Wykład 12: Relacja nauczyciel – uczeń (w świetle analizy transakcyjnej)

Zdolność nawiązywania autentycznych kontaktów z drugim
człowiekiem jest zależna od:

dotychczasowych doświadczeń,

posiadanego poczucia własnej wartości, poziomu refleksji,

wiedzy psychologicznej;

Znajomość analizy transakcyjnej może sprzyjać:

wzmacnianiu u wychowawcy tych cech osobistych, które

sprzyjają rozwojowi wychowanka

tworzeniu warunków wspomagających proces wychowania

nabywaniu umiejętności skutecznego komunikowania,

niezbędnych w sytuacji prowadzenia przez uczniów gier
psychologicznych

Koncepcja osobowości Ericka Berne’a

Założenia:

wewnętrzna natura człowieka oraz jego potencjał

umysłowy, jest dobra

potrzeba kontaktu społecznego jest fundamentalnym

ludzkim dążeniem

wpływy środowiska społecznego sprawiają, że wewnętrzna

natura rozwija się w dobrym albo złym kierunku

„Jednostką stosunków społecznych jest transakcja”

bodźce transakcyjne

reakcja transakcyjna

„ANALIZA TRANSAKCYJNA jest metodą badania takiej
transakcji oraz metodą ustalania, która część złożonej natury
ludzkiej w danym momencie dochodzi do głosu”.

Poziomy analizy transakcyjnej:

1.

analiza osobowości

2.

analiza działań i komunikatów między ludźmi

3.

analiza transakcji zakończonych korzyścią psychologiczną

4.

analiza skryptu

Analiza osobowości

Eric Berne wyróżnił i opisał trzy stany osobowości. Każdy
stan JA to spójny zbiór uczuć i doświadczeń bezpośrednio
powiązanych z odpowiadającym im spójnym zbiorem
zachowań.

Trzy stany JA

Rodzicielski stan ego

Dziecięcy stan ego

(JA Rodzic)

Dorosły stan ego (JA Dziecko)

(JA Dorosły)

JA Dziecko - stan, w którym przeżywamy różnego rodzaju
emocje i popędy i działamy w sposób spontaniczny. Ujawnia
się on w dwóch formach: jako DZIECKO NATURALNE i
jako DZIECKO PRZYSTOSOWANE.

JA Rodzic - stan ukształtowany przez nasze wczesnodziecięce
doświadczenia w kontaktach z osobami ważnymi dla nas,
najczęściej z rodzicami (opiekunami).

JA Dorosły - stan, który przetwarza informacje z trzech
ź

ródeł: DZIECKA, RODZICA i tych, które już sam zebrał i

przeanalizował.

DOROSŁY analizuje sytuacje, ocenia rzeczywistość i
podejmuje decyzje.

Analiza działań i komunikatów między ludźmi

Rodzaje transakcji:

1.

Transakcja równoległa

2.

Transakcja skrzyżowana

3.

Transakcja ukryta

Gra — to „seria transakcji z ukrytą motywacją oraz
wyłączeniem stanu JA DOROSŁY. Celem gry jest
potwierdzenie swego skryptu życiowego oraz uzyskanie
wsparcia”.

Skrypt życiowy jest to „nieświadomy program życiowy,
wyrażony w jednym lub kilku zdaniach, tworzący się w
kontaktach

z

osobami

znaczącymi

we

wczesnym

dzieciństwie”.

„Skrypt życiowy powstaje w rezultacie dziecięcych reakcji na
zdarzenia i przyjętych postaw wobec siebie i ludzi. Stosowane
gry stanowią jego część”.

Akceptacja - „Podaj dłoń” D.W Johnson (opr. M. Tkocz)

Cztery układy odnoszenia się do siebie i innych ludzi.
1. Ja nie jestem „w porządku”, ty jesteś „w porządku”.
Człowiek w tym układzie czuje się na łasce innych. Bardzo potrzebuje
wsparcia, akceptacji i uznania. Ma nadzieję, że inni, którzy „są w
porządku”, dadzą mu to wsparcie i akceptację i martwi się, co ma
robić, żeby to uzyskać. Okazuje innym, że nie uznaje swojej wartości i
potrzebuje od nich akceptacji i wsparcia

2. Ja nie jestem „w porządku”, ty nie jesteś „w porządku”.
W tym układzie nie ma źródła akceptacji i wsparcia ani w sobie
samym, ani w innych. Osoby w tym układzie porzucają nadzieję na
szczęście i mogą się wycofać ze wszystkich związków. Nawet jeśli
inni próbują im udzielić wsparcia i akceptacji, osoba w tej pozycji

odpycha ich, bo „nie są w porządku”. Okazuje innym, że nie uznaje
ani swojej, ani ich wartości.

3. Ja jestem „w porządku”, ty nie jesteś „w porządku”.
Człowiek w tym układzie odrzuca wsparcie i akceptację innych, ale
znajduje je w sobie. Czuje, że najlepiej by mu było, gdyby inni
zostawili go w spokoju. jest bardzo niezależny i nie chce mieć do
czynienia z innymi. Odrzuca poparcie i akceptację innych, bo oni „nie
są w porządku”. Okazuje innym, że sam jest wspaniały, ale oni nie.

4. Ja jestem „w porządku”, ty jesteś „w porządku”
W tym układzie człowiek uznaje swoją wartość, a także wartość
innych ludzi. Akceptuje sam siebie i przyjmuje akceptację innych.
Potrafi dawać i odbierać akceptację. Pozwała sobie na zawieranie
znaczących związków. Okazuje innym, że docenia swoje i ich silne
strony. Do takiego układu każdy powinien dążyć, ten układ umożliwia
rozwój bliskich, znaczących związków z ludźmi.

Przykład gry psychologicznej

Gra „Tak, ale...” (reprezentuje transakcję ukrytą) rozpoczyna
się w momencie, kiedy jeden z jej uczestników (uczeń)
przedstawia problem pozornie oczekując rad od swojego
rozmówcy. Gdy jeden z graczy (nauczyciel) zaczyna
pomagać,

przedstawiając

wiele

sposobów

zaradzenia

kłopotom, inicjujący grę odrzuca wszystkie rady znajdując
powody, dla których nie mogą być one przyjęte. Stan Ja
DZIECKO ucznia kieruje komunikaty do stanu Ja RODZICA
nauczyciela (Mam problem, zaproponuj jakieś rozwiązanie,
ale i tak Ci się nie uda).

Sprawą podstawową jest rozpoznanie, czy w rozmowie,
którą prowadzimy, toczy się gra.

Używanie DOROSŁEGO w różnych sytuacjach

wychowawczych

Stan Ja DOROSŁY pozwala nauczycielowi analizować
rzeczywistość, związany jest nierozerwalnie z wiedzą
i doświadczeniem.

Budowanie DOROSŁEGO w sobie samym to praca związana
z postawą wobec świata i ludzi JA OK — TY OK.

Sytuacja konfliktowa między nauczycielem a uczniem

w ujęciu analizy transakcyjnej

„Sytuacja konfliktowa to taka, w której stoją naprzeciw
siebie sprzeczne, często wręcz wykluczające się wzajemnie
potrzeby, interesy, uczucia i działania dwóch lub większej
liczby osób”.

Transakcje skrzyżowane są główną przyczyną powstawania
sytuacji konfliktowych.

Istnieją trzy możliwości reakcji nauczyciela na sytuację
konfliktową (ze stanu: Rodzica, Dziecka i Dorosłego).

1. Reagując ze stanu Rodzica Krytycznego nauczyciel przede
wszystkim żąda natychmiastowej zmiany zachowania ucznia.
Może on m.in.:

—

wydać polecenie lub rozkaz , grozić

— oceniać, osądzać

— ośmieszać, obrzucać wyzwiskami

Komunikaty te, jeśli uruchomią u wychowanka stan Dziecka
Przystosowanego (bierna uległość), stan Dziecka Twórczego
lub

stan

Dziecka

Naturalnego

(opór

-

transakcja

skrzyżowana). Transakcja ta ma charakter jawny lub
ukryty.

Nauczyciel - strona dominująca i pozornie wygrywająca.
Dąży do zaspokojenia tylko własnych potrzeb.

2. Reagując ze stanu Dziecka Przystosowanego nauczyciel
udaje, że nie dostrzega zaistniałego problemu dając tym
samym przyzwolenie na kolejne podobne zachowanie.

Stroną

odnoszącą

„zwycięstwo”

jest

uczeń,

którego

zachowanie nastawione jest głównie na realizację własnych
potrzeb i obronę własnych praw.

3. Trzecia możliwość zachowania nauczyciela pochodzi ze
stanu

Dorosłego

-

pozwala

uniknąć

negatywnego

oddziaływania na ucznia, z drugiej zaspokoić własne potrzeby.
Reakcja nauczyciela opiera się na ujawnieniu własnych uczuć.

Jedynie konflikt, w którym reakcje stron odbywają się na
poziomie

Dorosły-Dorosły,

może

zostać

w

sposób

konstruktywny rozwiązany.

Powyższy materiał został opracowany przez M. Tkocz oraz B. Krzempek na
podstawie literatury:

1.

Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich,
Warszawa 1997

2.

Chaber A., Sytuacja konfliktowa między nauczycielem a uczniem w
ujęciu analizy transakcyjnej, Częstochowa 1997

3.

Johnson D. W, Podaj dłoń, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 1992

4.

Koszewska K, Analiza transakcyjna w pracy wychowawcy, w: Poradniku
wychowawcy Warszawa 2000