na scenę.

Osoby:

pani Pernelle

– matka Orgona.

Orgon

– mąż Elmiry.

Elmira

– żona Orgona.

Damis

– syn Orgona.

Marianna

– córka Orgona.

Walery

– zalotnik Marianny.

Kleant

– szwagier Orgona.

Tartufe

– świętoszek.

Doryna

– pokojówka Marianny.

Ppan Zgoda

– woźny.

oficer gwardii.

Flipota

– służąca pani Pernelle.

Rzecz dzieje się w Paryżu, w domu Orgona.

AKT.

scena

– pani Pernelle, Elmira, Marianna, Kleant, Damis,

Doryna, Flipota.

irytacja pani Pernelle.

pani Pernelle jest zachwycona Tartufe’em.

Damis mówi o jego obłudzie.

Doryna o jego zainteresowaniu

Elmirą.

pani Pernelle mówi o sąsiadce Oroncie („świeci cnót obrazem”).

Doryna mówi o jej burzliwej młodości.

pani Pernelle wyjeżdża, uderza w policzek Flipotę, by ją
pospieszyć.

scena

– Kleant, Doryna.

Doryna dopełnia obrazu sytuacji, o zachowaniu Orgona (gardzi
dziećmi…), nie widzi świata poza Tartufe’em.

scena

– Elmira, Marianna, Damis, Kleant, Doryna.

Elmira odchodzi, gdy jej mąż się zbliża (chłodne stosunki).

scena

– Kleant, Damis, Doryna.

Damis martwi się o Mariannę i Walerego.

scena

– Orgon, Kleant, Doryna.

Orgon wypytuje Dorynę o zdarzenia w domu, interesuje go
najbardziej Tartufe, nie przejął się chorobą żony.

Doryna: Tartufe „Chcąc odzyskać krew, co ją pani utraciła,/
Cztery lampeczki wina wypił na śniadanie”.

Orgon: „Biedaczek!”.

scena

– Orgon, Kleant.

Kleant krytykuje zaniedbywanie rodziny przez Orgona.

Orgon opisuje ideał – Tartufe’a, „przypadkowe” spotkanie, o
zabiciu pchły.

Kleant jest racjonalistą, pobożnym, uczony, ale nie szarlatan, o
dewocji, Kleant dopytuje się, czy Walery nadal jest

narzeczonym Marianny.

Orgon o odwleczonym ślubie.

Kleant wypytuje o powody.

Orgon ukrywa się za murem niejasnych i wykrętnych

odpowiedzi.

II.

AKT.

scena

– Orgon, Marianna.

Orgon mówi o powinnościach dzieci i ich uległości.

scena

– Orgon, Marianna, Doryna, która wchodzi po cichu i

staje niepostrzeżona za Orgo-nem.

Orgon informuje Mariannę o jej zamążpójściu.

Marianna jest zaskoczona, ale jeszcze nie rozpacza.

Doryna się wtrąca.

Orgon ją ucisza, wścieka się, chce ją uderzyć.

scena

– Marianna, Doryna.

Doryna pociesza

Mariannę.

Marianna mówi o strachu, który czuje przed ojcem.

Doryna upewnia się, czy Walery i Marianna się kochają.

Marianna waha się między ukochanym a ojcem.

Doryna kpi.

scena najżywsza i najoryginalniejsza, charakteryzacja

osób i sytuacji.

scena

– Walery, Marianna, Doryna.

Walery właśnie usłyszał nowinę, jest zły, „radzi” ukochanej
wyjść za Tartufe’a.

Marianna się zgadza.

Walery wyrzuca jej, że udawała miłość do niego.

Marianna mu wyrzuca, że zachęca ją do ślubu.

Walery chce wyjść, kilka razy zawraca.

Doryna się wtrąca, zatrzymuje Walerego, który udaje, że się jej

opiera.

ariannie jest przykro i chce wyjść.

Doryna i ją zatrzymuje.

Walery sądzi, że jego widok jest przykry Mariannie i idzie do
wyjścia.

Doryna ich godzi, próbuje ich naprowadzić na jakiś plan.

Marianna ma się pozornie zgodzić na ślub, ma udać chorobę.

Walery ma

się głośno domagać swoich praw.

III.

AKT.

scena

– Damis i Doryna.

Damis jest zły na Tartufe’a.

Doryna go uspokaja.

scena

– Tartufe i Doryna.

Damis chowa się w przyległym gabinecie.

pojawia się Tartufe.

Tartufe chustką zakrywa dekolt Doryny.

Elmira doprasza si

ę o rozmowę z Tartufe’em.

Tartufe się zgadza.

scena

– Elmira i Tartufe.

Tartufe troskliwie pyta o jej zdrowie, przysuwa się do niej,
ściska jej palce, kładzie rękę na ko-lanach.

Elmira wypytuje go o ślub z Marianną.

Tartufe mówi, że to pomysł Orgona.

Damis

słucha ich z gabinetu.

Tartufe mówi, że nie jest z kamienia, o miłości pochodzącej od
Boga, wyznaje Elmirze miłość, „Będąc nabożnym, czy być
człowiekiem przestałem?”.

scena

– Elmira, Damis, Tartufe..

wtrąca się Damis.

Elmira uspokaja wzburzonego pasierba.

scena

– Orgon, Elmira, Damis, Tartufe.

Damis oskarża Tartufe’a o próbę uwiedzenia Elmiry.

scena

– Orgon, Damis, Tartufe.

Orgon nie wierzy Damisowi.

Tartufe się przyznaje do winy, samobiczowanie.

Orgon oskarża Damisa o zdradę.

Tartufe korzy się przed Damisem, podsuwa Orgonowi, że jest
ofiarą, klęka.

Orgon też klęka i się ściskają, ślub będzie jeszcze dzisiaj.

Damis odchodzi.

scena

– Orgon, Tartufe.

łaskawy Tarute „przebacza” Damisowi.

Orgon czyni Tartufe’a swoim spadkobiercą.

IV.

AKT.

scena

– Kleant, Tartufe.

Kleant prosi Tartufe’a, żeby przekonał Orgona, by Damis wrócił

do domu.

scena „zwady miłosnej”.

Tartufe odmawia.

scena

– Elmira, Marianna, Kleant, Doryna.

Doryna zwraca się o pomoc dla Marianny do Kleanta.

scena

– ciż sami i Orgon.

Marianna prosi ojca o odwołanie ślubu, odda mu majątek po
matce i pójdzie do klasztoru.

Orgon nie słucha nikogo.

Elmira oskarża Tartufe’a o molestowanie jej.

Orgon mówi o „słabości” Elmiry do Damisa.

Elmira pyta, czy uwierzy jej, jeżeli to zobaczy, wysyła Dorynę
po Tartufe’a.

scena

– Elmira, Orgon.

Elmi

ra chowa Orgona pod stałoem, przypomina, że to jego

wina i nie może być później na nią zły za jej zachowanie.

scena

– Tartufe, Elmira i Orgon pod stołem.

Tartufe jest początkowo nieufny, ale po chwili znów wyznaje jej
miłość.

Elmira udaje, że ma skrupuły przed Bogiem.

Tartufe ją uspokaja, co chyba najbardziej pogrąża go w oczach

Orgona.

Elmira kaszle, by zwrócić na siebie uwagę Orgona, ale ten nie

reaguje.

Elmira podkreśla, że to wina Orgona.

Tartufe zrzuca maskę.

Elmira denerwuje się, czy Orgon ich nie zaskoczy.

Tartufe mówi, że Orgon jest tak zaślepiony, że uwierzy we

wszystko, co Tartufe mu powie.

Elmira mimo to wysyła Tartufe’a, by sprawdził, czy gdzieś się

nie czai Orgon.

scena

– Orgon, Elmira.

Orgon się wścieka.

Elmira chce, by znów ukrył się pod stołem i posłuchał dalej.

scena

– Tartufe, Elmira, Orgon.

Tartufe nie zauważa Orgona i dalej klaruje Elmirze.

Orgon się ujawnia i wyrzuca z domu Tartufe’a.

Tartufe próbuje się bronić, grozi, twierdzi, że należy do niego.

scena

– Elmira, Orgon.

Elmira wypytuje Orgona, o co chodzi.

Orgon uczynił Tartufe’a nie tylko spadkobiercą, ale
właścicielem majątku.

AKT.

scena

– Kleant, Orgon.

Kleant wstrzymuje Orgona.

Orgon podczas wojny domowej popierał króla, ale przyjął jakiś

przedmiot od przyjaciela z przeciwnego obozu, Tartufe mu to

ukradł – podejrzenie o zdradę.

Kleant zdaje sobie sprawę z powagi sytuacji, czyni wyrzuty

szwagrowi

– budująca tyrada.

scena

– Orgon, Kleant, Damis.

Orgon przyznaje sie że zrujnował rodzinę.

rodzina się jednak od niego nie odwraca, nie czyni mu
wyrzutów.

scena

– pani Pernelle, Orgon, Elmira, Kleant, Marianna, Damis,

Doryna.

pani Pernelle denerwuje Orgona (zachowuje się tak, jak on
wcześniej), współczuje Tartu-fe’owi („Biedaczek!”).

rodzina zastanawia się, jak wybrnąć z tej sytuacji.

scena

– Orgon, pani Pernelle, Elmira, Marianna, Kleant, Damis,

Doryna, pan Zgoda.

pan Zgoda jest kolejnym świętoszkiem, przysyła go Tartufe,
Orgon i cała rodzina ma opuścić dom, bo Tartufe chce tu
zamieszkać.

scena

– Orgon, pani, Pernelle, Elmira, Kleant, Marianna,

Damis, Doryna.

pani Pernelle jest zaskoczona.

scena

– Walery, Orgon, pani Pernelle, Elmira, Kleant,

Marianna, Damis, Doryna.

Walery przychodzi z pomocą, załatwia ucieczkę Orgona.

scena

– wchodzą Tartufe i oficer gwardii.

Tartufe każe zabrać Orgona do więzienia.

nagle się okazuje, że oficer przyszedł po Tartufe’a.

wszyscy się cieszą.

scena

– pani Pernelle, Orgon, Elmira, Marianna, Kleant,

Walery, Damis i Doryna.

Kleant radzi Orgonowi podziękować Bogu za szczęśliwe
rozwiązanie sprawy.

Orgon planuje ślub Marianny ze stałym i wiernym Walerym.

Wespazjan Kochowski,

Dzieła wybrane

BN I 92

IV Utwory religijne

2 poematy: „Różaniec” (1668) i „Chrystus Cierpiący”
(1681),

Zbiór epigramatów maryjnych „Ogród Panieński” (1681)

Liczne wiersze z „niepróżnującego próżnowania”

W II połowie XVII wieku utrwalił się ostatecznie typ
religijności rozpoznawanej później jako specyficznie
polska.

W II połowie wieku tworzy się, według terminu Karola
Górskiego, „katolicyzm socjologiczny”.

Religijność na ogół płytka, ograniczona do zewnętrznych
manifestacji i udz

iału w licznych obrzędach kościelnych;

barokowe formy bogatej obrzędowości, rozkwit bractw
religijnych.

Żywy kult maryjny nadaje religijności XVII wieku charakter
przede wszystkim uczuciowy, nie intelektualny;
Częstochowa od ślubów lwowskich Jana Kazimierza
(1656) miejscem kultu państwowego.

Nierozerwalny splot uczuć religijnych i patriotycznych,
wówczas dokonało się utożsamienie polskości i
katolicyzmu.

Powszechne stało się wówczas dawne przekonanie, że
Polska jest „przedmurzem” katolickiego świata.

Załamała się idea tolerancji, wypędzenie arian w 1658 –
współdziałali ze Szwedami.

Uważano klęski za część Bożego planu.

W końcowym rezultacie umocnienie przedmurza,
ostateczny triumf Kościoła nad niewiernymi, co ma się
dokonać za sprawą Polaków.

OMÓWIENIE UTWORU – „RÓŻANIEC” (1668)

Pełny tytuł „Różaniec Najświętszej Panny Maryjej […] do
druku podany 1668”.

Jeden z pierwszych drukowanych utworów Kochowskiego.

Trudno określić przynależność gatunkową – pewne
elementy fabuły, nie składają się one w ciąg
uporządkowany i zamknięty; traktowane nie epicko, tylko
lirycznie; wydarzenie nie jest przedmiotem opisu, lecz
przeżycia.

Podmiot zajmuje postawę pełnego podziwu i współczucia
obserwatora, czasem współuczestnika zdarzeń.

Kompozycja utworu zdeterminowana kształtem modlitwy
różańcowej, ustalonym przez reformę trydencką,
szerzonym głównie przez dominikanów.

Trzy części: radosna, bolesna i chwalebna, składają się
każda z pięciu tajemnic, każda tajemnica rozważana w
dwunastu strofach sześciowersowych, z których po
pierwszej

następuje wyodrębniona innym krojem czcionki

wskazówka: „Ojcze nasz”, po ostatniej: „Chwała Ojcu”, po
środkowych: „Zdrowaś Maryja”.

Należy przypuszczać, że utwór miał być pomocą dla
członków bractw różańcowych.

Modlitewne przeznaczenie utworu potwierdza prozaiczne
„Ofiarowanie”, tj. dedykacja „Różańca” Matce Boskiej; do
„Różańca” dołączył Kochowski przekłady hymnów św.
Bonawentury i św. Bernarda oraz epigramatów maryjnych
nie ustalonego autorstwa.

Można sądzić, że epigramaty te

są zalążkiem „Ogrodu panieńskiego”

WIERSZE RELIGIJNE W „NIEPRÓŻNUJĄCYM
PRÓŻNOWANIU” (1674)

Utwory religijne (polskie i łacińskie) umieścił
poeta w II księdze liryków (z nielicznymi
wyjątkami)

W księgach I i V – uaktualniające parafrazy
psalmiczne

, poeta odnosi tekst „Psalmu

Dawidowego” do bieżących wydarzeń w Polsce
(wojny ze Szwedami i Turkami); parafrazy
substytucyjne

– podstawiające Sarmatów w

miejsce biblijnego Izraela, redukcja w miarę
potrzeby biblijnych motywów lub wprowadzające
dodatkowe (amplifikacja), konieczne dla
ustanowienia nowego sensu pierwowzoru

Ponadto, zwłaszcza w księdze V, znajdujemy
kilka utworów mieszczących się na pograniczu
liryki patriotycznej i religijnej

W liryce religijnej Kochowski nawiązuje do 2
tradycji: biblijnej or

az pieśni popularnych, często

nowiniarskich, drukowanych w XVII w. w dwu-
lub czterokartkowych ulotkach, sprzedawanych
przez przekupniów na jarmarkach i odpustach

W kręgu „Biblii” powstają utwory traktujące o
losie jednostki i zbiorowości ujmowanych w
kategoriach egzystencjalnych i
historiozoficznych, tradycja rodzima zaważyła
głównie na utworach mieszczących się w kręgu
wydarzeń bieżących codzienności

Cykl 7 psalmów „Do pokuty mającego się
człowieka” (Lir. II, 3-9), przedstawiający sytuację
człowieka w świecie, stosunek jednostki do
siebie, życia, śmierci i Boga

W poezji polskiej oprócz parafraz wykształcił się
swoisty typ liryki, związanej z psalmami tylko
ogólnym podobieństwem postawy podmiotu
wypowiadającego wobec Boga i tematu, jakim
jest życie jednostki; utwory te powtarzały
niekiedy motywy czerpane z psalmów, kojarząc
je z wątkami „Księgi Hioba” i pozabiblijną topiką
marności świata, Takie wiersze, nawiązujące
ogólnie do psalmów pokutnych, ale nie tworzące
cyklu, odnajdujemy w poezji Sebastiana
Grabowieckiego.

Kochowski złożył cykl z 7 wierszy,
odpowiadający liczbie psalmów. Głównym
wątkiem jest przedstawienie marności istoty
ludzkiej, grzesznej i nietrwałej

„CHRYSTUS CIERPIĄCY” (1681)

Poemat blisko spokrewniony z popularnymi w
Polsce XVII w. mesjadami (chrystiadami).

Mesjada

– epos religijny, przedstawiający na

podstawie „Biblii” i apokryfów żywot Jezusa;
narodziła się ona w średniowieczu w opozycji do
eposu antycznego; przedstawiając dzieje
Odkupienia miała na celu poruszenie emocji
religijnych, d

latego też wiele miejsca poświęcała

pasji Zbawiciela; tematycznie pokrewna formom
misteryjnym, nie unikała wprowadzania efektów
dramatycznych, liryczno-lamentacyjnych oraz
dydaktycznych i medytacyjnych dygresji. W
Polsce mesjady rozpowszechniły się dopiero w
XVII w. i często ograniczały się do
przedstawiania tylko męki Chrystusa

Pierwszym utworem tego typu jest Abrahama
Rożniatowskiego „Pamiątka krwawej ofiary Pana
Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa” (1610)

Klemensa Bolesławiusza „Rzewnosłodki głos
łabędzia umierającego” (1665, 1668; skrócony
przekład poematu J. Hondemiusza)

Walentego Odymalskiego „Świata naprawionego
od Jezusa […] historyjej […] ksiąg dziesięcioro”
(1671)

W dyskusjach nad modelem nowej epopei
proponowano zastąpienie „cudowności
pogańskiej” przez „cudowność chrześcijańską”,
a więc poszukiwanie w „Piśmie Świętym”
wzorów niezwykłych wydarzeń. Postulował to m.
in. Maciej Kazimierz Sarbiewski w traktacie „O
poezji doskonałej”, pozostawiając jednak
nienaruszony antyczny schemat konstrukcyjny
epopei

Poematy ograniczające się do opisu pasji silniej
niż pozostałe nawiązują do innych form literatury
religijnej oraz popularnych wówczas, a
powstałych w średniowieczu typów
nabożeństwa pozaliturgicznego, takich jak droga
krzyżówa – powstanie drogi krzyżowej wiąże się
z działalnością franciszkanów; opiekujący się od
XIII w. miejscami świętymi w Jerozolimie
franciszkanie wprowadzili nabożeństwa pasyjne,
polegające na procesjonalnym obchodzeniu
miejsc uświęconych męką i śmiercią Chrystusa
(stacji). Rozpowsze

chnili oni również w Europie

zwyczaj zakładania kalwarii – miejsc
odtwarzających symbolicznie i przestrzennie
palestyńską topografię Męki. Pierwsza taka
kalwaria powstała pod Kordobą w Hiszpanii w
1420 r.

Pierwsza kalwaria w Polsce ufundowana została
na po

czątku XVII w. przez Mikołaja

Zebrzydowskiego koło Lanckorony i z tym
zespołem odpustowym związany jest
wspomniany wyżej poemat A. Rożniatowskiego
„Pamiątka […] wedle miejsc Hierozolimskich nad
Zebrzydowicami wykonterfektowanych”

Proweniencji franciszkańskiej jest również znana
w średniowieczu odmiana przeznaczonej do
śpiewania historii Męki, zwana pieśnią stacyjną
– była to wierszowana medytacja nad męką i
śmiercią Chrystusa, skonstruowana według
stacji drogi krzyżowej. Innym źródłem
średniowiecznym oddziałującym na konstrukcję
mesjad była pasyjna pieśń godzinkowa,
przedstawiająca historię Męki Pańskiej według
godzin kanonicznych

– do tego wzoru odwołał

się Kasper Miaskowski w utworze „Historyja
gorzkiej męki i okrutnej śmierci Boga
wcielonego”

„Chrystus cierpiący” Kochowskiego różni się od
wcześniejszych poematów wyraźną przewagą
elementów medytacyjnych nad epickimi. Poeta

przedstawia w 15 punktach (częściach) historię
męki i śmierci, zaczynając od Ostatniej
Wieczerzy, która jest w pasyjnym cyklu
liturgicznym ostatnim ogniwem przygotowania
(poprzednie to: wjazd do Jerozolimy,
wypędzenie kupców ze świątyni), aż do złożenia
do grobu i opłakiwania

Wydarzenia na podstawie relacji czterech
„Ewangelii”, choć jako motta do poszczególnych
części cytuje tylko Łukasza i Jana (we własnym
przekładzie)

Swego rodzaju narracja unaoczniająca, poeta
przedstawia wydarzenia i czynności postaci w
czasie teraźniejszym, a nie epickim czasie
przeszłym, stale przechodząc od opisu do
komentarza. Narrator jest jakby obserwatorem
osób i działań rozgrywających się w tym samym
czasie i przestrzeni, w której i on się znajduje,
jednak w nich nie uczestniczy bezpośrednio,
tylko przeżywając je i komentując. Dla odbiorcy
przewidziana została rola współobserwatora,
którego uwaga kierowana jest licznymi
zaleceniami: „patrz”, „patrzaj”

Wizualność opisu wspierają liczne porównania
homeryckie, które nadają wielu fragmentom
kształt quasi-epicki. Są to rozbudowane opisy
zachowania się zwierząt, czynności rolniczych
lub (szczególnie liczne) sceny myśliwskie

Oddziaływane modelu epopei ukształtowanego
na wzorach antycznych; silne retoryzowanie
tekstu wskazuje na wzorzec wergiliański raczej
niż homerycki

Trzecim układem odniesienia dla
prezentowanych scen pasyjnych (obok
starotestamentowych prefiguracji i

obrazów

życia codziennego) są mitologia i historia
starożytna, tworzące zespół przykładów
(negatywnych lub pozytywnych) i materię
porównań

Quasi-inwokacja

– początkowe wezwanie do

lutni, aby porzuciła „pienia światowe” i opiewała
śmierć Pana; znane już z „Niepróżnującego
próżnowania” odrzucenie Muz i antycznych
symboli poezji natchnionej: źródła Hippokrene i
„mądrego Parnasu”; zamiast nich „Zefir Duch
Św.” ma wygrywać „tren” na cytarze poety, jak
kiedyś zefiry grały na harfie Dawida. Część
druga owej inwokacji to wezwanie do skruchy,
szczególnie potrzebnej Polakom wobec gniewu
Bożego, objawiającego się zagrożeniem od
Turków

Mieszanie elementów pogańskich i
chrześcijańskich, któremu towarzyszy mieszanie
stylów: obok konstrukcji właściwych dla stylu
wysokiego

pojawia się słownictwo nie tylko

potoczne, ale nawet trywialne, jak np. w scenie
zaparcia się Piotra

„OGRÓD PANIEŃSKI” (1681)

Ostatni

wielki zbiór wierszy religijnych

Kochowskiego, który w zamierzeniu
poety

miał

być

ukoronowaniem

deklarowanej już w „Niepróżnującym
próżnowaniu”

służby

pisarskiej

Królowej Polski

„Ogród panieński” – ogród zamknięty,
od średniowiecza symbolizujący
Matkę Boską w ikonografii i literaturze

W zbiorze mamy 16 kwater po 100
epigramów każda, zamkniętych
„zwarciem” 16 razy na różne sposoby

deklarującym niemożność sprostania
tematowi

Każda z kwater zaczyna się od cytatu-
motta w pewien sposób
narzucającego „temat”

Okr

eślenie autora jako „najliższego

niewolnika”

W XVII w. istniał pewien typ
pobożności maryjnej, powstały w
otoczeniu pisarza mistycznego, o.
Kaspra Drużbickiego TJ, zwany
„świętym niewolnictwem” lub
„niewolnictwem Maryi”; nie było to
bractwo lecz rodzaj pob

ożności

indywidualnej, deklarowanej aktem
oddania się w niewolnictwo,
nakładające obowiązek m. in.
odmawiania litanii do Matki Boskiej
rano i wieczór, odprawiania
nabożeństw w soboty i innych praktyk,
także doskonalenia się moralnego;
niewolnicy Maryi nosili odznaki w
postaci łańcuszka przypominającego
okowy z napisem „ego mancipium
Mariae”

Poeta rozważa w „Ogrodzie”
zasadnicze problemy teologii
maryjnej, kształtujące się na
wschodzie i zachodzie od wczesnego
średniowiecza

„Dzieło Boskie” (1684)

Wespazjan

Kochowski uczestniczył w wyprawie

wiedeńskiej jako „uprzywilejowany historiograf królewski”

1684

– dwa teksty – łacińskie dziełko historyczne

„Commentarius belli adversus Turcas” i poemat „Dzieło
Boskie albo pieśni Wiednia wybawionego”

„Farsalia” Lukana – poemat o wojnie domowej Cezara i
Pompejusza (49-47 p.n.e.) wzorem dla opiewania
wydarzeń bieżących przez poetów XVII w.; innym wzorem
„Gofred abo Jeruzalem wyzwolona”

Epicka inwokacja

– prośba do Klio, aby „ojczystym rymem”

opiewała „wiekopomne dzieła” „możnego króla”. W ślad za
inwokacją do „Jerozolimy wyzwolonej” Tassa w
przekładzie Kochanowskiego w drugiej oktawie poeta
odrzuca jednak inspirację Muzy, zastępując ją „Muzą
chrześcijańską” (Matką Boską)

Opis przygotowań wojennych – kompozycja podobna jak
w

„Gofredzie”, gdzie aniołowie i Bóg wspomagają wojska

chrześcijańskie, a siły piekielne – Saracenów

Wydarzenia historyczne przedstawione w poemacie

–

poselstwo Walsteina, wyruszenie wojsk, bitwa pod
Wiedniem, spotkanie Jana III z cesarzem Leopoldem

Bohater

– Jan III – wszyscy inni pojawiają się na chwilę,

aby zaraz zniknąć. Kochowski bardzo konsekwentnie
zmierza do uczynienia króla odpowiednikiem Gofreda,
zestawiając go stale z bohaterami biblijnymi i krzyżowcami
średniowiecznej Europy

„PSALMODIA POLSKA” (1695)

utwór ostatni, zamykający bogatą i różnorodną
twórczość poety i historyka, dlatego też
dominuje nad całością indywidualny ton
rozrachunku z własnym życiem i historią

tytuł – przekazuje 2 informacje – utwór
dziękczynny i polski odpowiednik „Psałterza
Dawidowego”

luźna, pozornie chaotyczna kompozycja zbioru –
wytłumaczeniem

może być naśladowanie

wzorca biblijnego

„Psalmodia” podobnie jak „Psałterz” zbudowana
jest wokół trzech osi tematycznych. Wyznaczają
je: stosunek człowieka do Boga (relacja człowiek
– Bóg), stosunek narodu do Boga, stosunek
króla (męża Bożego, bohatera) do Boga;
wszystkie inne występujące w psalmach
napięcia i relacje: sprawiedliwi – niesprawiedliwi,
wierni

– poganie itp., są tylko wariantami relacji

podstawowych

Każdy z trzech głównych tematów wprowadzany
jest i rozwijany przez właściwego bohatera. W
„Psalmodii” bohater pierwszy – człowiek – na
początku „każdy”, w następnych psalmach jawi
się

jako

„wierny”,

reprezentant

narodu

wybranego, sam także przez Boga wybrany
prorok i nauczyciel. Bohater drugi

– naród –

dany jest od początku w pełnym wyposażeniu
cech i wartości, jako naród szczególnie przez
Stwórcę umiłowany, którego los wyznaczany
jest przez zasługę i karę, złagodzoną miłością
Boga. Wreszcie bohater trzeci

– król – jest tym,

przez którego Bóg działa. Jest on widomym
znakiem Boskiego działania w historii, a
jednocześnie sprawcą doskonałej harmonii
pomiędzy Bogiem a narodem wybranym

Quasi-

autobiograficzny

temat

„mówiącego

bohatera” łączy się z tematem narodu; bohater
jest

ego reprezentantem i jednocześnie

nauczycielem

Kochowski wprowadza główne tematy kolejno:
„wiernego” (Psalm II), naród (V), króla (IX)

Psalm I

, wstępny, wprowadza „głównego aktora”

– Boga, którego dzieła obserwuje i opisuje
bohater.

Psalm

ten

buduje

perspe

ktywę

wieczności, absolutnego początku. Psalm XVI w
stosunku do I jest

powtórzeniem z wariantem.

Ma on dobitnie uświadomić czytelnikowi łaskę
okazaną przez Boga człowiekowi i zbiorowości:
jest nią stała obecność pośredniczki Matki
Boskiej

Testament katolicki (XXXV) ro

związuje temat

jednostki

– „wiernego”, Wyznanie opieki Boskiej

nad Koroną Polską (XXXVI) – obydwa tematy
historyczne. Zabiera tu głos Korona Polska,
wypowiadając pod adresem króla życzenia
ostatecznego

zwycięstwa

nad

Turkami.

Zamykająca utwór prośba-wyznanie rysuje
perspektywę kontynuacji tej opieki w przyszłości,
aż do końca cyklu historycznego

Motyw

tańca śmierci (XXXV), psychomachii

(XVII

, wers. 19), wojny z czartem, światem i

ciałem (II, wers. 4-7)

Psalm IV

– wprowadzenie motywów poezji

ziemiańskiej

opełnieniem

kreacji

bohatera

jest

poszukiwanie

przez

poetę

własnym

życiorysie znaków wybrania, szczególnej opieki
Boskiej, która powinna chronić „sprawiedliwego”.
Takimi znakami było późne urodzenie się
jedynego syna (XX

, wers. 9), także kołtun,

uważany wówczas za ciężką chorobę, który miał
go upodobnić do biblijnego Samsona

W stosunku do „narodu wybranego” i „króla”
pełni on funkcję rewelatora Boskich zamierzeń,
nauczyciela społeczności

Wolność polska to klejnot od Boga dany w
dowód miłości do narodu, „zbytki” i poniechanie
staropolskich cnót mogą doprowadzić do
odmiany „praw i ustaw dawnych”, a w
konsekwencji do upadku państwa, powołaniem
narodu jest podeptanie „schizmatyckiej żmii” i

„bazyliszka oryjentalnego” – prawosławnej
Moskwy i pogańskich Turków

Psalm XXVII -

pojęcie „klimakteru głównego”, a

więc siódmej setki, która musi przynieść zmianę
w stanie państwa. Jeżeli Polacy będą mądrze
używać wolności, „głównego klimakteru obrót”
może być „nie w odmianę, ale w pomnożenie”.
Nadzieje te wiąże Kochowski nie tylko z łaską
Boga, ale przede wszystkim z panowaniem Jana
III

Król Jan – zasługi wojenne w walkach z
poganami, wybranie go na króla spomiędzy
równych głosami wolnego narodu (to wyraźny
znak łaski), odsiecz wiedeńska – uznana za
spełnienie biblijnej przepowiedni i zarazem
wypełnienie posłannictwa Sarmatów

Biblijny obraz skaczących z radości gór i
pagórków

Sława poetycka
W

drukowanym

dorobku

literackim

Kochowskiego szczególne miejsce zajmuje zbiór
łacińskich

biografii

królowych

polskich,

przeznaczony

dla

królowej

Eleonory:

„Hypomnema reginarum Poloniae” (1672). W
druku tym znalazły się aż 24 epigramaty i ody
łacińskie różnych autorów, zalecające autora i
dzieło dostojnej adresatce. Wśród nich znalazł
się również blisko związany z Kochowskim Jan
Gawiński.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
ROK 1984, HLP III rok
Witkacy, HLP III rok
HLP III,?ROK
Dwudziestolecie a Młoda Polska 1, filologia polska, HLP, III rok (po 1918)
Lao che Powstanie warszawskie, HLP III rok
Biedni Polacy patrzą na getto 14, filologia polska, HLP, III rok (po 1918)
OBCY, HLP III rok
Pamiętnik z powsyania warszawskiego-opr, HLP III rok
Nałkowska Z. - Granica (opracowanie BN I 20), filologia polska, HLP, III rok (po 1918)
15. Zagłada (Krall, filologia polska, HLP, III rok (po 1918)

więcej podobnych podstron