Hans-Georg Gadamer, TEKST I INTERPRETACJA



Początki hermeneutyki: teologia, prawo, nauki historyczne;



Niemiecki romantyzm – Dilthey: rozszerzenie zakresu hermeneutyki – rozumienie i interpretowanie odnosi się nie tylko do
pisma, zdolność rozumienia to podstawowa dyspozycja człowieka; ważna rola języka i rozmowy (językowa natura procesu
porozumienia między ludźmi);



Gadamer: punktem wyjścia krytyka idealizmu i metodologizmu epoki teorii poznania;



Heidegger: Dasein rozumie samo siebie w swym byciu; zniesienie podziału na podmiot i przedmiot; rozumienie nie jest
zajmowaniem stanowiska wobec przedmiotów poznania, lecz samym byciem-w-świecie Dasein;



Pojęcie koła hermeneutycznego (Schleiermacher – Dilthey – Heidegger – Gadamer);



Gadamer: pojęcie dialogu; hermeneutyczne przekształcenie dialektyki w sztukę żywego dialogu → Sokrates/ Platon;



Gadamer sięga do tzw. nauk humanistycznych, zwł. do doświadczenia sztuki i historii;



Specyfika dośw. historycznego: tkwimy wewnątrz pewnego dziania się; to, co się wydarzyło, chwytamy dopiero, patrząc wstecz;
każda teraźniejszość musi napisać historię od nowa;



Nietzsche: interpretacja nie oznacza odkrywania sensu, który jest, lecz jego ustanawianie w służbie woli mocy;



Gadamer: trzeba pamiętać o granicach tkwiących w każdym hermeneutycznym doświadczeniu sensu; np. wszystko, czym
dysponuje język, wykracza zawsze poza to, co przyjmuje formę zdania;



Dla Gadamera szczególnie ważne jest doświadczenie sensu dokonujące się w języku; dośw. bycia ku tekstowi (nie jest tak
radykalne, jak Heideggerowskie dośw. bycia ku śmierci);



Koło hermeneutyczne w ujęciu Gadamera: obejmuje rozumiejącego i to, co rozumie (krytyka fenomenologicznego pojęcia
immanencji, subiektywności podmiotu);



Dialogiczny charakter języka: mówienie nie polega na utrwalaniu zamierzonego sensu, jest ustawicznie powtarzającym się
usiłowaniem wdania się w coś oraz wdania się z kimś; jednocześnie jednak mówienie samo wystawia się na własne wątpienie
(np. obecność drugiej osoby, nawet jeśli nie krytykuje naszych poglądów, argumentów, pomaga nam odkryć własną
stronniczość) – potencjalność innobytu usytuowana jest ponad każdym porozumieniem; napięcie samowyrzeczenia się
i samoutwierdzenia;



Dialog sokratejski: wymiar dialogu nie został pojęciowo uświadomiony; Sokrates zakłada, że logos wspólny jest wszystkim
(wspólnota sensu); głębia zasady dialogicznej ujawniła się dopiero w epoce niemieckiego romantyzmu. Gadamer pyta: czy język
jest mostem (przez który komunikujemy się nawzajem) czy też granicą (która odbiera możliwość wyrażenia i oddania w pełni
siebie)?



Str. 219: Pojęcie tekstu i interpretacji – ich zakres jest znacznie szerszy niż w metodologii nauk filologicznych, tekst jest
czymś więcej niż przedmiotem badań literackich, a interpretacja czymś więcej niż techniką wykładni tekstów;



To przesunięcie wiąże się z faktem, że język zajął centralne miejsce w filozofii (podjęcie idei romantycznych – Schlegel,
Humboldt → Cassirer; Heidegger; Russell, Wittgenstein) – język zapośrednicza wszelki dostęp do świata (teoria poznania);



Obok teorii poznania: teoria znaku i lingwistyka: funkcjonowanie systemów językowych oraz systemów znaków;



Postawa wątpienia w ugruntowanie prawdy w bezpośredniej pewności samowiedzy (zakwestionowana przez Nietzschego);
Freud; Heidegger – krytyka filozofii nowożytnej, stawiającej w centrum pojęcie podmiotu;



Awans pojęcia interpretacji – słowo pierwotnie odnosiło się do funkcji pośrednika, tłumacza;



Czy istnieje to, co dane? Czy może mamy do czynienia jedynie z rezultatem interpretacji; czy interpretacja jest jedyną
rzeczywistą bezpośredniością? To, co dane, nie da się oddzielić od interpretacji; dlatego interpretacja nie jest jakąś dodatkową
procedurą poznania, lecz tworzy pierwotną strukturę bycia-w-świecie;



Nietzsche: czy interpretacja jest wnoszeniem sensu, a nie jego odnajdywaniem? Gadamer: interpretator wnosi własne
przewidywania – jego wypowiedź może być pełna uprzedzeń i przesądów – ALE tekst pozostaje trwałym punktem odniesienia;



Historia pojęcia tekstu: 1) tekst pisma (wykładnia w nauce Kościoła; tekst podstawą egzegezy, która zakłada prawdy wiary);
2) w muzyce: tekst pieśni – nie jest dany z góry, powstaje w trakcie wykonywania pieśni;



Prawo rzymskie: odróżnienie tekstu prawa od jego wykładni i zastosowania; konieczne jest cofnięcie się ku temu, co
(rzekomo) dane;



Hermeneuta nie patrzy na tekst z perspektywy gramatyki i lingwistyki, nie traktuje go jako produktu ostatecznego, lecz jako
wytwór pośredni, pewną fazę w procesie porozumienia; lingwistę interesuje funkcjonowanie języka jako takiego, natomiast
hermeneutę – zrozumienie tego, co wypowiedziane (funkcjonowanie języka stanowi tu jedynie warunek wstępny);



Czytelność lub nieczytelność tekstu; w rozumieniu tekstu istotną rolę odgrywają przedrozumienie, antycypacja sensu;



Każde tłumaczenie z języka obcego, nawet tzw. przekład dosłowny, jest rodzajem interpretacji;



Proces porozumienia prowadzi do zapomnienia języka; pytanie o dosłowne brzmienie tekstu pojawia się tylko wtedy, gdy
porozumienie jest zakłócone (nie udaje się);



Zrozumienie zależy od warunków (wyjątkowości sytuacji), które wykraczają poza utrwalony sens tego, co powiedziane;



Przypadki, w których trudno byłoby mówić o tekście (poziom zaniku tekstu): piszący z góry zakłada wolę wzajemnego

porozumienia, liczy na zrozumienie odbiorcy (adresata, pierwotnego czytelnika), adresat rozumie myśl piszącego, gdyż
uzupełnia i konkretyzuje. Dopiero zakłócenie w porozumieniu wywołuje zainteresowanie głębokim sensem tego, co
powiedziane!



notatki w celu wspomożenia pamięci



komunikat naukowy – zrozumiały dla fachowca



list, którego się jest adresatem



Pismo jest wystawione na nadużycie i niezrozumienie, gdyż nie może się bronić tak, jak w żywym dialogu (w bezpośredniej
rozmowie istnieje możliwość replikowania, wyjaśniania, obrony) → ponieważ piszący zdaje sobie z tego sprawę, stale spogląda
przed siebie, w stronę odbiorcy, stara się uzyskać jego zrozumienie;



Rola pisma: utrwalenie pewnej prawiadomości tak, by jej sens był zrozumiały, by tekst ponownie przemówił – czytanie
i rozumienie to przywracanie wiadomości źródłowej autentyczności;



Hermeneutyka prawna: utrwalenie praw na piśmie ma zapewnić ich autentyczną interpretację, jednoznaczne zrozumienie; od
początku uwzględnia przestrzeń interpretacyjną;



Interpunkcja: ma ułatwić adekwatne zrozumienie;



Formy językowych zachowań komunikacyjnych, w których nie można podporządkować pierwotnej sytuacji rozmowy – stawiają
opór tekstualizacji – Gadamer wyróżnia 3 formy takich „tekstów”:

1) Antyteksty – formy mówienia, w których dominuje sytuacyjny kontekst rozmowy – np. żarty (w procesie komunikacji

sygnalizowane intonacją, gestykulacją – nie sposób ich powtórzyć); ironia (towarzyski warunek wstępnego
porozumienia);

2) Pseudoteksty – mówienie i pisanie zawierające elementy, które nie przekazują sensu, lecz stanowią materiał

wypełniający → retoryka; problem tłumacza: celem przekładu jest sens tekstu, dlatego tłumacz często eliminuje te
elementy; jednak materiał wypełniający jest zupełnie czym innym w tekstach o prawdziwej wartości literackiej
(tzw. tekstach eminentnych);

3) Pre-teksty – to, co zawierają, jest jedynie pozorem, za którym skrywa się sens – zadaniem interpretacji jest

rozpoznanie pozoru i odkrycie rzeczywistego sensu – np. teksty o zabarwieniu ideologicznym (zamaskowany interes),
marzenia senne (psychoanaliza)



Ricoeur: hermeneutyka podejrzeń; Gadamer zastrzega jednak, że uprzywilejowanie przypadków zakłóconego zrozumienia
jako normalnego przypadku rozumienia tekstu byłoby błędem;



Związek między tekstem a interpretacją zmienia się zasadniczo w przypadku tekstów literackich!



Tekst – inter-pres (ktoś, kto wtrąca się do rozmowy) – prafunkcja tłumacza: umożliwia komunikację oddalonym od siebie
(przezwyciężanie bariery języka obcego → przezwyciężanie zakłóceń w porozumieniu);



Interpretator mówi pomiędzy ma usunąć obcość czyniącą tekst niezrozumiałym; wraz z osiągnięciem porozumienia ma
zniknąć – mowa interpretatora nie jest tekstem, lecz tekstowi służy;



Strukturalny moment hermeneutyczny: mówienie pomiędzy ma strukturę dialogiczną; mówiący pomiędzy staje się
negocjatorem;



Przestaje istnieć napięcie między horyzontem tekstu a horyzontem czytelnika – tzw. stapianie się horyzontów –
zrozumienie tekstu zmierza ku temu, by czytelnika ujęło to, co mówi tekst, który dzięki temu znika;



Inaczej w literaturze: teksty nie znikają, lecz oczekują, by przemówić na nowo; mogą istnieć tu oto – stanowią tekst
w źródłowym sensie; tych tekstów się słucha;



Tekst literacki nie jest zapisem pierwotnej wypowiedzi; nie odsyła do pierwotnej wypowiedzi; ma własną autentyczność;
samoreprezentacja słowa poetyckiego;



Spełnia nie tylko funkcję komunikacyjną, lecz domaga się tego, by stać się obecnym w swojej językowej postaci; musi być nie
tylko czytany, lecz również słuchany (zwykle jedynie słuchem wewnętrznym) – dopiero wtedy słowo w pełni się uobecnia;



Rzeczywistość brzmieniowa jest nierozerwalnie związana z przekazywaniem sensu;



Znaczenie nie wyczerpuje się w relacjach między znaczeniami słów, należy go szukać w większej całości syntaksy (nie jest to
syntaksa zwykłej gramatyki);



Skrajny przypadek: gra słów – słowo w swojej wieloznaczności aspiruje do bycia samodzielnym nośnikiem sensu – wówczas
intencja znaczeniowa mowy jako całości traci nagle swoją przejrzystość – w grach słownych tkwią wieloznaczności; inaczej
w tekstach literackich – funkcja gry słów koliduje z wieloznacznością słowa poetyckiego; gra słów jest nieskuteczna np.
w pieśni, poemacie lirycznym (przeważa tam melodyczna figuracja języka), inaczej w mowie dramatycznej i w liryce
refleksyjnej – tam gra słów może pełnić funkcję twórczą;



Przykłady: liryka Paula Celana; sonet Mallarmego;



Metafora – w poezji jest niezauważalna, obszarem jej panowania jest retoryka;



Tekst literacki (w odróżnieniu od innych tekstów) nie jest odseparowany od wtrąceń interpretatora, ale towarzyszy mu jego
ustawiczne współmówienie;



Język i pismo nie są, lecz coś mają na myśli; natomiast mowa poetycka dokonuje się tylko w procesie mówienia, tzn. nie jest tu

oto, nie będąc zrozumianą;



Czasowa struktura mówienia i czytania: nie opiera się na następowaniu po sobie (byłoby to sylabizowanie), lecz powstaje
dialogicznie (w ten sposób najlepiej godzi brzmienie ze zrozumieniem sensu); sztuka recytacji: uobecnienie całości złożonej
z sensu i brzmienia; nagłość rozumienia – nieuporządkowane fragmenty słów krystalizują się w sensowną jedność całości;
cyrkularny charakter czasowej struktury rozumienia;



Literatura: czytamy wielokrotnie, odkrywamy nowe konteksty znaczeniowe, ale nie docieramy do ostatecznego zrozumienia –
wnikamy w tekst coraz głębiej, nie pozostawiamy go poza sobą, lecz wkraczamy w niego;



Dilthey: związek oddziaływań; rozumienie struktur przybiera z konieczności formę kolistą; tekst literacki jako wytwór –
ukształtowany jest od wewnątrz, wszelkie próby konstrukcyjne ustawicznie podejmuje się na nowo;



Czasowa struktura ruchu – zatrzymanie;



Żaden tekst poetycki nie przemówi bez gotowości czytelnika do tego, by zamienić się całkowicie w słuch! ☺



Przykład: zakończenie wiersza Mörikego Auf eine Lampe.