1

Planowanie (projektowanie) działalności opiekuńczo-wychowawczej

Wśród opiekunów-wychowawców dominuje pogląd, że warunkiem efektów pracy wychowawczej

jest znajomość dużej liczby metod pracy. Z. Dąbrowski natomiast wskazuje – co jak twierdzi

potwierdza praktyka – „opanowanie dobrych metod” nie jest zbawienne w pracy opiekuńczo-

wychowawczej. Z drugiej jednak strony podkreślenia wymaga fakt, że mała znajomość

różnorodnych sposobów działania może być niepożądana (szczególnie w kontekście zmieniającej

się rzeczywistości opiekuńczo-wychowawczej). Powstaje wobec tego pytanie jak wychowawca ma

korzystać z form i metod? Ważne jest, aby potrafił elastycznie dostosowywać je do zaistniałych

sytuacji i układów egzystencjalnych, w których podejmuje działania, a także był otwarty na inne

pomysły. Dyskusyjne jest natomiast to na ile powinien on zmieniać własne wypracowane metody

pracy do tej pory, skuteczne w jego wycinku rzeczywistości opiekuńczo-wychowawczej. Należy

wyraźnie podkreślić, że „twierdzenia i dyrektywy metodyczne nie mają charakteru „recepty na

wszystko”, nie ogarniają wszystkich możliwych warunków, sytuacji oraz odpowiadających im

wariantów i schematów postępowania. Należy pamiętać, że każdy opiekun-wychowawca adaptując

metody opieki i wychowania do własnych realiów tworzy własne wersje, które mogą stać się

nowymi propozycjami. Każdy wychowawca powinien samodzielnie pracować nad własnym

zawodowym rozwojem doskonaląc własny, szeroko rozumiany warsztat pracy, czyli wszystko to co

jest niezbędne do wykonywania optymalnie obowiązków, wynikających ze sprawowanej opieki i

wychowania głównie dzieci i młodzieży, stawiające za cel jego dobro i uzyskanie względnej

samodzielności życiowej, dojrzałej osobowości. Jego podstawowymi elementami są właściwości:

po pierwsze – opiekuna-wychowawcy (dotyczące jego jako osoby, jako osoby dla innych

(podopiecznych) oraz jako urzędnika) w zakresie wiedzy, dyspozycji osobowościowych i sytuacji

społecznej, umiejętności interpersonalnych; po drugie – miejsca jego pracy.

Umiejętności interpersonalne wychowawcy są nieodłącznym i często decydującym o pozytywnych

efektach elementem warsztatu pracy. W pracy opiekuńczo-wychowawczej stosujemy dwa rodzaje

sposobu kontaktowania się: werbalny i niewerbalny. Zwrócić uwagę należy szczególnie na ten

drugi dokonujący się poprzez zmysły (dotyk, wzrok, węch) oraz gest, wyrazy mimiczne, ruchy

ciała, usytuowanie przestrzenne, głos. Komunikowania zwłaszcza w opiece i wychowaniu nie da się

uniknąć. W kontaktach interpersonalnych istniej konieczność posiadania umiejętności nadawania i

odbierania komunikatów. Posiada ono wiele walorów, daje dobre efekty, warto więc by pedagodzy

w większym stopniu zainteresowali się nim, nauczyli się go wykorzystywać. Do umiejętności

opiekuna-wychowawcy z pewnością zaliczyć należy: umiejętności komunikacji, tj.: nawiązywania

2

kontaktu, utrzymywania kontakt, wzmacniania kontaktu i dystansowanie się emocjonalne, a także

ż

yczliwość, empatię, akceptację, asertywność, kształtowanie prawidłowej komunikacji wśród

podopiecznych. Warunkiem szczególnym powstania związku pomocnego i opiekuńczo-

wychowawczego jest zaufanie interpersonalne, które wychowawca powinien wzbudzać u swoich

podopiecznych. Wychowawca empatyczny daje wzór dzieciom do takiego zachowania. Dzieci

powinny uczyć się empatii, bowiem jak wskazano „… istnieje u dzieci ujemna korelacja między

empatią a agresywnością: im większą empatią odznacza się dane dziecko, tym rzadziej dopuszcza

się agresywnych działań”.

Poznawanie wychowanków stanowi warunek skutecznego działania. Im jest dokładniejsze, często

szybsze, tym bardziej możliwe jest zoptymalizowanie i zindywidualizowanie.

Planowanie działań wychowawczych stanowi istotny element wyznaczający ich efektywność,

realizację założonych celów.

Drugim obok właściwości osobowościowych opiekuna-wychowawcy i fizycznych, istotnym

elementem warsztatu pracy pedagoga jest organizacja miejsca pracy. Wymienić w nim należy:

właściwości zespołu pracowniczego, dokumentacja pracy, pomoce, biblioteczka pedagogiczna.

Obserwacje praktyki opiekuńczo-wychowawczej wskazują nadal przywiązywanie zbyt małej wagi

do organizacji miejsca pracy pedagogicznej (świetlicy szkolnej pomieszczenia pedagoga szkolnego

itp.). Ogólnie rozpatrując powinno ono być: usytuowane tak, aby nie zakłócane w im były

rozmowy; urządzone tak, aby sprzyjało rozmowie, otwarciu się podopiecznych, pracy umysłowej,

dostosowane do specyfiki działań w nim podejmowanych i potrzeb dzieci.

Prowadzenie dokumentacji przez opiekuna-wychowawcę jest jego stałym obowiązkiem.

Składają się na nią wszystkie dokumenty wymagane przez statut placówki. Są to dzienniki zajęć

grup, plan pracy, zeszyt obserwacji wychowanków, teczka korespondencji z rodzicami –

opiekunami wychowanków, program indywidualnej pracy z dzieckiem, zeszyt kontaktów

wychowawcy ze szkołą podopiecznych, podstawowe rozporządzenia i akty prawne, wzory

skierowań do różnych form opieki specjalistycznej (u np. pedagoga szkolnego). Są to dokumenty

formalne. Oprócz nich niekiedy równie ważne są dokumenty nieformalne takie, jak: wytwory

dziecięce (np. rysunki dziecka), albumy i kroniki grupy, zdjęcia, dyplomy. Warto także wymienić

zapisane doświadczenia opiekuna-wychowawcy, np. wcześniej przygotowane konspekty zajęć,

które okazały się w realizacji bardzo udane i efektywne.

Pomoce do pracy opiekuna-wychowawcy można podzielić na te, które zostały zakupione

gotowe (sprzęt audio-video, rzutniki, komputer, plansze) oraz na wykonane przez wychowawcę

(zachowana dokumentacja prowadzona przez wychowawcę z dopisanymi uwagami dotyczącymi

realizacji, ciekawe gazetki, plansze, konspekty różnych działań opiekuńczo-wychowawczych,

3

teczki tematyczne itp.). Wymienić należy także pomoce wykonane przez podopiecznych i

wychowawcę, których wykorzystanie wzmacnia efektywność oddziaływań opiekuńczo-

wychowawczych.

Biblioteczka pedagogiczna stanowi bardzo istotny element warsztatu pedagoga, powinny

się w niej znaleźć różnorodne, także aktualne prace z zakresu nauk społecznych, poradniki

metodyczne, czasopisma.

Praca indywidualna z grupą i zbiorowością. W placówkach opiekuńczo-wychowawczych

podstawą pracy pedagogicznej są mechanizmy grupowe i praca z grupą. Jest to zresztą, zwłaszcza

w opiece zstępczej jej znaczące ograniczenie. Grupy są liczne, powyżej 7 osób, które jako układy

terapeutyczne są optymalnymi dla działania indywidualnego. Grupy w domach dziecka liczą do 20

osób, w świetlicach szkolnych do 50 osób na jednego wychowawcę. Pomimo jednak tego faktu,

dobry wychowawca potrafi (a właściwie powinien potrafić) zastosować takie metody pracy

grupowej, które jednocześnie bardzo indywidualizują oddziaływania opieki i wychowania.

Praca zespołu wychowawców w placówce decyduje o środowisku wychowawczym całej

placówki. Im jest on bardziej zintegrowany, zaangażowany i przygotowany do pracy zawodowej,

tym lepsze efekty uzyskane zostaną w skali całej placówki.

Planowanie działań wychowawczych stanowi istotny element wyznaczający ich

efektywność, czyli realizację założonych celów.

Planowanie powinno składać się z następujących operacji: stanowienia celów,

przewidywania, diagnozowania rozwiniętego, wyprowadzania wniosków do działania, obmyślania

przewidywanych działań, ukształtowania skończonego projektu planu i postanowienia

realizacyjnego.

Każda z nich decyduje w jakimś zakresie o poziomie przygotowania jednostki

metodycznej, jaką zamierzamy zorganizować. Nie można bagatelizować tego etapu pracy

opiekuńczo-wychowawczej.

Jak

wskazuje

doświadczenie

dobre

przygotowanie

zajęć

warsztatowych lub prowadzonych przez wiele osób dużych przedsięwzięć jest znacznie bardziej

czasochłonne i wymagające kompetencji zawodowych niż ich zrealizowanie.

Podstawowymi kategoriami treściowymi są: cele, zadania, środki realizacji (w tym metody,

techniki i formy), podmiot (podmioty) realizacji, czasu realizacji.

Dobry plan powinien być przede wszystkim:

- realny – wtedy wiadomo, że jest możliwy do zrealizowania,

- dostatecznie szczegółowy – założone w nim cele są możliwe do osiągnięcia,

- spójny – jego elementy powiązane ze sobą stanowią całość,

4

- komunikatywny – każdy go zrozumie w najmniejszym detalu, łatwo może go odczytać

wiele osób,

- metodycznie poprawny – zawiera wszystkie części (wprowadzającą, właściwą i

zamykającą), wszystkie instrumenty metodyczne (czas, metody, techniki, pomoce) są właściwie

dobrane do realizowania celu.

Do źródeł planu zalicza się: rozpoznaną rzeczywistość opiekuńczo-wychowawczą, wiedzę o

działalności opiekuńczo-wychowawczej, podmiot opieki i wychowania, wyrażone przez

podopiecznych potrzeb i możliwości, dyrektywy instancji nadrzędnych, dostępne wzory planów,

np. w książkach, Internecie, itp. Każdy plan powinien zawierać następujące części: diagnostyczno-

wnioskową, opiekuńczą, wychowawczą i doskonalenie pracy.

Omawiane planowanie posiada różny zakres. Dotyczący jednego podopiecznego, lub grupy

wychowawczej, całej placówki, regionu. Dotyczący jednego zagadnienia rozłożonego w czasie lub

w rożnych grupach wychowawczych, środowiskach.

Funkcje planu:

- kooperacyjna (umożliwia współpracę więcej niż jednej osoby z inną)

- modyfikująca (stanowi źródło ulepszeń)

- edukacyjna

- oceniająca.

Podkreślenia wymaga jednak aspekt twórczy procesu planowania, które nastawione jest

przede wszystkim na osiąganie efektów lepszych od poprzednich. Najmniejszą częścią planu pracy

opiekuńczo-wychowawczej jest konspekt, którego konstruowanie i refleksyjne wykorzystanie

stanowi ważną dla pedagoga umiejętność. Powinien on zawierać cały pełny proces planowania,

czyli wszystkie operacje myślowe, tj. postawienie celów, przewidywanie, diagnozowanie

rozwinięte (rzeczywistości, w której cele będą realizowane), wyprowadzanie wniosków do

działania, obmyślanie przewidywanych działań, ukształtowanie skończonego projektu planu oraz

postanowienia realizacyjne, a także podstawowe kategorie treściowe tj. cele, przewidywane

zadania, środki realizacji (formy, metody, techniki pracy, niezbędne przedmioty i warunki pracy),

podmiot realizacji zadań i celów, czas realizacji zadań oraz uwagi dotyczące realizacji zadań.

W procesie opiekuńczo-wychowawczym uzasadnione i cenne jest projektowanie cykli zajęć,

systematycznie podejmujących i wprowadzających określone sytuacje, zadania, trudności. Wtedy

możliwe jest utrwalanie i korygowanie pojawiających się zachowań.

Specyfiką działania opiekuńczo-wychowawczego jest indywidualny kontakt dziecka z

opiekunem-wychowawcą, ale także społeczny z grupą wychowawczą, w której żyje. Wyznacza to

5

konieczność realizowania w pracy wychowawczej z grupą zarówno celów grupowych, jak i

indywidualnych. Niestety najczęściej być tak, że realizowane są tylko cele grupowe.

Ważnym elementem skutecznej pracy wychowawczo-opiekuńczej z grupą jest kontrakt –

umowa z jednostką, grupą ustalając „reguły wspólnej gry”. Każda działalność integracyjna, przed

ustaleniem kontraktu, jest tylko pozornym integrowaniem grupy. Nie ma bowiem wspólnej bazy

norm, które zostały zaakceptowane przez pracującą grupę. Nie można wtedy odwołać się do tego,

co powinno Stanowic punkt odniesienia w działalności grupy. Każde zastosowanie techniki

integracyjnej bez tego ważnego elementu, jakim jest kontrakt są naiwnym rozumieniem procesu

integracji grupy i nie pozwalają na poczucie związku z grupą. Kontrakt może mieć formę ustnej

umowy, ale lepiej jest nadać mu formę zapisu trafnie wizualnie przedstawionego i umieszczonego

na widocznym dla wszystkich uczestników miejscu.

Niezbędne jest także odpowiednie dobranie i stosowanie różnych metod, technik i form

działania wychowawczego. Duże znaczenie przywiązuje się dzisiaj do aktywizujących metod,

technik i form pracy takich, jak: warsztatowe, zabawowe, twórcze, wizualizacyjne.

Czas jest jednym z instrumentów metodycznych, który umiejętnie wykorzystany pozwala na

„sterowanie” intensywnością pracy grupy. Nieumiejętne operowanie czasem może doprowadzić do

spadku aktywności grupy, efektywności pracy. I odwrotnie, dobra „gra czasem” może podnieść

poziom motywacji do pracy czy wyciszyć grupę.

Każda jednostka metodyczna składa się z trzech niezmiennych elementów: pierwszego –

wprowadzenia, drugiego – rozwinięcia i trzeciego – zakończenia. Warto zwrócić uwagę na część

pierwszą, która ma służyć do przedstawienia problemów, zainteresowania tematem, wzbudzenia

zaufania, zbliżenia uczestników spotkania, a także na część trzecią, która jest podsumowaniem,

wyciszeniem i zamknięciem emocji, zadaniem do przygotowania na następne spotkanie.

Propozycje tematyczne mogą być powiązane w cykl zajęć. Daje to możliwość realizacji

jednego bloku tematycznego, gdzie poszczególne jednostki metodyczne wiążą się w pewna całość.

Konspekty opublikowane w wielu propozycjach metodycznych mają inspirować do

własnych poszukiwań rozwiązać metodycznych

Bibliografia

Gajewska G., Pedagogika opiekuńcza. Elementy metodyki. Zielona Góra 2006