1

Sztuka do prezentacji

Sztuka do prezentacji

Sztuka do prezentacji

Sztuka do prezentacji

Sztuka do prezentacji

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Cogito

Cogito

Cogito

Cogito

Cogito

Postacie biblijne

Postacie biblijne

Postacie biblijne

Postacie biblijne

Postacie biblijne

w

w

w

w

w malarstwie

malarstwie

malarstwie

malarstwie

malarstwie

Jeśli przygotowujesz prezentację maturalną o Biblii lub wizerunkach Madonny, powołaj się także
na sztuki plastyczne. Prześledźmy dla przykładu losy kilku znanych i charakterystycznych postaci
biblijnych w malarstwie... Nie zawsze przedstawiano je tak samo. Popatrzmy choćby na Maryję:
raz ma rysy zmęczonej życiem kobiety, innym razem pięknej, młodej dziewczyny.

Do prezentacji o:

z

z

z

z

z

Biblii,

Biblii,

Biblii,

Biblii,

Biblii,

z

z

z

z

z

Bogu,

Bogu,

Bogu,

Bogu,

Bogu,

z

z

z

z

z

chrześcijaństwie,

chrześcijaństwie,

chrześcijaństwie,

chrześcijaństwie,

chrześcijaństwie,

z

z

z

z

z

Chrystusie,

Chrystusie,

Chrystusie,

Chrystusie,

Chrystusie,

z

z

z

z

z

zdrajcach,

zdrajcach,

zdrajcach,

zdrajcach,

zdrajcach,

z

z

z

z

z

Maryi

Maryi

Maryi

Maryi

Maryi

Jezus Chrystus

Jezus Chrystus

Jezus Chrystus

Jezus Chrystus

Jezus Chrystus

Pisma Nowego Testamentu nie zawierają, co prawda, opisów Jezusa, ale to nie stano-
wiło przecież przeszkody dla malarzy i rzeźbiarzy. Bardzo wcześnie – po fazie przed-
stawiania Jezusa jako baranka, gołębicy, winnej latorośli lub ryby – sztuka chrześci-
jańska zerwała z żydowskim zakazem przedstawiania wizerunków i pojawiły się
pierwsze wyobrażenia Syna Bożego (freski z kościoła w Dura Europos, obecnie w New
Haven). O ile wczesne portrety pozostają jeszcze pod wpływem wzorów antycznych
(Jezus jako młodzieniec, bez zarostu, w krótkiej tunice i sandałach), to poczynając
od IV wieku wizerunki te zaczyna cechować surowa monumentalność. Po stwierdze-
niu na soborze nicejskim (325 r.) współistotności Ojca i Syna Jezus jest przedstawia-
ny z długimi włosami, z przedziałkiem pośrodku głowy, przeważnie z nimbem, ma
brodę i jest odziany w długą, prostą szatę.

Od chwili uznania chrześcijaństwa przez władzę cesarską – jako nauczyciel, który

przekazuje swoją wiedzę apostołom (np. katakumba św. Piotra i Marcelina, IV w., Rzym).

W gotyku bardzo zmienia się wizerunek Jezusa – nie jest już majestatycznym władcą,

ale Zbawicielem.

Przyjmuje się jego bardzo ludzka wizja, czego kulminacją jest wyobrażenie męki –

na krzyżu wisi wyniszczone, skręcone bólem ciało z opadłą głową (np. krucyfiks z 1304 r.,
Santa Maria im Kapitol, Kolonia).

Poszczególne wydarzenia z życia Jezusa są przedstawiane w cyklach lub jako poje-

dyncze sceny. Niektóre z pojedynczych scen przeobrażają się niekiedy w nowe cykle.
Ma też miejsce proces odwrotny – niektóre cykle rozpadają się. Tak było np. w wyni-
ku redukcji wielofiguralnej Ostatniej Wieczerzy. Wtedy w duchu ruchów mistycz-
nych powstał obraz przedstawiający Jezusa i Jana (np. rzeźba drewniana z okolic
Jeziora Bodeńskiego).

Rozwinięty w baroku kult maryjny sprawia, że przedstawienia Jezusa przesuwają się

nieco na dalszy plan. Powstające jednak nieliczne jego wyobrażenia są głęboko ludzkie,
przejmujące – łączą głębię psychologiczną i irracjonalne, dramatyczne prowadzenie
światła (Caravaggio, Powołanie świętego Mateusza, 1598 r., Rembrandt, Chrystus przy
słupie męczeńskim, 1646 r. oraz Chrystus i uczniowie w drodze do Emaus, 1648 r.).

W barokowym malarstwie plafonowym Jezus pojawia się jako Tryumfator i Panto-

krator, głównie na kopułach (np. fresk Johanna Baptista Zimmermanna w kościele
w Wies, połowa XVIII w.).

Nieśmiałe próby nowego podejścia do osoby Jezusa pojawiają się dopiero w XIX

wieku. Fritz von Uhde łączy zaangażowanie społeczne z treściami religijnymi (Pozwól-
cie dziatkom przyjść do mnie, 1883/84). Na początku XX wieku pojawia się bardzo reali-
styczny wizerunek Jezusa (np. George’a Grosza Jezus z maską gazową, 1928 r.).

A w Polsce w tym czasie (1915 r.) Leon Wyczółkowski połączył losy Chrystusa z dzie-

jami Polski – przedstawił symboliczną adorację krucyfiksu Wita Stwosza przez królów,
świętych, dziejopisów i artystów polskich. Natomiast wizjonersko-dramatyczną interpre-
tację tradycyjnego tematu Tronu Łaski przedstawił Antoni Michalak (1944 r.).

Chrzest Jezusa

2

Sztuka do prezentacji

Sztuka do prezentacji

Sztuka do prezentacji

Sztuka do prezentacji

Sztuka do prezentacji

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Cogito

Cogito

Cogito

Cogito

Cogito

Maryja

Maryja

Maryja

Maryja

Maryja

W sztuce zachodniej aż do XIII wieku Maryja występuje jako nieprzystępna, surowa
władczyni w koronie – to jeszcze wpływ bizantyńskich wizerunków (np. Madonna bisku-
pa Imada, około 1060 r., kościół Notre Dame w Paryżu).

Około 1300 roku Matka Boska przybiera rysy dziewczęce i zwraca się czule ku Dzie-

ciątku. Ta przemiana ma swój punkt kulminacyjny na początku XV wieku, w okresie miesz-
czańskiej mistyki kontemplacyjnej. Na twarzach pięknych, bardzo młodych Madonn, przed-
stawianych w szatach opadających ciężkimi fałdami, z Dzieciątkiem na ręku, malują się
silne emocje (np. Madonna wrocławska, około 1400 r., Warszawa).

W renesansie Maryja pojawia się jako dojrzała matka, bez nimbu i atrybutów (np.

Święta Anna Samotrzecia Leonarda da Vinci). Modelkami dla wizerunku Maryi stają
się mieszczki, wieśniaczki oraz wytworne damy (np. Święta Rodzina w pracowni ciesiel-
skiej Rembrandta, połowa XVII w.).

W okresie kontrreformacji na fali ludowej pobożności i kultu maryjnego powstaje

cały szereg dedykowanych Maryi wielkich ołtarzy i pojawia się ostatni nowy motyw –
Immaculata (albo Immaculta) – czyli Niepokalana (np. Maria Immaculta Jusepe de
Ribera, 1637 r.).

Później do wizerunku Maryi nie dochodzą już żadne nowe rysy. Madonny barokowe

charakteryzują się jedynie większym przepychem (np. Peter Paul Rubens i Jan Breu-
ghel Starszy, Maryja w wieńcu z kwiatów, 1620 r.).

Natomiast pod koniec XIX wieku Maryja bywa oddzielana od swojego religijnego

tła i umieszczana w nowych kontekstach artystycznych i treściowych, na przykład w 1894
r. Edvard Munch przedstawia Matkę Boską w zmysłowej pozie jako półakt.

Wspomnieć też trzeba o otaczanych kultem cudownych wizerunkach przedstawiają-

cych Maryję, najczęściej w półpostaci. Wśród nich pierwsze miejsce przypada bezapela-
cyjnie jasnogórskiej Maryi z Dzieciątkiem (XIV w., Częstochowa). Wybitne walory ar-
tystyczne ma też obraz Maryi z Ostrej Bramy w Wilnie (przed 1650 r.).

W XIX wieku w Polsce Matejko ukazuje Maryję w kontekście aktualnych wydarzeń

historycznych – prześladowania unitów po 1863 r. (tryptyk z 1883 r., zaginiony).

Na przełomie XIX i XX wieku pojawia się tendencja do ukazywania Maryi z ele-

mentami folkloru wiejskiego (Stanisław Wyspiański, polichromia w kościele Francisz-
kanów w Krakowie, 1898 r., Vlastimil Hofman, 1900 r., Kazimierz Sichulski, 1913 r.).
Jan Zamoyski malował w latach międzywojennych Maryję kąpiącą Dzieciątko.

Do bizantyńskich kanonów ikonograficznych nawiązuje Jerzy Nowosielski, prezen-

tując monumentalną rozmodloną Maryję na polichromii kościoła w Nowych Tychach.

Judasz

Judasz

Judasz

Judasz

Judasz

Ta postać pojawia się w sztuce wczesnochrześcijańskiej dopiero od II połowy IV wieku
– na sarkofagach teodozjańskich przedstawiony jest Pocałunek Judasza. Drobne formy
rzeźbiarskie ukazują powieszonego zdrajcę-samobójcę jako odstraszający przykład nie-
dostatecznej skruchy, która nie zasługuje na przebaczenie.

W przedstawieniach średniowiecznych Judasz występuje jako

postać nikczemna i godna potępienia (np. do powieszonego zbli-
ża się latający diabeł).

Nabita zawsze sakiewka niewiernego ucznia symbolizuje jego

chciwość. Tylko w nielicznych przedstawieniach średniowiecz-
nych można spotkać bardziej pogłębioną psychologicznie postać
Judasza.

Na wyobrażeniach Ostatniej Wieczerzy jest on z reguły od-

izolowany od innych uczniów, a niekiedy już w tej scenie jest drę-
czony przez diabła występującego przeważnie w postaci zwierzę-
cej (np. Ewangeliarz koronacyjny, 1085 r.).

Groza śmierci Judasza (powieszenie się na drzewie) bywa

często spotęgowana widokiem pękniętego ciała, z którego wypły-
wają wnętrzności (np. tympanon zachodniego portalu katedry fry-
burskiej, 1300 r.).

Zdrajca występuje w scenach pasyjnych, w scenach niesienia

krzyża i ukrzyżowania (np. Ołtarz Epifanii Hieronymusa Boscha
z 1510 r.).

Wielkie postacie biblijne traktujemy niekiedy
jako prawzory ludzkich charakterów (np. Judasz
to zdrajca,
Maryja – idealna matka).

Jednak w różnych okresach dziejowych rozma-
icie portretowano te same postacie – oddawały
one swoistą, typową dla danej epoki wizję świa-
ta.

Giotto di Bondone, Pocałunek Ju-
dasza

3

Sztuka do prezentacji

Sztuka do prezentacji

Sztuka do prezentacji

Sztuka do prezentacji

Sztuka do prezentacji

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Cogito

Cogito

Cogito

Cogito

Cogito

W przedstawieniach nowożytnych (od końca XV w.) Judasz

rysowany jest w sposób bardziej tragiczny i zróżnicowany.

Na przykład Leonardo da Vinci w scenie Ostatniej Wie-

czerzy (Santa Maria delle Grazzie, 1496/97) wyróżnia Juda-
sza jedynie wyrazem twarzy i gestem oraz zacienieniem ry-
sów twarzy.

Rembrandt w obrazie Judasz zwraca srebrniki (1629 r.)

przedstawia go klęczącego; jego postawa i mimika wyrażają
rozpacz, skruchę i prośbę o przebaczenie.

Symboliczny wizerunek zdrajcy-samobójcy w diademie ze

srebrników, na tle panoramy Rzymu, namalował w epoce mo-
dernizmu Edward Okuń (Łódź, 1901 r.).

Noe

Noe

Noe

Noe

Noe

Od czasów wczesnochrześcijańskich jest przedstawiany jako starszy mężczyzna z brodą.
Jako atrybuty są mu przydawane: arka, róg obfitości, krzew winny lub gołąb (Filippino
Lippi, fresk w Santa Maria Novella, 1500).

Szczególnie interesująco przedstawiano go w renesansie – płaskorzeźby L. Ghiber-

tiego na Rajskich Drzwiach baptysterium we Florencji (1425 – 1452), fresk plafonowy
Michała Anioła w Kaplicy Sykstyńskiej w Watykanie (1508 – 1512) i cykl fresków Rafa-
ela w Loggiach Watykańskich (1518 – 1519).

Budowa arki była przedstawiana dwojako. Noe, siedząc na tronie lub stojąc, daje

wskazówki synom, budowniczemu albo rzemieślnikom (np. mozaiki w bazylice św. Mar-
ka, aż po freski Rafaela w Loggiach) czy też sam pracuje przy budowie arki, smarując ją
smołą (płaskorzeźba w St Chapelle, XIII w.).

W średniowieczu ukazywano też często scenę wejścia na arkę po drabinach i kład-

kach (np. drzwi z brązu, Onreale, 1185 – 1186).

W okresie nowożytnym pojawiają się sceny dramatycznej walki o życie podczas po-

topu (Michał Anioł, Kaplica Sykstyńska, 1508 – 1512) – rozszaleli ludzie usiłują się
ratować na skałach i drzewach.

O ile w cyklach bizantyńskich tęcza pojawia się nad sceną przymierza Noego z Bo-

giem, to w sztuce zachodniej motyw tęczy występuje przeważnie w scenie wyjścia z arki
lub ofiary dziękczynnej.

Często można też spotkać scenę wyśmiania nagiego Noego przez Chama, zazwyczaj

połączoną z okryciem ojca przez Sama i Jafeta (Michał Anioł, Kaplica Sykstyńska).

Piłat

Piłat

Piłat

Piłat

Piłat

Od IV wieku w sztuce rzymsko-chrześcijańskiej przedstawiana jest niemal wyłącznie
scena umycia rąk przez Piłata. Gest ten jest rozumiany jako zdystansowanie się od
wydanego właśnie na Jezusa wyroku (ok. 360 r., Brescia). Włoska rzeźba reliefowa łączy
niekiedy scenę umycia rąk ze sceną niesienia krzyża (płaskorzeźba na drzwiach Santa
Sabina w Rzymie, 432 r.).

Na północ od Alp aż do XIII wieku pierwszeństwo przed sceną umycia rąk miał

motyw przesłuchania Jezusa przez Piłata.

Przesłuchanie jest łączone z odprowadzeniem Jezusa (Ewangeliarz Ottona III, Re-

ichenau, około X w.). Dopiero w XIII wieku scena umycia rąk
staje się elementem cyklów pasyjnych. Bardzo dobitna ilustra-
cja tej sceny znajduje się w zachodnim lektorium naumburskiej
katedry (około 1250 – 1260) – spokojna postawa Jezusa kontra-
stuje z wewnętrzną rozterką Piłata, który gestykulując i rozma-
wiając, odwraca się od misy, w której umywa ręce.

Na obrazie z kościoła św. Jana w Toruniu (około XV w.) Pi-

łat wraz z żoną spogląda z balkonu na pierwszoplanowe biczo-
wanie Jezusa.

W XIX wieku Maurycy Gottlieb dokonał nietypowego w iko-

nografii wprowadzenia osoby Piłata do sceny przesłuchania Chry-
stusa przez sanhedryn (1877–79).

Pocałunek Judasza, mozaika, Izrael

Złożenie do grobu, mozaika, Izrael

Albrecht Altdorfer, Piłat umywa ręce