INDIE

Satjam ewa dżajate! – prawda zawsze zwycięża

GEOGRAFIA INDII
Lokalizacja: Azja Południowo-Wschodnia
Powierzchnia: ok. 3 mln km

2

(dla porównania: Europa – 10,5 mln km

2

, Polska – 0,3 mln km

2

)

Ukształtowanie: Himalaje, Dolina Gangesu, pustynie, Wyżyna Dekan
Rzeki: Ganges, Jamuna, Brahmaputra
Klimat: monsunowy; sześć pór roku (wasanta – wiosna, griszma – lato, warsza – pora deszczowa,
śarad – jesień, hemanta – wczesna zima, śiśira – późna zima)

ADMINISTRACJA INDII
Nazwa: Republika Indii, Bharat
Typ rządu: republika federacyjna
Stolica: New Delhi
Podział administracyjny: 28 stanów, 7 terytoriów zjednoczonych
Ludność: 1,18 mld (dla porównania: Europa – 700 mln, Polska – 38 mln); druga populacja świata,
17,31% ludzkości

JĘZYKI
Hindi, bengalski, tamilski, malajalam, gudżarati

RODZINY JĘZYKOWE
Ogółem 1625 języków, które można podzilić na cztery główne rodziny:

1. Rodzina indoeuropejska – największa z rodzin językowych; dwie podgrupy: języki

indoaryjskie i dardyjskie; indoaryjskie:

 Staroindoaryjskie (język wedyjski, sanskryt)
 Średnioindoaryjskie (wśród nich różnorodne prakryty)
 Nowoindoaryjskie (m.in. hindi, bengalski, pendżabski etc.)

2. Rodzina drawidyjska

 Grupa południowa (tamilski, kannada, malajalam, toda)
 Południowo-zachodnia (tulu)
 Południowo-wschodnia (telugu), centralną (kolami)
 Gondwańska (gondi)
 Północno-wschodnia (kurukh, oraon)
 Północno-zachodnia (brahui)

3. Rodzina australo-azjatycka

 Grupa języków mundajskich (munda)
 Mon-khmer (część języków z tej rodziny nie posiada własnego pisma)

4. Rodzina tybeto-birmańska

 Gałąź tybetańsko-himalajską (m.in. balti, tadakhi, newari, język tybetański)
 Północno-assamską
 Assamsko-birmańską (m.in. bodo, garo, manipuri, mizo); głównie stany północno-

zachodnie i północno-wschodnie: Sikkim, Bhutanu, Nepalu

Języki izolowane – relikty języków popularnych niegdyś na subkontynencie indyjskim, np. język
nahali (używany przez nieliczne grupy w centralnych Indiach), języki andamańskie oraz język
kusunda.

Najpopularniejsze współczesne
języki Indii:
Hindi – 41% (490 mln)
Bengalski – 8,1% (215 mln)
Telugu – 7,2 % (75 mln)
Marathi – 7% (71 mln)
Tamilski – 5,9% (77 mln)
Urdu – 5% (104 mln)
Gudżarati – 4,5% (46 mln)
Kannada – 3,7%
Malajalam – 3,2%
Orija – 3,2%
Pandżabski – 2,8% (88 mln)
Assamski – 1,3%
Maitilski – 1,2%
Inne – 5,9%

Grupy językowe:
Indoaryjskie – 72%
Drawidyjskie – 25%
Mongoloidalne i pozostałe – 3%

Języki urzędowe
2 główne – hindi i angielski oraz 21 pozostałych

RELIGIE
Hinduizm – 80,5% (lub 60% jeśli wyłączyć niedotykalnych i ludność plemienną)
Islam – 13,4%
Chrześcijaństwo – 2,3%
Sikhizm – 2%
Buddyzm – 0,75%
Dżinizm – 0,5%
Inne religie (żydzi, parsowie, bahaici itd.) – 0,5%

OM – mistyczna zgłoska – chrześcijańskie amen = zaiste, niechaj tak będzie! Arabskie amin


RECEPCJA FILOZOFII WSCHODU:
Hegel: „Tak więc Hindusi potrafią patrzeć przez dziesięć lat na czubek własnego nosa, żywieni przez
otaczających ich gapiów, pozbawieni wszelkiej innej duchowej treści. Indie należy wykluczyć z
historii”
Reale: „filozofia jest specyficznym tworem Greków”

Edward Said: Orientalizm – zabarwione niechęcią i poczuciem wyższości nastawienie ludzi Zachodu
do obcej kultury; wiedza o innym daje moc rządzenia nim! Orientalizm to produkt uboczny dominacji
kolonialnej i intelektualnego imperializmu.
Ronald Inden: „Zachodzni badacze powinni uwolnić Indie z hegemonii zachodniego dyskursu i
przywrócić im epistemologiczną i aksjologiczną niezależność:
Wilhelm Halbfass: „myślenie europocentryczne: „udzielanie suwerenności i przywracanie Hindusom
ich pierwotnej swoistości” świadczą o chęci utrzymania Zachodu w roli PODMIOTU świata”
Gilbert Ryle: „Nic co pochodzi ze Wschodu nie jest godne uwagi filozofa, z wyjątkiem słońca”
nothing worth a philosopher's notice out of the East expect the sun
Peter Strawson: mówi, że jest „uzależniony od Indii”

ŹRÓDŁA EUROPOCENTRYZMU
Brak podstawowej zalety, którą posiada filozofia zachodnia – myśl Wschodu nie wyrasta z rodzimej
tradycji intelektualnej, budzi poczucie obcości
Złudzenie jedności zachodu – skłonność do podkreślania jedności tradycji zachodniej (mimo
oczywistych różnic pomiędzy poszczególnymi nurtami, okresami, itd.), jedność filozofii Zachodu
wydaje się bezsporna, podczas gdy multikulturowy dialog filozoficzny wciąż budzi obawy
Złudzenie jedności Orientu – nieznajomość różnic między filozofią Indii i Chin; skłonność do
uproszczeń i generalizacji, brak JEDNEGO reprezentatywnego stanowiska „filozofii wschodu” ani
filozofii indyjskiej czy chińskiej (ani nawet szkoły wedanty czy taoizmu)
Kryzys filozofii orientalnej – w XX w. myśliciele indyjscy chcąc zahmować się filozofią przejęli
zachodnie narzędzia, porzucając rodzime tradycje; ostatnie 30 lat – powrót do filozoficznych tradycji
Azji
Filozofię wschodu, a Indii szczególnie, cechuje wielość, różnorodność, rywalizacja między
poszczególnymi koncepcjami – debata

FILOZOFIA PORÓWNAWCZA
Cross-cultural phenomenon
Interkulturowość filozofii pozwala uświadomić sobie w jak wielu różnych środowiskach kulturowych
rodzi się filozoficzny namysł i jak różne konteksty kulturowe odciskają się na strukturze ludzkiego
myślenia i tworzonych arblitralnie kategoriach pojęciowych
Ksenologia – swoista „ogólnoludzka konwersacja” czyli wysławianie ludzkich doświadczeń –
zarówno tych jednostkowych, podobnych, powtarzalnych, jak i tych niecodziennych, całkiem
odmiennych – w przróżnych kulturowych językach czy poetykach

 Świadomość metakulturowa i kulturowy poliglotyzm
 Auto-dez-identyfikacja, czyli zdemaskowanie i przekroczenie własnej fałszywej tożsamości, a

także zdiagnozowanie mitów pojęciowych własnej kultury (np. mit nauki)

 Krytyczna autoidentyfikacja czyli pozyskanie i dopełnieni własnej tożsamości przez poznanie

siebie w relacji ja z INNYM, oraz przez skontrastowanie własnej tożsamości z inną

 Akt identyfikacji wymaga odniesienia się do wspólnoty ogólnoludzkiej – różnica nieuchronnie

implikuje tożsamość

 Za pośrednictwem i pomocą obcego – rozszerzenia pojęcia tożsamości, a także dostrzeżenie

relacyjnego, dynamicznego i wielofazowego charakteru formułowania tożsamości i
samowiedzy

OBCOŚĆ FILOZOFII WSCHODU JAKO WYZWANIE POZNAWCZE
Teza: poznając innego zbliżam się do poznania samego siebie, lepiej uzmysławiam sobie „kim (nie)
jestem?”

 Jednakże to co wydaje się być inne (obce) okazuje się ostatecznie w dużej mierze projekcją

naszej własnej wyobraźni → wyobrażamy sobie coś czego nikt z nas nie mógł sobie
wyobrazić → Inny staje się zaprzeczeniem mnie

 To co wydawało się obce okazuje się tylko naszym własnym wyobrażeniem, czym obce być

powinno (jako zaprzeczenie tego co znane – swojskie)

 Stopniowe oswajanie obcego przez konfrontację z kulturowymi stereotypami rodzaju: Wschód

– spirytualizm, zagłębianie się we własnej duszy, procesach życia psychicznego, irracjonalizm
itp.; Zachód – materializm, efekt wnikliwej obserwacji natury, racjonalizm

PODSTAWOWE POJĘCIA I PODZIAŁY FILOZOFII INDYJSKIEJ

DARŚANA – widzenie, postrzeganie oraz pojęciowe ujmowanie rzeczywistości (driś – patrzeć,
widzieć)

OGLĄD-WGLĄD-POGLĄD

1. Ogląd, bezpośrednie postrzeganie zmysłowe
2. Intuicyjny wgląd, np. osiągnięty dzięki medytacyjnemu skupieniu
3. Pogląd, poznanie pojęciowe, dociekanie prawdy w oparciu o racjonalne wnioskowanie

ANWIKSZIKI – logika, metodyczna refleksja, wgląd, rozumowanie, metafizyka

MATA – myśl, idea, opinia, przekonanie, doktryna,

SIDDHANTA – ugruntowana doktryna, opinia, mniemanie

WADA – dyskurs, debata, polemika (wadzić się)

WEDA – wiedza, nauka (np. liturgia ofiarna, ale też gramatyka, astronomia)


DHARMA – nauka, doktryna filozoficzno-religijna (dhri – dzierżyć)

PRAWO-PRAWDA-PRAWOŚĆ

1. Porządek rzeczywistości, prawo kosmiczne i naturalne
2. Doktryna opisująca ład kosmiczny
3. Zasada przyczynowego wyjaśniania zdarzeń
4. Porządek społeczny i moralny zgodny z tradycją i odzwierciedlający prawo natury
5. Powinność, zasługa, cnota – wskaźnik postawy etycznej

DHARMA a RELIGIA

Wspólne wszystkim dharmom jest:

 Dążenie do wyzwolenia (Moksza, kaiwalja, nirwana) oraz:
 Przekonanie o konieczności ponownego wcielania się (sansara)

W odróżnieniu od religii (w zachodnim rozumieniu) indyjska dharma jest:

 Inkluzywna – tzn. nie wymaga od wyznawcy wyłączności; akceptacja jednej dharmy nie musi

pociągać negacji i odrzucenia pozostałych

 Nie jest konkluzywna – nie definiuje się jako ostateczna, jedyna i słuszna ścieżka duchowego

rozwoju, nie uzurpuje sobie wyłączności

 Nie jest ekskluzywna – stanowi wystarczający choć niekonieczny warunek wyzwolenia się

PERIODYZACJA FILOZOFII INDYJSKIEJ
Pierwszy okres od XV w, p.n.e. do X w. n.e.

1. Wczesna epoka wedyjska (XV w. p.n.e. do IX w. p.n.e.)
2. Późna epoka wedyjska – powstanie upaniszad (IX-VI w. p.n.e.)
3. Epoka sutr – powstanie systemów filozoficznych (III w. p.n.e. – V w. n.e.)
4. Epoka komentarzy filozoficznych, krytyka tradycji (ok. V w. – X w.)

Drugi okres od V w. do dnia dzisiejszego – dominacja systemów śiwaickich i winszuickich (nurt
tantary i bhakti)
Filozofia współczesna od czasów Renesansu indyjskiego (od XIX w.) – wpływ myśli zachodniej


FAZY KSZTAŁTOWANIA SIĘ KULTURY INDII

1. Kultura doliny Indusu

3000 – 1500 p.n.e.

2. Warstwa indo-bramińska

1500 – 600 p.n.e.

3. Warstwa indo-śramiczna

(śrama – wysiłek, asceza)

600 p.n.e. – 300 n.e.

4. Warstwa indyjska (hindusko-buddyjsko-

dżinijska)

300 – 1200

5. Warstwa indo-islamska

1200 – 1757

6. Warstwa indo-angielska

1757 – 1947 lub nawet współczesność

Kultura Indii niczym drzewo banjan

 Wieloźródłowość
 Wielość nurtów współtworząca jedność
 Asymilacja zewnętrznych wpływów i stopniowa adaptacja „obcych” względem głównego

nurtu kultury

 Kontynuacja mimo zakłóceń ciągłości
 Reinterpretacja tradycyjnych pojęć i koncepcji w coraz to nowym kontekście
→ KAŻDA INNOŚĆ DA SIĘ ZASYMILOWAĆ

NAJSTARSZE CYWILIZACJE ŚWIATA

wśród nich: dolina Indusu i Chiny

Miejska kultura dorzecza Indusu:

 Harappa
 Mohenjodaro

Liczebność tych ośrodków miejskich wynosiła ok. 40.000 mieszkańców, były od siebie oddalone o
600 km

Kryteria jedności kulturowej:

 Jednorodna architektura miejska
 Standaryzacja materiału budowlanego
 Unifikacja rozplanowania miast
 Jednolity system miar i wag
 Jednolity styl ceramiki
 Jedno pismo
 Centralizacja władzy i dobrze rozwinięta hierarchiczna administracja państwowa

RELIGIA – hipotezy

 Oparta na kulcie władcy; kulty solarne i rozwinięte rytuały świątynne (m.in. ablucje w

wielkim basenie)

 Kult wielkiej matki – rytuał płodności
 Praktyki ascetyczno-mistyczne (joga)

Życie społeczne

 Bogate życie rodzinne (kultura miejska a wieś)
 Centralna regulacja i standaryzacja handlu
 Wysoki poziom cywilizacyjny (kanalizacja, oczyszczanie miasta itd.)
 Stabilizacja polityczna

Hipotezy dotyczące upadku kultury Harappy:

 Zmiany klimatyczne – długotrwałe susze, obniżenie poziomu wód gruntowych, załamanie się

gospodarki wodnej, i epidemie dziesiątkujące mieszkańców miast

 Klęski nieurodzaju i upadek wsi – zaplecza kultury miejskiej, stopniowe wyludnienie miast

(migracja z biegiem Gangesu)

 Inwazja Arjów („szlachetnych, honorowych” wojowników) – nomadycznych ludów

indoeuropejskich; kolejne najazdy między 1700 – 1500 r. p.n.e.

KULTURA WEDYJSKA

Warstwa indo-bramińska ok. 1500 – 600 p.n.e.

Kluczowe terminy: Wedy, warna, jadżńa, sanskryt, dharma

Struktura społeczna – system warn (varna – kolor)

 BRAMINI – warstwa kapłańska
 KSZTATRIJOWIE – warstwa wojowników
 WAIŚJOWIE – warstwa kupców, rzemieślników
 ŚRUDOWIE – warstwa robotników rolnych, sług

PISMO:

Sanskryt – „doskonale ułożony”
Dewanagari – „pismo z boskiego miasta”

Wedyjski rytualizm (jadżńa)

WIEDZA OBJAWIONA (śruti – zasłyszana)

Wedy (1500 – 600 p.n.e.)

Kolejne warstwy czterech wed

RIGWEDA – wiedza
hymnów (1028),
inwokacje do 33 bogów

SANHITY

Hymny,
modlitwy,
mantry,
rozważania
kosmogoniczne

BRAHMANY

Komentarze do
hymnów, analiza
rytuału,
rozważania nad
znaczeniem ofiray

ARANJAKI

Rozważania
leśne wokół
ofiary oraz
wewnętrznego
ćwiczenia, do
samodzielnej
recytacji

UPANISZADY

Rozważania
filozoficzne,
refleksje nad
istotą bytu i
losem
człowieka, idea
interioryzacji
ofiary

SAMAWEDA – wiedza
świętych pieśni
towarzyszących
składaniu ofiary m.in. z
somy, masła, mleka

JADŻURWEDA –
wiedza formuł ofiarnych,
liturgicznych

ATHARWAWEDA –
wiedza Atharwów
(półboskich kapłanów),
formuły magiczne
zapewniające pomyślność
(uzupełnienie rytuałów
ofiranych

BOGOWIE WEDYJSCY (dewa, dewi) 33bóstwa Rigwedy

 Bogowie nieba: Djaus, Waruna (Pan rit), Mitra, Uszas, Aświnowie, Surja, Winszu, Puszan…
 Bogowie powietrza: Indra, Rudra (Śiwa), Waju…
 Bogowie ziemi: Agni, Soma, Saraswati…

KAPŁANI WEDYJSCY:

 Hotar – przyzywa boga, recytuje hymny Rigwedy
 Udgotar – śpiewa pieśni Samawedy
 Adhwarju – wypowiada mantry Jadżurwedy
 Bramini towarzyszący – wypowiadają formuły Atharwawedy

RIGWEDA – wątki kosmologiczne

 Stworzenie bytu i niebytu z jedni (Nasadujasukta X. 129)
 Naturalne rodzicielstwo: stworzenie przez zapłodnienie prawód (Rigweda II.38, VII.47, X.9,

X.33, X.121)

 Stwórca – niebiański rzemieślnik (Wiśwakarman X.81)
 Stworzenie przez poćwiartowanie praczłowieka (Puruszasukta X.90)
 Stworzenie z boskiego dźwięku, mowy – Wacz I Wać (X.125) → mistyczne zgłoski, słowa –

mahawakja

ISTITA MYŚLI WCZESNOWEDYJSKIEJ:

 Rytualizm – centralna rola praktyki ofiarnej (jadżńa, rita)
 Ahistoryczność – jedyna realność = rytuał; przekaz ustny, czas cykliczny
 Korzenie mistycznio-naturalistyczne – człowiek elementem Natury, łączy go z nią pragnienie

(kama) i niewiedza (awidja)

 (anty)uniwersalizm – brak ostrych granic doktryny, podatność na asymilację obcych wpływów
 Henoteizm – zmienia się cel rytuału, ale celowość (artha) pozostaje; celem ostatecznym

rytuału jest niepoznawalny absolut = brahman, stanowisko pośrednie między monoteizmem a
politeizmem; jednoteizm (Max Muller, 1899): synkretyzm, politeizm = nominalna wielość
bóstw, ale ofiara składana jednemu bóstwu isztadewata, które traktowane jest w trakcie
rytuału jako bóstwo centralne

OKRES ŚRAMICZNY – popularyzacja ruchów ascetycznych (Budda Śakjamuni, VI w.p.n.e. –
twórca drogi środkowej /kwiat lotosu/, Dżina Mahawira, VI w. p.n.e. – twórca dżinizmu)

UPANISZADY (VIII-VI w. p.n.e.)

13 klasycznych: Iśa, Katha, Kena, Praśna, Mundaka, Mandukja, Taittirija, Czandogja, Brihadaranjaka,
Śwetaśwatara, Kauszitaki, Aitareja, Maitri

Mundaka 1.1.3: „Dzięki jednej wiedzy, o Panie, wszystko poznajemy?”

Czym jest wiedza? Czym jest dla nas poznanie?

Najważniejsze przesłanie upaniszad:

 Istnieje ostateczna rzeczywistość (brahman)
 Poznający ma naturę z nią tożsamą

ATMAN = BRAHMAN

ATMAN (sans. an – oddychać, poruszać się; gr. Atmos – para, powietrze; łac. Animus)

 Pierwotnie nieśmiertelna zasada ożywiająca ciało
 Ja, jaźń, duch (dusza?), tchnienie życiowe, się
 Rzeczywistość ostatecznie ujęta od strony subiektywnej, podmiotowej, jednostkowej

BRAHMAN (sans. Brih – pęcznieć, rosnąć)

 Pierwotnie moc magiczna tkwiąca w ofierze, dzięki której świat wzrasta, istnieje
 Immanentna światu energia ożywiająca wszystko, odwieczna, bezpostaciowa moc kosmiczna,

twórcza zasada świata obejmująca wszystko i będąca istotą wszystkiego

 Rzeczywistość ostateczna ujęta od strony obiektywnej, holistycznej

MOKSZA (sans. muć – uwalniać się, wyzwalać)

 Uświadomienie sobie, rozpoznanie własnej nieuwarunkowanej i uniwersalnej (absolutnej)

natury

 Utożsamienie się atmana z brahmanem

MAHAWAKJA (sans. maha – wielkie + vakya – słowa, sentencje)

 „świadomość jest brahmanem” (Aitareja 3.3 z Rigwedy)
 „ty jesteś tym” (tat tvam asi – Czhandogja 6.8.7 z Samawedy)
 „ja jestem brahmanem” (Brihadaranjaka 1.4.10 z Jadżurwedy)
 „ten atman jest brahmanem” (Mandukja 1.2 z Atharwawedy)

PRZEMIANY W MYŚLI PÓŹNOINDYJSKIEJ

w okresie upaniszad

 Asymilacja idei niearyjskich (medytacja – dhjana, praktyka rozwoju duchowego – joga)
 Internalizacja ofiary – ofiara wewnętrzna, niematerialna, odprawiana w duchu, a nie

publicznie – reakcja na tradycje ascetyczne tj. śramaniczne

 Rozwinięcie koncepcji dharmy (porządku kosmicznego), sansary (kołowrotu wcieleń) i

karmana (prawa moralnej odpłaty, ekwiwalencji uczynków i doznań)

 Koncepcja tożsamości atmana i brahmana

KLASYFIKACJA SYSTEMÓW INDYJSKICH – draśan

ASTIKA – draśny respektujące autorytet Wed, czyli „wierzące w istnienie” objawienia wedyjskiego

 Sankhja i joga
 Njaja i waiśeszika
 Mimansa i wedanta

NASTIKA
Darśany odrzucające autorytet Wed, nie pokładające wiary w ich objawiony charakter, m.in.

 Buddyzm,
 Dżinizm,
 Szkoła czarwaków – materialiści
 Szkoła adżiwików – fataliści
 Szkoła adżńanika – agnostycy

KRIJAWADIN
Darśany uznające prawo karmana głoszące, iż jakość moralna uczynków znajduje odzwierciedlenie w
doznaniu (przyjemność/przykrość/obojętność) będącycm nieodzwoną „odpłatą” za działanie podjęte w
obecnym bądź minionym wcieleniu:

 Sześć ortodoksyjnych szkół darśan (astika)
 Niektóre szkoły nieortodoksyjne (nastka) – buddyzm, dżinizm

AKRIJAWADIN
Darśany odrzucające prawo karmana:

 Niektóre szkoły nieortodoksyjne

(nastika): czarwakowie

 Szkoła adżiwików
 Implicite szkoła adżńaników

FILOZOFIA INDYJSKA – GŁÓWNE

STANOWISKA METAFIZYCZNE

PSEUDONIHILIZM – nic nie istnieje – nihilizm przypisywanie (niesłusznie) buddyzmowi przez
zwalczającą go szkołę njaji (Njajasutry IV 1.37-57) z racji przyjmowania przez buddyzm doktryny nie
substancjonalności (anatman) i nietrwałości (anitjata)

MOMENTALIZM – istnieją tylko byty monetalne (dharmy) przejawiające się na mocy prawa
współzależnego powstawania (pratitja samutpada) – szkoły wczesnego buddyzmy

 Sarwastiwada: dharma = byt wieczny, istniejący potencjalnie (jako przeszły i przyszły) lub

aktualnie (teraźniejszy, istniejący przez 1 kszanę)

 Sautrantika: dharma = byt wyłącznie teraźniejszy, bezczasowy fenomen, bezwymiarowy

punkt w czasie

NIEDUALIZM (quasi-monizm) – istnieje tylko jeden byt, którym jest czysta bezprzedmiotowa
świadomość (czit), nie odnosząca się do żadnego konkretnego podmiotu, a wszelka wielość jest
złudzeniem *niedualistyczna szkoła wedanty – adwaita wedanta, Śankara VIII w.)

MONIZM – istnieje tylko jeden rodzaj bytu:

 Materia; szkoła czarwaków, lokajatów (cztery żywioły – mahabhuta)
 Świadomość, czysty umysł; idealistyczna szkoła buddyjsko jogaczarna (świadomość zbiorcza

– alaja widżńana)

DUALIZM

 Istnieje jedna substancja niezależna (tj. bóg = saguna, brahman), oprócz nie istnieją inne,

zależne i atrybutywne formy bytu, takie jak dusze indywidualne i materialne przedmioty
(wiśisztadwaita wedanta – Ramanudża XI w.)

 Istnieją dwa rodzaje bytu – indywidualne samoistne i niestwarzające jaźnie – purusza, oraz

samoistna ewoluująca i twórcza materia, przyroda – prakriti (szkoły sankhja i joga)

PLURALIZM

 Szkoły waiśeszika i njaja: istnieje 7 rodzajów przedmiotów poznania (padartha)

1. Substancja (9)
2. Właściwości (24)
3. Działanie (5)
4. Powszechnik (2)
5. Inherentna relacja
6. Szczegółowość (∞)
7. Nieistnienie (4)

 Szkoły mimansy: 8 kategorii rzeczywistości

1. 4 pozytywne (substancja, cecha, czyn, powszechnik)
2. 4 negatywne

 Szkoła wedanty Madhwy: nieszkończona wielość

1. Brahman
2. ∞ atamanów
3. ∞ bytów materialnych

NIESUBSTANCJALIZM – prawidłowa odpowiedź wyłania się z ciszy (arja tusznibhawa – szlachetne
milczenie) następującej po odrzuceniu wszystkich metafizycznych poglądów (sceptycyzm?), brak
samobytu (nirswabhava) = pustka natury bytu (śunjata): nie istnieje trwała substancjalna podstawa
zjawisk rzeczywistości; buddyjska szkoła madhjamaki, Nagardżuna II w.

RELATYWIZM – odpowiedź zależy od przyjętego punktu widzenia; pogląd zależy od przyjęcia
stanowiska afirmatywnego, negatywnego, agnostycznego lub złożonego w odniesieniu do danej
fundamentalnej kwestii metafizycznej jako stanowiska poprawnego w ramach wcześniej założonej
struktury pojęciowej (dżinijski nonkategorializm)

SCEPTYCYZM →AGNOSTYCYZM - rozumowanie na temat tego, co kryje się za aktualną
percepcją jest naznaczone istotnym nieusuwalnym brakiem → powinniśmy zaprzestać badania
rzeczywistości i podążać za wskazaniami beztroskiego zdrowego rozsądku; wszystko dziełem
przypadku – szkoła czarwaków i adżńaników

SZKOŁA CZARWAKÓW

(lokajatów)

Carvaka – cari (słodka, atrakcyjna) + vak, vac (mowa)
Lokayata (loka – ludzie, świat, zmysły + ayata – rozszerzony, rozpowszechniony) – dosł. Pogląd
rozpowszechniony na świecie, wśród ludzi albo: opinia oparta na doświadczeniu zdobytym przez
zmysły

HISTORIA SZKOŁY
Poglądy tej szkoły znane są z innych hinduskich i buddyjskich autorów (oryginalne źródła zaginęły)
Przypuszczalnie pierwszym dziełem tej szkoły była Brihaspatisutra (ok. V w. p.n.e.)
Wygaśnięcie szkoły datowane na ok. XV w.

Czarwakowie byli w opozycji wobec całej tradycji wedyjskiej, a najwyżej cenili sobie dążenie do
prawdy, spójność, zwięzłość i nieskrępowaną wolność myśli

SYSTEM CZARWAKÓW W RELACJI MADHAWY (XV w.)
Madhawa – filozof wedanty z płd. Indii, autor słynnego traktatu pt. Podsumowanie wszystkich
doktryn, stanowczo odrzucał poglądy czarwaków
„piewcy ateizm;

Póki życie jest Twoje, ciesz się nim,
Nikogo nie pominie bystre oko śmierci,
Gdy raz spalą to ciało, uważane za nasze,
Jakże kiedykolwiek może ono powrócić?”

Póki zżyjesz, żyj szczęśliwie
Bierz pożyczki i pij ghi,
Gdy ciało w proch się zmieni
Skąd mogłby wówczas powrócić?

Celem zycia jest pomyślność i samospełnienie, dostatnie, szczęśliwe i aktywne życie na tym świecie.

Według braminów krytycznych wobec czarwaków szkoła ta realizuje wyłącznie dwa cele życiowe:

 Artha – dostatek materialny
 Kama – rozkosz zmysłowa
Stąd też czarwakom zarzucano egocentryczny hedonizm.

MATERIALIZM
Podstawową substancją rzeczywistości są cztery żywioły (z tradycji indyjskiej koncepcji 5
żywiołów czarwakowie akceptują tylko cztery)

1. Ziemia – stałość (prithwi)
2. Woda – płynność (dżal)
3. Ogień - jasność (agni)
4. Wiatr – ruchliwość (waju)

Odrzucają natomiast przestrzeń – pustkę (akaśa)
Z żywiołów powstaje wszystko, także świadomość.

ODRZUCENIE WIARY W ZAŚWIATY I ANTYRYTUALIZM

 Jeśli zwierzę zabite w rytuale dżjotisztoma samo pójdzie do nieba, czemu ofiarnik nie składa

w ofierze własnego ojca?

ANTYASCETYZM I ANTYBRAMINIZM

 Życie religijne i składanie ofiar – sposoby zycia dobre dla tych, którym brak męskości lub

zdrowego rozsądku

 Czarwakowie odrzucali system warn i kast, uznając go za nienaturalny, nieprzystający do

rzeczywistości: „Jakiż sens ma poniżanie ludzi ze względu na przynależeność do danej kasty
czy rozróżnienie wyższych i niższych kast, skoro każde ludzkie ciało ma takie same organy –
usta, oczy, uszy itd.”

 Czarwakowie zarzucają braminom interesowne szerzenie zabobonów – bramini zdobywają w

ten sposób wysoki status społeczny i materialny.

Dżajaraśi Bhatta VIII/IX w.

 Rozpuszczenie wszystkich zasad – błyskotliwe dzieło nt epistemologii, w którym autor stara

się podważyć teorie innych rywalizujących szkół – zarówno ortodoksyjnych jak i
heterodoksyjnych

 Głosi sceptycyzm i agnostycyzm – podobnie jak adwaita wedanta i Nagardżuna uznaje

wszystkie źródła wiedzy jako zawodne

 Nie sposób zyskać prawdziwe wiedzy ponieważ najpierw powinniśmy zdefiniować kryteria

poprawności procedur poznawczych, co nie jest możliwe bez uprzedniego poznania
rzeczywistości, do której owe procedury poznawcze miałyby się stosować. Wszelkie kryteria
poznawcze są wadliwe i muszą być poddane weryfikacji, a ta opiera się na innych kryteriach,
które też domagają się weryfikacji itd.

 Nie sposób sformułować adekwatnej definicji poznania prawdziwego ani uchwycić natury

rzeczywistości przy pomocy narzędzi pojęciowych, jakimi dysponujemy

 Wszelkie filozoficzne tezy zakorzenione są w konkretnym systemie przyjętych arbitralnie

przekonań (wierzeń) tzn. określonych kryteriów, definicji, kategorii

 „w praktyce głupiec i mędrzec nie różnią się od siebie wiele, gdyż obaj muszą działać jedynie

w oparciu o doświadczenie i wadliwą, niepewną wiedzę o świecie”

SZKOŁA SANKHJI

Tradycja dualistyczna

FAZY ROZWOJU TRADYCJI SANKHJI-JOGI

CZAS TRWANIA

PRZEDSTAWICIELE

DZIEŁA

1. Protosankhja

VII w. p.n.e. – I w. n.e.

Kapila
Asuri

?

2. Faza przedklasyczna

I – V w.

Pańczaśikha



Warszaganja
Windhjawasin
Madhawa

Szasztitantra –
dzieło niezachowane
(ok. II w.)

?
?
?

3. Faza klasyczna

III – IX w.
Wyodrębnienie się z
tradycji osobnych
systemów (darśana) –
sankhji oraz jogi
klasycznej

Iśwarakriszna
Gaudapada
Mathara
Patańdżali
Wjasa
Waczaspati Miśra

Sankhjakarika


Jogasutry

4. Faza poklasyczna

(nurty wedantyczne)
XIV w. - dziś

Pseudokapila
Aniruddha
Widżńana
Bhikszu

Współcześnie: Hariharananda Aranja
(1869-1947) – odnowieciel tradycji,
założyciel Kapila Math

Sankhjasutry




Samkhyatattvaloka
Bhasvati

SCHEMAT 25 „TAKOŚCI” RZECZYWISTOŚCI (tattva)

MANAS

AWJ

A

KTA

WJ
A

KTA

PURUSZA

PRAKRITI

PRADHANA

MULAPRAKRITI

BUDDHI

MATHA

AHANKARA

BUDDHNDRIJA
 Ucho
 Skóra
 Oko
 Język
 Nos

KARMANDRIJA
 Mowa
 Reką
 Noga
 N. rozmn.
 N. wydalania

TANMATRY
 Boski dźwięk
 Czucie
 Barwa
 Smak
 Zapach

MAHABHUTA
 Przestrzeo
 Wiatr
 Ogieo
 Woda
 Ziemia

PRADHANA

BUDDHI

AHANKARA

WAIKRITA

BHUTADI

TAIDŻASA

MANAS

BUDDHNDRIJA
 Ucho
 Skóra
 Oko
 Język
 Nos

KARMANDRIJA
 Mowa
 Reką
 Noga
 N. rozmn.
 N. wydalania

TANMATRY
 Boski dźwięk
 Czucie
 Barwa
 Smak
 Zapach

MAHABHUTA
 Przestrzeo
 Wiatr
 Ogieo
 Woda
 Ziemia

JOGA I PRAKTYKI ASCETYCZNE

1. Początki w epoce indo-śramicznej (600 r. p.n.e. – 300 r. n.e.)
2. Rozwój w czasach indo-buddyjsko-dżinijskich (300 – 1200 r.)
3. Przykłady współczesne

ASCEZA W INDIACH
Asceza (tapas, sannjasa)

 potwierdzenie siły duchowej i autonomii jednostki
 cel praktyki ascetycznej: wygaszenie wszelkich pragnień (nie tylko cielesnych) a w

konsekwencji wyciszenie zjawisk świadomościowych zakłócających wgląd w naturę
rzeczywistości

Cztery rodzaje starożytnych praktyk ascetycznych:

1. ścieżka umartwiania się – nurt skrajnej ascezy, praktyki umartwiania się m.in. surowe posty,

całkowita izolacja, życie poza strukturą społeczną (np. w niedostępnych górach)

2. ścieżka wglądu – wspólnoty jogiczne skupiające się na poszukiwaniu wiedzy o naturze jaźni

(zazwyczaj ogolone głowy na znak pokory), życie na marginesie społeczeństwa

3. ścieżka leśnych pustelników (ofiarników) – długowłosi asceci, którzy oddają się forsownym

praktykom, ale jednocześnie regularnie odprawiają ofiarę agnihotry

4. ścieżka ascetów wędrownych – wyrzeczeńcy, starzy ofiarnicy leśni, podtrzymują jedynie

wewnętrzny mentalny ogień ofiarny, czyli żar ascezy (tapas), interioryzacja ofiary

JOGA

Sanskrycki termin yoga od yuj

 ujarzmić, nakładać jarzmo
 łączyć, wiązać

WIELOZNACZNOŚĆ TERMINU JOGA

1. nauka, teoria rozwoju duchowego, wskazująca właściwą ścieżkę wiodącą do wyzwolenia

(Moksza, nirwana, kaiwalja)

 autonomiczny system filozoficzny, jedna z sześciu klasycznych darśan (radżjoga tł.

Joga królewska – Jogasutry Patańdżalego, ok. III w.; definicja jogi wg Patańdżalego:
joga powściąganiem zjawisk świadomościowych (czitta writti nirodha);

Najważniejsze komentarze do Jogasutr:
Wjasa, Jogabhaszja, VII w.
Śankara, Wiwarana, VII w.
Waczaspati Miśra, Tattwawaiśaradi, IX w.
Bhodża Radża, Radżamartanda, X w.
Widżńana Bhikszu, Jogawarttika, XVI/XVII w.

 element systemu filozoficznego lub religijnego (ortodoksyjnego lub

heterodoksyjnego), np. joga buddyjska

2. metoda praktyczna ułatwiająca rozwój duchowy, np. hathajoga
3. zdolność zapanowania nad biegiem zjawisk świadomościowych rozwijaną w trakcie praktyki:

Zjawiska świadomościowe:

 uciążliwe – zrodzone z niewiedzy i zasilające złoże karmiczne): błąd poznawczy,

fantazjowanie (wikalpa), sen głęboki bez marzeń, przypominanie

 nieuciążliwe (nie rodzące złoża karmicznego): poznanie prawdziwe

4. stan skupienia świadomości na danym poziomie
5. ujarzmienie (nirodha) wszelkich zjawisk świadomościowych, docelowy stan niezbędny do

wyzwolenia z kręgu wcieleń (sansara)

STRUKTURA PODMIOTU EMPIRYCZNEGO (w ujęciu Jogasutr)

CZITTA

Świadomość empiryczna

 buddhi – świadomość intuicyjna, intelekt
 ahankara – świadomość ja, ja działające
 manas – umysł, zmysł wewnętrzny, synteza danych zmysłowych

WEWNĘTRZNA DYNAMIKA PROCESÓW ŚWIADOMOŚCIOWYCH (patańdżalego
koncepcja świadomości)

CZETAS (sfera dyspozycyjna świadomości, podświadomość) = sanskary + wasany

TRZY RODZAJE POZNANIA PRAWDZIWEGO:

1. NAOCZNOŚĆ, WGLĄD POZNAWCZY (prartjaksza, pramana); warunek wstępny: śraddha

– wiara, ufność w istnienie wiedzy wyzwalającej, która domaga się weryfikacji i
potwierdzenia w bezpośrednim doświadczeniu

2. WNIOSKOWANIE PRZEZ ANALOGIĘ, ROZUMOWANIE (anumana); poznanie pośrednie
3. PRZYJĘCIE POZNANIA OD NAUCZYCIELA LUB Z AUTORATYWNEGO ŹRÓDŁA

(agama); poznanie pośrednie

DWA FILARY METODY JOGICZNEJ

 Ćwiczenie (abhjasa) – dążenie do osiągnięcia stałego stanu powściągania świadomości
 Bezpragnieniowość (wairagja) – zapanowanie świadomości nad lgnięciem do przedmiotu

poznania

PRAKTYKA WSTEPNA

SANSKARA

ślad utrwalony w

bieżącej pamięci

lub podświadomej

sferze

dyspozycyjnej

WASANA

liczne sanskary

tego samego

rodzaju tworzą

wasany - nawyki,

skłonności, trwałe

dyspozycje

PRATJAJA

aktualne zjawisko

świadomościowe

Krijajoga – asceza, medytacje, skupienie się na Iśwarze; osłabianie uciążliwości, wyrobienie
właściwych nawyków – sanskara

OŚMIOCZŁONOWA ŚCIEŻKA JOGI

1. JAMY – zasady moralne (ahinsa):

 Niekrzywdzenie
 Prawdomówność
 Niekradzenie
 Wstrzemięźliwość
 Ubóstwo

2. NJAMY - praktyki ascetyczno-mistyczne (oczyszczenie):

 Oczyszczenie
 Zadowolenie
 Medytacja (studiowanie nauk)
 Skupianie się na Iśwarze

3. ASANY – pozycje ciała: nieruchoma i wygodna
4. PRANAJAMY – kontrola energii witalnej (prana); praca z oddechem, wznoszenie energii,

kontrola i zatrzymanie biegu prany

5. PRATJAHRA – wycofanie uwagi ze zmysłów
6. DHARANA – przykucie uwagi, związanie świadomości z miejscem (ekagrata)
7. DHJANA – kontemplacja, jednostajność strumienia świadomości
8. SAMADHI – skupienie, stopniowy wgląd poznawczy

KAIWALJA

jedność, synonim mokszy

AWIDJA – pięć uciążliwości
Pięć sposobów manifestowania się niewiedzy:

1. Niewiedza podstawowa (awidja) – widzenie w nietrwałym trwałego, w nieczystym czystego,

w niewygodzie pomyślności, w bezjaźniowym Jaźni

2. Stan „jestem” (asmita)
3. Pragnienie (raga)
4. Awersja (dwesza)
5. Przywiązanie (abhinweśa)

POZNANIE WYZWALAJĄCE – przezwyciężenie złudnej tożsamoścu podmiotowej, rozróżnienie
(wiweka)

CZITTA

podmiot empiryczny

Ucieleśnione ja, organizm

psychofizyczny, wytwór

przyrody (prakriti)

PURUSZA

podmiot absolutny

Bierny widz, widzostwo,

niedająca się

uprzedmiotowić jaźo, duch

transcendentny wobec

przyrody

STRUKTURA BYTU LUDZKIEGO (Jogasutra)

























SZCZEBLE MEDYTACJI
stopniowalność stanu skupienia świadomości (samadhi)

1. SAWITARKA – popadnięcie w stan z myśleniem
2. NIRWITARKA – popadnięcie w stan bez myślenia
3. SAWICZARA – popadnięcie w stan z przenikaniem
4. NIRWICZARA – popadnięcie w stan bez przenikania
5. ANANDA – błogość
6. ASMITA – świadomość jestem (apercepcja)
7. SAMPRADŻATA, SAMADHI – skupienie z uświadomieniem; WIWEKA – rozróżnienie;

PRADŻŃA – poznanie prawdy

8. ASAMPRADŻŃATA SAMADHI – skupienie bez uświadomienia

KAIWALJA – wyzwolenie

MOCE JOGICZNE – skutki uboczne praktyki medytacyjnej
EKAGRATA – skupienie umysłu na jednym punkcie przez dowolnie długi czas

PRAKTYKI DLA ŚREDNIOZAAWANSOWANYCH: skupienie (sanjama = dharana + dhjana +
samadhi) na:

 Sanskarach – poznanie poprzednich wcieleń

JAŹN

(purusza)

Ucieleśnione
ja jako
wytwór
przyrody
(prakriti)

umysł

ciało

Intelekt (buddhi

Poczucie ja
(ahankara)

Sfera
podmiotowa

Sfera
przedmiotowa

 Ciele – niewidzialność
 Karmanie – poznanie omenów śmierci
 Życzliwości – spotęgowanie tego uczyucia
 Słońcu – poznanie Wszechświata
 Księżycu – poznanie ładu gwiazd
 Gwieździe Polarnej – poznanie ruchu gwiazd
 Pępku – poznanie ładu własnego ciała
 Gardle – ustanie głodu i pragnienia
 Sercu – wgląd w świadomość

PRAKTYKI DLA ZAAWANSOWANYCH:

 Oderwanie umysłu od ciała – osłabienie uciążliwości i karmana
 Rozluźnienie więzów karmana i doświadczenie przejścia – zdolność wejścia w inne ciało
 Opanowanie tchnień witalnych (prana), np. udany – nieprzyleganie do wody, błota, kolców,

wyjście z ciała w chwili śmierci, opanowanie samany – promienność ciała

 Skupienie się na żywiołach, uchwycenie ich natury (także subtelnej, tj. niepoznawalnej

zmysłowo), uchwycenie natury gun i ich celowości – panowanie nad żywiołami

 Doskonałość ciała – wdzięk, siła, diamentowa zwartość
 Zdobycie OŚMIU WIELKICH MOCY JOGICZNYCH:

1. Atomizacja ciała – zmniejszenie nawet do wielkości atomu
2. Lewitacja – lekkość
3. Magnifikacja – powiększenie
4. Dotykanie rzeczy odległych
5. Wola bez przeszkód – np. zanurzanie się w ziemi jak w wodzie
6. Panowanie nad żywiołami i ich przejawami
7. Moc stwórcza
8. Zdolność do tworzenia innych kategorii rzeczywistości zgodnie z życzeniem

(zaawansowany jogin nie korzysta z tej mocy)

CZTERY RODZAJE JOGINÓW

1. POCZĄTKUJĄCY – mający pierwsze osiągnięcia, stosuje ćwiczenia jogiczne
2. MAJĄCY MIODOWE STOPNIE – zdolny do poznania niosącego prawdę, ma oczyszczony

umysł i często przeżywa słodycz, ekstazę (rodzą się pokusy i pycha)

3. MAJĄCY ŚWIATŁO POZNANIA

PRAWDY – zwyciężywszy żywioły i
narządy psychiczne, kontempluje –
gwarancja powodzenia dalszej praktyki

4. MAJĄCY PRZEKROCZYĆ

KULTYWOWANIE JOGI - zdolny do
siedmiorakiego poznania prawdy, które
prowadzi do ostatecznego wyzwolenia

HATHAJOGA (od X w.) – wyzwolenie przez ciało;
system 7 czakramów – ośrodków energii witalnej
(prana); dalszy rozwój praktyki jogi w duchu
tantary (wyzwolenie przez ciało)
PRANAJAMA – kanały (nadfi) przepływu energii
witalnej (prana)

PIĘĆ ASPEKTÓW PRANY:

 Prana
 Samana
 Apana
 Udana
 Wjana

WEDANTA

Dosłownie: zakończenie wed

ADWAITA WEDANTA

 Gaudapada, VII w. – mistrz Gowindy, nauczał Śankarę
 Śankara, VII w. – nirguna brahman
 Mandana Miśra, VIII w.
 Ramanudża, IX w. – wiśiszta adwaita – saguna brahman
 Wallabha, XV/XVI w. – śuddha adwaita – czysty nie dualizm, bez ograniczeń maji

DWAITA WEDANTA

 Madhwa, XIII w. – dwaita – ruch bhakti

Założyciel szkoły – Badarajana, ok. I w.

Bhartrihari, Wakjapadija, V w. – gramatyk, komentator WS, filozofia języka jako darśana

 Świat podlega gramatycznej strukturze sakralnego języka Wed (samskrita – doskonały)
 Poznanie poza językiem niemożliwe (niepoznawalność wyrażalna w języku; wiedza ≈ język
 Uchwycenie znaczenia – tylko przez całość/zdanie, jednostkowe fonemy i słowa –

konwencjonalne i relatywne

 Język (mowa – Wacz) jest niepodzielny i odnosi się do śabda brahmana; brahman jest

denotacją wszystkich słów; 2/3 języka transcendentuje ludzką mowę

 Przedmiot – manifestacja nazwy (nominalizm)

DWA POZIOMY PRAWDY:

 Poziom rzeczywistości empirycznej
 Poziom rzeczywistości absolutnej

KONCEPCJA MAJI

Z punktu widzenia ontologii:

 odwieczna, względna i skończona wewnętrzna moc (śakti) brahmana, która:

1. nie jest z nią tożsama ani samoistna (nie ma niezależnego istnienia)
2. nie jest odeń różna ani nierealna (jest jego rzeczywistą mocą)
3. ERGO: nie jest zarazem tożsama i różna od brahmana

 nieświadoma, aktywna, wieloraka

 złożona (dwoistość natury: jest czym innym z punktu widzenia rzeczywistości względnej oraz

absolutnej); Maja do brahmana ma się tak jak pusta przestrzeń w garnku do przestrzeni jako
takiej

Z punktu widzenia epistemologii

 jej źródłem jest błędne poznanie (mylnie branie jednej rzeczy za drugą)
 jest usuwana przez wiedzę, poznanie prawdziwe

Z punktu widzenia aksjologii:

 jest pozytywna: jako wikszepa śakti tworzy (projektuje) świat wielości (nama rupa)
 jest negatywna: jako awarana śakti zakrywa prawdziwą rzeczywistość – brahmana (doskonałą

wiedzę, błogość)

CZTERY STADIA SMOREALIZACJI

1. tylko brahman jest realny a świat jest nierealny
2. jest tylko brahman i nic ponad to (nie traćmy czasu na zaprzeczanie istnieniu świata)
3. Jaźń jest brahmanem – ja jestem brahmanem (zatarcie dystynkcji podmiot – przedmiot)
4. Cały wszechświat jest brahmanem (przezwyciężenie egocentryzmu, iindywidualnego

utożsamienia się z Jaźnią kosmiczną; atman=brahman)

MINASA

Od man – mniemać, myśleć, namysł

Potocznie od mamsa – mięso – ofiara zwierzęca

Przedstawiciele:

 Dżajmini, Mimansasutry, ok. V w. p.n.e. (2745 sutr)
 Śabara, ok. V w.
 Kumarila Bhatta, VII/VIII w., Ślokawarttika
 Prabhakara Guru, VIII w., Wiwarana

Miansa – założenia, cele:

 Analiza źródeł poznania i ważności Wed
 Badania nad językiem – inspiracje starożytną gramatyką
 Analiza liturgii ofiarnej – rytualna ontologia
 Wiara w eiczność Wed wyklucza ich boskie autorstwo – ateizm (ale po XII w. dominują

teistyczne nurty mimansy)

 Dowodzenie nieomylności wed

1. Słowa, ich znaczenia oraz powiązania słowa ze znaczeniem są bez wyjątku wieczne,

sens zdania jest pochodną słów składowych, dlatego też pojęcie (słowo) jest tożsame
ze znaczeniem; idolatria (bałwochwalstwo) dźwięków i języka (mantry)

 Dwie metody interpretacji słów: etymologiczna i poprzez faktyczne użycie

NIEOMYLNOŚĆ WED – dwa nurty interpretacji
Całkowite posłuszeństwo wobec wed podyktowane jest przez:

 Kumarila: wedy nakazują człowiekowi spełnienie danego uczynku ponieważ jest dla niego

dobry

 Prabhakara: dany czyn jest dobry dla człowieka ponieważ nakazany jest przez wedy

ETYKA MIMANSY

 DHARMA – obowiązek, powinność nakazana przez Wedy
 KARMAN – czyn, który przybliża do wiedzy ŻYĆ = DZIAŁAĆ

CZYNY, dwa rodzaje:

1. Codzienne – modlitwy, ablucje, obowiązki rodzinne, społeczne – rytuały

obrzędowe wykonywane bez szczególnych pragnień i pożądań

2. Wykonywane w celu powodzenia, szczęścia – nieobowiązkowe, ich motorem jest

pragnienie, żądza – zaniechani ich nie jest nieetyczne

 DHARMA i ADHARMA – dobro i zło w świecie

Ostateczne wyzwolenie – ustanie działania i doznawania przyjemności – dla tych, którzy
zmęczeni są działaniem i spełniają jedynie rytuały, nie dążąc do zwiększania przyjemności

BRAMIŃSKA KONCEPCJA CZTERECH STADIÓW ŻYCIA – CZTERY AŚRAMY (Manusmriti,
Dharmaśastra)

1. BRAHMACZARIN – uczeń
2. GRIHASTHA – pan domu
3. WANAPRASTHA – pustelnik
4. SANNJASIN – asceta

UPANAJANA – rytuał przejścia, powtórne narodziny

KONCEPCJA CZTERECH CELÓW/WARTOŚCI (purusza-artha):

1. DHARMA – spełnianie powinności religijnych i społecznych, gromadzenie zasług (brahma-

jadżnia, prit-jadżna, dewa-jadżna, bhuta-jadżna, purusza-jadżna)

2. ARTHA – gromadzenie bogactwa uczciwymi sposobami
3. KAMA – zabieganie o przyjemności
4. MOKSZA – wyzwolenie z sansary

WAIŚESZIKA

Od wiśesza – wyszczególnienie, szczegółowość

Przedstawiciele:

 Uluka Kanada (dosł. Zjadacz atomów), Weiśeszikasutry

WAIŚESZIKA – założenia:

 Atomistyczna i pluralistyczna wizja rzeczywistości
 Atom (anu) – niepodzielny i bezwymiarowy, niezniszczalny, wieczny, bierny, niepoznawalny

(wyjątek: poznawalny dla jogina); najmniejszą poznawalną molekuła jest triada diad, diada
jest niepoznawalna

 Poszczególne atomy są jakościowo różne

CECHY SZKOŁY

 Zainteresowanie filozfią przyrody i fizyką

 Pluralizm metafizyczny – rzeczywistość ma złożoną i niejednorodną naturę
 Realizm metafizyczny (nie jest to materializm)
 Realizm poznawczy – wszystkie rzeczy, które istnieją mogą być poznane i nazwane
 Teizm pogodzony z fizykalizmem

ONTOLOGIA – 7 kategorii rzeczywistości (początkowo 6 kategorii bez niewystępowania, pierwotny
schemat ontologiczny ulega przekształceniu w schemat epistemologiczny)
Padartha (dosł. Sens słowa) – przedmiot, o którym można pomyśleć (artha) i nazwać go (pada);
inaczej – przedmiot doświadczenia

1. SUBSTANCJA – drawja (9 rodzjów) – podmiot cech, to co gwarantuje trwanie rzeczy w

świecie, to, co może wejść w relację, kontakt z innym przedmiotem lub podmiotem

 Materialna (zbudowana z atomów) – ziemia, ogień, woda, powietrze
 Niematerialna (wszechprzenikająca lub z pojedynczego atomu) – eter (akaśa), czas

(kala), przestrzeń (diś), jaźń (atman), umysł (manas)

2. CECHA – jakość, guna (24 rodzaje); to, co występuje trwale w substancji dzięki relacji

przenikania:

 Kolor (forma), smak zapach, dotyk, dźwięk
 Liczba, rozmiar,
 Odrębność, połączenie, rozłączenie
 Oddalenie, bliskość ciężar
 Płynność, lepkość
 Świadomość (buddhi)
 Pragnienie, niechęć
 Wysiłek, dyspozycja
 Zasługa, przewina

3. DZIAŁANIE – ruch – karman (5 rodzajów) własność przemijająca

 spadanie
 wznoszenie się
 skupianie się (skurcz)
 rozprzestrzenianie się (rozkurcz)
 przemieszczanie się

4. OGÓLNOŚĆ – powszechnik – samanja (2 rodzaje)

 Ogólność wyższa (rodzaj)
 Ogólność niższa (gatunek)

5. SZCZEGÓLNOŚĆ – wiśesza (1 rodzaj) – manifestacja ogólności w konkretnej rzeczy –

nieskończenie wiele

6. PRZENIKANIE – inherencja, nieodłączne tkwienie – samawaja (1 rodzaj)
7. NIEWYSTĘPOWANIE – abhawa (4 rodzaje)

 Uprzednie
 Po zniszczeniu
 Całkowite
 Wzajemne niewystępowanie

Kategoria 1 – rodzje substancji
Kategoria 2, 3 – sposoby przejawiania się substancji
Kategoria 4, 5, 6, 7 – sposoby poznawania substancji

Kategoria 1, 2, 3 – realne (satja), istniejące (satta)

jaźń

umysł

ciało

Kategoria 4, 5, 6, 7 – realne, nieistniejące (asatta) – twory pojęciowe

KONCEPCJA PODMIOTU

Wszystkie trzy elementy tworzą dżiwa = dusza = osoba

PODMIOT:

 doznawania przyjemności i przykrości
 świadomości (buddhi)

JAŹN – ataman: najwyższa jaźń – bóg (parama-atman), jaźń jednostkowa, ucieleśniona dusza (dżiwa-
atman):

 jest wieczna (nitja) i wszechprzenikliwa (wibhu)
 pojedyncza i inna w każdym ciele
 różna od ciała i zmysłów
 jaźń jednostkowa w stanie naturalnym jest pozbawiona świadomości, zyskuję ją dopiero w

połaczeniu z umysłem (manas)

UMYSŁ

 tworzy go pojedynczy atom
 wieczny i nieskończenie liczny
 pośredniczy pomiędzy jaxnią a zmysłami
 nie jest wszechprzenikliwy jak atman (tyle manasów ile atmanów)
 aktywny, ruchliwy (porusza się z nieskończoną prędkością)
 akty poznania nie sa równoczesne

CIAŁO

 zbudowane z atomów materialnych: ziemia, woda, ogień, powietrze
 siedziba dla zmysłów poznania (buddhindrija) i działania (karmendrija)
 oparcie dla umysłu i jaźni współtworzących duszę; wspólnie z nimi stanowi podmiot cech

KONCEPCJA PRZYCZYNOWOŚCI
Ogólna zasada: ASATKARJAWADA – przyczyna poprzedza skutek i zdolna jest do odrębnego
istnienia
Dwa aspekty związku przyczynowo-skutkowego:

1. KONTAKT (samjoga) – przyczyna poprzedza w czasie skutek – relacja między dwoma

przedmiotami; związek przypadkowu

2. PRZENIKANIE, inherencja (samawaja) – współistnienie przyczyny i skutku, tj. substancji i

jej cechy w obrebie konkretnego przedmiotu, związek konieczny

BÓG – Iśwara

 Jedna z substancji niematerialnych

 Wszechwiedzący podmiot wiecznego poznania
 W przeciwieństwie do pozostałych jednostkowych jaźni (atman) świadomość boskiej jaźni

jest od niej nieoddzielna

 Stwarza, podtrzymuje i niszczy świat zbudowany z atomów w trakcie kolejnych cykli

kosmicznych (kalpa)

 Jest przyczyną sprawczą świata, zaś atomy przyczyną materialną – Bóg stwarza świat z

atomów, ale nie same atomy

DOWODY NA ISTNIENIE BOGA
Same atomy są niezdolne do wykreowania świata 0 odrzucenie hipotezy przypadkowego lub
samorzutnego stworzenia świata

 Z PRZYCZYNY – świat = kombinacja niezliczonych atomów i wiecznych, nieskończonych

substancji; wszystkie rzeczy są złożone z części, a każde złożenie wymaga reguły złożenia,
prawa, inteligentnej przyczyny, która musi być wszechwiedząca, bo inaczej nie mogłaby
złożyć nieskończenie małych atomów w nieskończenie dużej przestrzeni i czasie → BÓG

 Z PRAWA KARMANA – świat jest tak stworzony, aby zbiory atomów mogły „gromadzić

zasługi” lub „popełniać występki”, co rzutuje na dalsze koleje losu (zgodnie z prawem
karmana); atomy nie znają własnych zasług i przewin → potrzebny jest Bóg, który nadzoruje
ten proces

 Z AUTORSTWA WED – wedy są absolutnie prawdziwe i autorytatywne; prawdę wywodzą

od swego autoa → Boga, nikt inny nie zdoła pojąc natury i przejrzeć tego co niewidzialne

 Z PRZESŁANIA WED – skoro tak wiarygodne źródło jakim są wedy naucza o istnieniu Boga

→Bóg istnieje

ZARZUTY:

 Skoro Bóg jest wszechmocny i mógłby sam stworzyć świat, czemu atomy są wieczne?
 Skoro świat jest doskonałym mechanizmem, który Bóg pozostawia swemu biegowi, czemu

służy jego obecność w świecie? (boska obojętność i nadmiarowość)

NJAJA

Od ni – iść, przechodzić, wieść, kierować, wywodzić

Znaczenia terminu niaja:

 W szerszym znaczeniu termin używany już w czasach Paniniego (IV w. p.n.e.): niaja –

sposób, droga dojścia, wzorzec, pierwowzór, standard, procedura, metoda, wywód, argument,
wnioskowanie

 W węższym znaczeniu jako klasyczna draśna:

1. Dociekanie natury poznania, jego źródeł, metod i sposób jego weryfikacji
2. Wypracowanie reguł argumentacji i prawomocnych metod prezentacji

uzyskanego poznania innym podmiotom

3. Porządkowanie pojęć, terminologii i metod związanych z teorią poznania

Najważniejsze teksty:

 Gautama, Njajasutry, III w.; główne komentarze: Watsjajana, IV w., Najasutra Bhaszja;

Uddjotakara, VI w., Najasutra Wartika (obrona tez Watsjajany po krytyce Dignagi);
Waczaspati Miśra, IX w., Najasutra-wartika Tatparjatika; Udajana, X w.,

Najatatparjapariśuddhi (subkomentarze do Tatparjatika) Njaja Kusumandżali (odnowa njaji w
duchu teizmu), Dżajanta Bhatta, X w., Njajamańdżari;

 Nowa njaja: Gangesa Upadhjaja, XIII w., Tattwaczintamani

NJAJA = EPISTEMOLOGIA + LOGIKA + RETORYKA

 Racjonalna analiza poznania
 Próba ujęcia rzeczywistości w kategoriach logicznych
 Formułowanie poprawnych procedur rozumowania (tarka) i debaty (wada)
 Retoryka i persfazja

Logika indyjska rozwijała się z gramatycznej egzegezy tekstów wedyskich. Jej związek z
językoznawstwem i etymologią jest ścisły i dla całego rozwoju wręcz decydujący. Jednocześnie
analiza lingwistyczna operuje kategoriami psychologicznymi: fundamentem historycznym logiki
staroindyjskiej nie jest nauka o przyrodzie ale nauka o człowieku.

CEL OSTATECZNY – wyzwolenie i szczęście
STAN OBECNY – niewola, niewiedza i cierpienie
REMEDIUM – poznanie i analiza pojęciowa = logika

Poznanie (dżńana) to złożony proces narażony na błędy

Czynniki poznania:

 Przedmiot poznania
 Instrument zewnętrzny, np. światło
 Narząd zmysłu
 Umysł (manas) – koordynator zmysłów i zmysł wewnętrzny
 Jaźń

Zakłócenia poznania (defekty): manas zajęty innym przedmiotem, jaźń pod wpływem emocji, wada
organu, wpływ wspomnienia na obecną percepcję itp.

Poznanie jest niemożliwe gdy:

 Przedmiot został już poznany
 Przedmiot jest zupełnie nieznany

Poznanie jest możliwe gdy dociekający ma już jakieś wyobrażenie o przedmiocie (rola pamięci) ale w
pełni go sobie nie uświadamia – wówczas stosuje miary poznania (pramana)

Etapy dochodzenia do wiedzy:

1. Pierwsze wrażenie
2. Wątpliwość (niejasna wiedza)
3. Przeciwne poglądy (kontrargumenty)
4. Zastosowanie rozumowania (tarka) – sylogizm
5. Określenie przedmiotu
6. Sprawdzenie przez refleksję
7. Ostateczna pewność – określenie przedmiotu za pomocą poglądów przeciwnych, powstałych

pod wpływem pierwszego wrażenia

Cztery miary poznania prawdziwego:

1. POSTRZERZENIE – pojmowanie bezpośrednie

 Percepcja zmysłowa
 Percepcja nadzwyczajna:

i) przez kontakt z tym co ogólne
ii) przez skojarzenie
iii) przez wgląd jogiczny

2. WNIOSKOWANIE – pięciostopniowa reguła dowodzenia tzw. sylogizmu

 HIPOTEZA – Ta góra płonie
 PRZYCZYNA – Ponieważ się dymi
 UOGÓLNIENIE I PRZYKŁAD – Gdziekolwiek jest dym, tam jest ogień, tak jak w

kuchni

 ZASTOSOWANIE – Ta góra także się dymi, co świadczy o obecności ognia
 WNIOSEK – Ta góra płonie

3. ANALOGIA – dowodzenie własności do udowodnienia na podstawie podobieństwa ze znaną

rzeczą

4. ŚWIADECTWO WERBALNE – wiedza przejęta z autorytetu

(slajd 198, 199)

LITERATURA EPOSU

Wątki etyczne: joga, dharma

LITERATURA TRADYCJI – smriti

Eposy (IV w. p.n.e. – IV w. n.e.):

 Mahabharata (Ardżuna pouczany przez Krisznę wcielonego w woźnice rydwanu),
 Ramajana

Kodeksy praw i obyczajów (VI – III w.):

 Dharmasutry
 Dharmaśastry

Mity, genealogie, pouczenia prawno-etyczne, legendy

 Purany (spisane III-XV w., powstały X-V w. p.n.e.)

BHAGAWADGITA – przezwyciężenie własnej dharmy, etyczna koncepcja bezinteresownego
działania (karmajoga)

PRZESŁANIE GITY
Trzy ścieżki (trimarga) ku wyzwoleniu (moksza)

1. KARMAJOGA – joga czynu

 Praktyka jogi czynu bezinteresownego
 Działanie zgodne z własną powinnością (swadharma)
 Emocje nieistotne w spełnianiu czynu, działanie wolne od pragnienia owoców

swojego działania

 Działanie = ofiara składana Bogu z owoców własnych uczynków (dwojaki sens

czynu i bezczynu; czyn = ofiara/gromadzenie ładunku karmicznego, bezczyn =
przedłużenie sansary/działanie bezinteresowne)

 Niegromadzenie złoża karmana, nie stwarzanie nowych więzów karmicznych
 Działanie bezinteresowne przeciwieństwem czyny samowolnego
 Utrwalanie właściwych nawyków → prawdziwie etyczny rytuaclizm

2. DŻŃANAJOGA – joga wiedzy

 Dążenie do mądrości (pradżńa), gnoza
 Przezwyciężenie niewiedzy (awidja)
 Powściąganie wszelkich pragnień i emocji
 Zdobywanie wiedzy poprzez medytacyjny wgląd
 Wyzwalanie się dzięki bezpośrednimu poznaniu własnej natury (atman) tożsamej z

naturą świata (brahman)

 Usuwanie niewiedzy (awidja) jak najszybsze wyzwolenie się z kręgu wcieleń

3. BHAKTIJOGA – joga oddania

 Kultywowanie emocji religijnych, oddanie się bogu
 Skupianie się na wiecznym, wszechobecnym bogu (Kriszna) – źródle i celu

wszelkiej dharmy

 Cieszenie się miłością i miłosierdziem boga
 Dążenie do wyzwolenia poprzez zjednoczenie z bogiem – teizm

DHARMA

 HINDUIZM: każda jednostka przynależy do określonej grupy społecznej, endogenicznej

wspólnoty (warna, kasta) zgodnie z własnym karmanem – dla różnych kast istnieją różne
dharmy 0 każdy powinien realizować dharmę własnej kasty tj. swadharmę

 BUDDYZM: pomimo różnic w jednostkowym karmanie, skutkującym odrodzenie się w danej

grupie społecznej o określonym statusie ekonomicznym oraz określonymi zdolnościami itd.
każdy powinien realizować tę samą uniwersalną dharmę – ta sama dharma dla każdego

BUDDYZM

Siddhartha Gautama (485 – 405 r. p.n.e.)

 Rycerz (ksztarija)
 Książę z rodu Śakjów
 Asceta, wyrzeczeniec

Przełomowe wydarzenia z życia Buddy:

1. Poczęcie
2. Narodzenie
3. Cztery znaki
4. Wielkie odejście
5. Asceza
6. Oświecenie
7. Nauczanie
8. Wygaśnięcie

Ogólne założenia buddyzmu:

 Odrzucenie autorytetu pism wedyjskich, uznawanych w hinduizmie za objawione

(m.in. potępienie krwawych ofiar)

 Sansara – każde jednostkowe istnienie jest wycinkiem długiego ciągu wcieleń
 Prawo karmana – każdy uczynek motalnie wartościowany przynosi skutek w postaci

doznania przyjemności, przykrości lub obojętności

 Medytacja – poznanie natury rzeczy uzyskiwane jest dzięki wielostopniowej praktyce

medytacji

 Nirwana – ukierunkowanie na przebudzenie, tj. wyzwolenie z kręgu wcieleń (sansara)

i osiągnięcie stanu buddy

 Autosoteriologia – ostateczne wyzwolenie dokonuje się poprzez rozwój duchowy

jednostki

Trzy klejnoty:

1. Budda (Buddha)
2. Nauka (dharma)
3. Wspólnota (sangha)

Cztery szlachetne prawdy:

1. PRAWDA O CIERPIENIU (duhkha): wszystkie formy egzystencji podlegają

cierpieniu (narodziny, starość, choroba, śmierć), które przejawia się jako
przywiązanie, pragnienie bądź niechęć. Pragnienie egzystencji naznaczonej
cierpieniem przejawia się we wszystkich pięciu zespołach psychofizycznych: w ciele,
odczuciach (przykrości, przyjemności, obojętności), percepcji, skłonnościach,
sposobie uświadamiania sobie rzeczywistości

2. PRAWDA O POWSTANIU CIERPIENIA – źródłem cierpienia jest nieustające i

niemożliwe do zaspokojenia pragnienie (triszna), które wypływa z niewiedzy (awidja)
na temat natury rzeczywistości. Pragnienie i niewiedza, podobnie jak wszystkie inne
elementy rzeczywistości, powstają na mocy prawa współzależności przyczyn i
skutków (pratitja samutpada); 12 OGNIW UWARUNKOWANYCH I
WARUNKUJĄCYCH (prawo współzależnego powstawania – pratitja samutpada)
Niewiedza → predyspozycje → świadomość → nazwa i forma → 6 organów
zmysłowych → kontakt → wrażenia → pragnienie → przwiązanie → stawanie się
→ powtórzone narodziny → starość i śmierć → …
GŁUPOTA, ZŁOŚĆ, POŻĄDANIE

3. PRAWDA O WYGASZANIU CIERPIENIA – ustanie cierpienia i powstrzymanie

powtórnych narodzin jest możliwe. Wygaśnięcie (nirwana) osiągane jest dzięki
przezwyciężeniu pragnienia, które dokonuje się na drodze rozpoznania prawdziwej
natury rzeczywistości. PRAWDZIWA NATURA RZECZYWISTOŚCI:

 Cierpienie (duhkha) – wszelka egzystencja naznaczona jest cierpieniem
 Nietrwałość (anitjata) – wszystko podlega nieustannej przemianie
 Nie substancjonalność – nie istnieje trwałe podłoże rzeczywistości,

bezjaźniowość – ja nie posiada trwałego, substancjonalnego podłoża (anatman)

4. Prawda o drodze prowadzącej do wygaszenia cierpienia (ośmioczłonowa ścieżka)

 Mądrość (pradżńa): 1) właściwy pogląd, 2) właściwa intencja
 Moralność (śila): 3) właściwa mowa, 4) właściwy czyn (niekrzywdzenie), 5)

właściwy zywot (zawód)

 Skupienie (samadhi): 6) właściwy wysiłek, 7) właściwa uważność, 8) właściwe

skupienie

PRAKTYKA RELIGIJNA BUDDYZMU

 Mały wóz (hinajana)
 Wielki wóz (mahajana)
 Dyscyplina zakonna (winaja)

WSPÓLNOTA

 W węższym znaczeniu – zakon mnichów/mniszek
 W szerszym znaczeniu (4 zgromadzenia): zakon mnichów/mniszek, wspólnota

świeckich mężczyzn/kobiet

PODSTAWY ETYKI BUDDYJSKIEJ

 Powstrzymanie się od krzywdzenia
 Powstrzymanie się od brania tego co nie zostało dane
 Powstrzymanie się od niewłaściwych kontaktów seksualnych
 Powstrzymanie się od fałszywej mowy
 Powstrzymanie się od intoksykacji

IDEAŁY ETYCZNE BUDDYZMU:

 Arhat – tradycja hinajamy; istota, która osiągnęła oświecenie, synonim buddy. To

czwarty stopień świętości, kolejny po: wkraczającym w strumień, raz powracający, nie
powracający

 Bodhisattwa – tradycja mahajamy; istota, która przez systematyczne ćwiczenie

wyzwalających działań (paramita) dąży do stanu buddy, kierując się altruistyczną
motywacją przynoszenia pożytku innym, świadomie rezygnująca z pełnej nirwany
dopóki nie osiągną wyzwolenia wszystkie czujące istoty

EKSPANSJA BUDDYZMU:
Ateny, Antiocha, Aleksandria, Baktria, Chiny, Birma, Srilanka

(slajd 249, 264)

BUDDYZM I DŻINIZM – cechy wspólne

 Zakwestionowanie autorytetu wed
 Inne określenia niewierzących – nastika, śramana
 Otwarcie na przedstawicieli niższych warn – antykastowość
 Sformułowanie uniwersalnych zasad etycznych, tj. jednakowych dla wszystkich

warstw społecznych (odrzucenie koncepcji swadharmy, warnaśramadharmy)

 Nacisk na ascezę, oderwane od świata życie duchowe

 Powstanie nowej literatury filozoficzno-religijnej, spisywanej w językach

regionalnych, tzn. prakrytach: pali – buddyzm, ardha-magadhi – dżinizm, a nie w
sanskrycie

DŻINIZM

TIRTHANKARA – ideał mędrca

 „zwycięzca”, osoba, która osiągnęła absolutną wolność i zrozumienie natury rzeczy,

najwyższy autorytet religijny, nauczyciel ludzkości

 Aczarja – nauczyciel, upadhjaja – instruktor, sadhu – wędrowny asceta i kaznodzieja

5 ślubów niższych – anuwrata
Śluby dla głowy rodziny, przygotowanie do przyszłego życia zakonnego

 Powstrzymanie się od przemocy – ahinsa
 Mówienie prawdy
 Niekradzenie
 Wstrzemięźliwość płciowa
 Wyrzeczenie się chciwości

4 śluby wyższe – mahawrata
Śluby dodatkowe dla mnicha i mniszki przyjmowane po inicjacji (diksza)

 Wyrzeczenie się wszystkich dóbr ziemskich (np. dachu)
 Poddawanie się 20 próbom doskonałości (np. głód, pragnienie, ukąszenia owadów,

bicie, żebranie)

 Całkowite przestrzeganie ahinsy
 Unikanie oceniania innych, samochwalstwa, mówienia o kobietach, królach,

złodziejach i jedzeniu

Odłamy dżinizmu:

 Śwetambarowie – odziani w światło
 Digambarowie – odziani w przestwór

AHINSA (nie zabijać, nie krzywdzić)

 Niekrzywdzenie, powstrzymanie się od gwałtu, przemocy, zadawania cierpienia
 Istotna koncepcja etyczna, kluczowa dla wielu indyjskich szkół, m.in. jogi klasycznej,

buddyzmu, dżinizmu

 UZASADNIENIE: bycie podmiotem/posiadanie duszy (dżiwa) jest równoznaczne z

byciem zdolnym do odczuwania bólu i oznacza przynależność do sfery moralnej.
Każdej istocie, która jest zdolna do odczuwania cierpienia przysługują prawa moralne
(co nie oznacza, że przysługuje jej moralna odpowiedzialność, bowiem zwierzęta nie
są odpowiedzialne za swoje czyny gdyż nie popełniają ich intencjonalnie). Zwierzęta
są duchowe, czyli zdolne do odczuwania bólu – wskazuje na to ich zachowanie –

zatem przysługują im prawa moralne. Dżinizm nie daje bezpośredniej odpowiedzi co
jest dobre a co złe. Uważa jednak, że należy przyjąć za wiążące to co istoty duchowe
same uznają za dobre i złe: czynić xle to działać niekorzystnie dla samego siebie, zło
moralne – to czego samemu nie chce się doznawać, to czego pragnie się unikać.
Zwierzęta tak jak i ludzie starają się unikać cierpienia, zatem ból i cierpienie przez nie
odczuwane stanowią zło moralne. Zabijanie zwierząt dla pożywienia przez ludzi,
którzy zdolni są do działania intencjonalnego jest złem.

FILOZOFIA CHIŃSKA

PERIODYZACJA

1. OKRES STAROŻYTNY – VI w. p.n.e. – III w. n.e.

Złoty okres – epoka walczących królestw VI w. p.n.e. – III w. p.n.e.
Okres posumowania, epoka dynastii Han III w. p.n.e. – III w. n.e.

2. OKRES ŚREDNIOWIECZNY – III w. – XVII w.

Rozwój szkół buddyjskich (madhamaka, jogaczara) III w. – IX w.
Później rodzime szkoły buddyjskie (chan, tiantai, huayen)
Okres reakcji konfucjańskiej na buddyzm X. – XIII w.

3. OKRES NOWOŻYTNY – VII w. – 1 połowa XX w.
4. OKRES WSPÓŁCZENY – 2 połowa XX w.

Marksizm maoistowski, socjalizm naukowy

OKRES 100 SZKÓŁ V W. – III W. P.N.E.

 Szkoła kosmologiczna (yinyang) – refleksja na temat gry dwóch kosmologicznych

zasad: yin – ciemność, zimno, żeńskość, siły negatywne) yang (jasne, gorące, męskie,
siły pozytywne) oraz pięciu żywiołów: woda, ogień, metal, drewno, ziemia

 Szkoła konfucjańska – szkoła literatów, klasyka jako wzorzec doskonałości
 Szkoła maoistów – Mazi – krytyk konfucjanizmu, pacyfizm; refleksja nad naturą

ludzką (złą) i kulturą (dobrą), wiara w osobowego boga, empiryzm, 3 kryteria służące
do oceny prawdziwości twierdzeń:

1. Wiedza historyczna
2. Doświadczenie przeciętnej jednostki
3. Stosowalność w prawie i polityce

 Szkoła nazw – logika, sofistyka, związki między nazwami a desygnatami, badanie

definicji i praw logiki

 Szkoła legistów – refleksja na temat autonomiczności kodeksu prawnego, silne

związki z władzą cesarską

 Szkoła taoistyczna – jedność z Naturą (Laozi, VI w. p.n.e., Zhuangzi, VI – III w.

p.n.e.)

WYRÓŻNIKI FILOZOFII CHIŃSKIEJ:

 styl: lakoniczność, brak wyraźnej struktury teoretycznej, sugestywność i

perswazyjność, metaforyczność i obrazowość

 zainteresowanie życiem (natura = organizm)
 zainteresowanie życiem społecznym (wyjątek: taoizm, yinyang)
 zainteresowanie władzą (istotny element życia społecznego) i polityką
 etyka zdobywania i sprawowania władzy
 mędrzec – ideał etyczny (teoria + praktyka + wiedza + doświadczenie)
 Filozofia tego świata – antytranscendentalizm
 Brak opozycji natura-kultura

KONFUCJANIZM

Założyciel:
Kogfuzi (551 – 479 p.n.e.)

Chiny wschodnie, państwo Lu

Pisma:

 Sześcioksiąg:

1. Księga przemian
2. Księga pieśni
3. Księga dokumentów
4. Księga obyczajów
5. Kronika wiosen i jesieni
6. Księga muzyki

 Czteroksiąg:

1. Dialogi konfucjańskie
2. Wielka natura
3. Doktryna środka
4. Księga Mencjusza

ETAPY ROZWOJU KONFUCJANIZMU

1. OKRES KLASYCZNY: szkoła idealistyczna, Konfucjusz, Mencjusz
2. SZKOŁA REALISTYCZNA: natura ludzka jest zła, tylko kultura jest dobra, a tę

trzeba tworzyć z wysiłkiem (wbrew ludzkiej naturze); Xunzi (298-238 r.)

3. ODRODZENIE KONFUCJANIZMU: początki neokonfucjanizmu (VIII-IX w.)
4. NEOKONFUCJANIZM: dwie szkoły; prawa natury są czy nie są ustanawiane

przez umysł bądź Umysł? (XI – XII w.)

IDEE KONFUCJUSZA:

 Człowiek istotą społeczną

 Społeczeństwo naturalnym środowiskiem człowieka, zdolność do życia społecznego

jest cechą swoiście ludzką

 Społeczeństwo jest systemem relacji zależności (relacje są naturalne)
 Wzorowy model relacji społecznych – rodzina, zwłaszcza relacja ojciec – syn
 Zależności społeczne wyznaczają hierarchę społeczną
 Każdy z woli niebios zajmuje określoną pozycję
 Pozycja społeczna daje się nazwać
 Nazwa wyznacza istotę spełnianych funkcji
 Należy poprawić nazwy – dostosować rzeczy, działania do tego, co wynika z ich

nazwy

 Z nazwy wynikają określone obowiązki i powinności
 Obowiązki ujęte są w regułach zachowania, tj. w etykiecie
 Etykieta odzwierciedla hierarchę społeczną (różnicuje ludzi)
 We wspólnym działaniu jednoczy ludzi muzyka
 Harmonijne współdziałanie etykiet i muzyki tworzy ład społeczny (dao)
 Sprawność w wypełnianiu norm społecznych jest cnotą (de)

CNOTY WEDŁUG KONFUCJUSZA:

 Humanitarność (ren) – ludzi sposób odnoszenia się do innych, sposób postępowania

naznaczony miłowaniem innych. Praktykuje się ją poprzez lojalność i altruizm.

 Prawość – spełnianie powinności wynikających z pozycji społecznej, dla nich samych,

nie zaś dla korzyści

 Nabożność (synowska)
 Szczerość – wyrażanie zdania w kwestiach istotnych, napominanie, doradzanie,

myślenie i mówienie tego, co w danej sytuacji myśleć się powinno, a nie tego, co
akurat przychodzi do głowy

 Altruizm – nie czyń innym tego, czego nie chciałbyś by czyniono wobec ciebie
 Szacunek
 Męstwo
 Lojalność – czyń innym to, co chciałbyś by czyniono wobec ciebie
 Wiedza – wynika z doświadczenia, które płynie z zastosowania i potwierdzenia

słuszności teorii. Wiedzę posiada mędrzec, który zdobył ją oczyściwszy serce i
wyzbywszy się emocji. Wiedza daje spokój – beznamiętne przyjmowanie woli nieba
(ming); uprawnia do piastowania władzy.

Cnót należy się uczyć. Nauka polega na naśladowaniu doskonałych wzorców z przeszłości.

Zasada pręta mierniczego
Ja sam jestem miarą postępowania wobec innych, tak w stosunku do niższego jak i w
stosunku do wyższego w hierarchii.


MENCJUSZ (371-289 r. p.n.e.)

 Natura ludzka jest dobra, zawiera zaczątki kardynalnych cnót:

1. Współczucie – zaczątek humanitarności (ren)
2. Poczucie wstydu – zaczątek prawości (yi)
3. Poczucie godności i szacunku – etykiety (li)
4. Poczucie dobra i zła – zaczątek mądrości (zhi)

 Poznając naturę poznajemy niebiosa, a poznając niebiosa doskonalimy wielkie morale

(właściwy stosunek człowieka do świata) i osiągamy jedność z Wszechświatem.

TAOIZM

DAO – ponad 50 znaczeń ideogramu, dowolna cześć mowy, np. pierwotne
znaczenie z inskrypcji wróżebnych (ok. 3 tys. p.n.e.) – droga łącząca niebo i
ziemię

W konfucjanizmie:

 nauka, mądrość (Konfucjusz)
 model zachowania, wzorzec moralny (Mencjusz – idealistyczny konfucjanizm)
 miara wszystkich rzeczy (Xunzi – realistyczny Konfucjanizm)

W taoizmie:

 niewysławialna zasada, podstawa wszechświata, słuszna droga, droga cnoty (de)

Rodzaje taoizmu:

 taoizm filozoficzny – szkoła taoizmu (daojia)
 taoizm religijny (daojiao) – od I w. n.e.

ETAPY ROZWOJU TAOIZMU

1. OKRES PRZEDKLASYCZNY: Yang Zhu (V-IV w. p.n.e.); życie pustelnicze,

odejście od społeczeństwa, powrót do natury

2. OKRES KLASYCZNY: V-III w. p.n.e.

Filozofowie i działa:

 Laozi (Stary Mistrz = Lao Dan) – nauczyciel Konfucjusza (? VI w. p.n.e.) lub

później (V-IV w. p.n.e.) autor Daodejing (księga drogi i cnoty) zwana też
Laozi

 Zhuangzi (ok. 369-286 r. p.n.e.) znany też jako Zhuang Zhou – autor Nan hua

chen jing (prawdziwa księga południowego kwiatu) zwana też Zhuangzi

3. NEOTAOIZM – III w. p.n.e. – IV w. n.e. – Xiang Xiu (ok. 221-300) i Guo Xiang (zm.

ok. 312

PODSTAWOWE IDEE LAOZI

 Człowiek jako integralny element natury; nowa perspektywa poznawcza
 Dao – droga, zasada ontologiczna, która ma dwie interpretacje:

1. interpretacja substancjalistyczna – dao jako niezawodne źródło, początek,

prapodstawa, dao jest istotą wszystkich rzeczy, jest jednością, jest niebytem (wu),
z którego wyłania się byt (you), a z bytu wyłania się mnogość rzeczy.
NIEBYT rozumiano jako:

 substancjalne podłoże, z którego świat się wyłania, substancjalny

absolut stojący poza empiryczną wielością świata, porównywalny do
indyjskiego brahmana (złe porównanie)

 świat w swej jedności sprzed podzielenia go nazwami, nieby to nie inny

świat lecz ten sam świat, w którym istniejemy obecnie lecz inaczej
ujmowany, nie przez podmiotowo-przedmiotowe odniesienie, ale w
sposób bezpośredni (świat i człowiek = jedność)

 nieistnienie traktowane dosłownie, to z jednej strony zdolność rzeczy

do zaprzestania istnienia, a z drugiej to samorodność rzeczy, to fakt, że
rzeczy powstają same z siebie, tj. przez wewnętrzne przekształcanie
świata, a nie dzięki działaniu jakiegoś transcendentnego kreatora

2. interpretacja regulatywna – dao jako stała wieczna zasada, system niezmiennych

zasad regulujących sposób przekształcania się rzeczy, to porządek, który wyłonił
się z chaosu. Zasada dynamiki przemian mówi, że kiedy rzecz osiąga skrajność,
odwraca się od niej.

 Stosunek do języka: język ma charakter konwencjonalny, dzieli rzeczywistość,

wprowadza przeciwieństwa, opiera się na relacji podmiotowo-przedmiotowej. Stawia
człowieka niejako poza światem, jako nieuwarunkowanego obserwatora. Wydobywa
przedmioty z jedności, waloryzuje je, z tym samym rozbudza pragnienia, rodzi zamęt.
Mędrzec powinien dążyć do powrotu do pierwotnego stanu sprzed językowego
doświadczenia świata. Dao jest nieociosanym blokiem.

 Idea cnoty de: jak dao jest tym, dzięki czemu rzeczy się stają, tak de jest tym, dzięki

czemu są tym czym są, czym są w sposób naturalny. Każda rzecz posiada swoje de, tj.
istotę, tym samym każda rzecz posiada swoje ograniczenia i sobie właściwe sposoby
działania. Cnota de jest zatem działaniem we właściwy sobie sposób.

 Zasada niedziałania: wuwei – działanie przez niedziałanie, czyli działanie oparte na

znajomości zasady dao; nie należy działać nadmiarowo, a tyle, ile jest konieczne do
osiągnięcia konkretnego celu. Wuwei jest to działanie naturalne, zgodne z istotą
rzeczy (de), działanie bezwysiłkowe i spontaniczne.

 Ideał mędrca i władcy: władca powinien być mędrcem, powinien minimalizować

pragnienia, odwracać przyczyny zła. Właściwym sposobem rządzenia jest rządzenie
przez niedziałanie, czyli nieingerowanie – czyli pozwalać poddanym robić to co mogą
i powinni robić sami. Mędrzec powinien znać dao, tj. zasady działania świata.
Znajomość dao przynosi oświecenie, zaś oświecenie usuwa strach przed śmiercią i
daje spokój. Oświecenie osiąga się poprzez wyrównanie oddechu i minimalizowanie
pragnień. Mędrzec obojętnie traktuje sprawy ludzkiego świata, posłuszny jest tylko
dao.