Powstania narodowe jako temat literatury i sztuki

background image

1

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Bibliografia podmiotu

• Adam Mickiewicz,

Adam Mickiewicz,

Adam Mickiewicz,

Adam Mickiewicz,

Adam Mickiewicz,

Reduta Ordona

• Eliza Orzeszkowa,

Eliza Orzeszkowa,

Eliza Orzeszkowa,

Eliza Orzeszkowa,

Eliza Orzeszkowa,

Gloria victis

• Władysław Stanisław Reymont,

Władysław Stanisław Reymont,

Władysław Stanisław Reymont,

Władysław Stanisław Reymont,

Władysław Stanisław Reymont,

Rok 1794

• Juliusz Słowacki,

Juliusz Słowacki,

Juliusz Słowacki,

Juliusz Słowacki,

Juliusz Słowacki,

Sowiński w okopach Woli

• Stanisław Wyspiański,

Stanisław Wyspiański,

Stanisław Wyspiański,

Stanisław Wyspiański,

Stanisław Wyspiański,

Noc listopadowa,
Warszawianka,
Wesele

• Stefan Żeromski,

Stefan Żeromski,

Stefan Żeromski,

Stefan Żeromski,

Stefan Żeromski,

Rozdzióbią nas kruki, wrony…,
Wierna rzeka

Powstania narodowe jako temat literatury i sztuki
– porównaj wybrane dzieła malarskie i literackie.

Temat jest dość wdzięczny, ale wymaga pewnej dodatkowej (pozaszkolnej) wiedzy i umie-
jętności. Musisz wykazać się umiejetnością interpretacji tekstów literackich oraz dzieł
malarskich, warto więc, żebyś interesował się sztuką i… umiał ładnie o niej mówić. Na
pewno to temat dobry dla przyszłych studentów uczelni artystycznych i szkół teatralnych.

Inne możliwe sformułowania tematu

Inne możliwe sformułowania tematu

Inne możliwe sformułowania tematu

Inne możliwe sformułowania tematu

Inne możliwe sformułowania tematu

• Walka narodowowyzwoleńcza w interpretacji artystów. Porównaj sposo-

by przedstawiania tego problemu w dziełach malarzy i pisarzy (wybrane
przykłady).

• Artystyczne interpretacje powstań narodowych w literaturze i malarstwie

(analiza porównawcza dzieł).

PREZENTACJA

PREZENTACJA

PREZENTACJA

PREZENTACJA

PREZENTACJA

Strategie wstępu

Strategie wstępu

Strategie wstępu

Strategie wstępu

Strategie wstępu

Na początek warto powiedzieć nieco o historii i jej uwarunkowaniach. Tematem litera-
tury i sztuki stały się wszystkie powstania polskie – od kościuszkowskiego po warszaw-
skie. Trzeba przyjąć pewną strategię – zapewne zamiast dokonać wyliczanki i kusić się
o omówienie wszystkich powstań i ich artystycznej inerpretacji, lepiej będzie, jeśli sku-
pisz się na wybranych dziełach. Jak dokonać wyboru?

Można mówić o dwóch najważniejszych szkołach interpretowania historii Polski,

a więc zarazem – interpretowania problemu powstań narodowych. W drugiej połowie
XIX wieku ukształtowały się takie dwie szkoły: krakowska i warszawska.

Szkoła krakowska związana była ze stronnictwem stańczyków. Jego nazwa wywodzi-
ła się od tytułu sławnego pamfletu politycznego Teka Stańczyka. Stańczycy byli przeciw-
nikami powstań narodowych – uważali, że wywołują one zupełnie niepotrzebną anar-
chię, utwierdzają Polaków w niechlubnej tradycji warcholstwa i sobiepaństwa. Tym
samym stańczycy negatywnie oceniali polską przeszłość i uważali, że to sami Polacy
w przeważającej mierze winni są temu, że utracili niepodległość. Propagowali lojalizm,
czyli politykę lojalności wobec władz zaborczych.

Szkoła warszawska także rozważała niedobre elementy w przeszłości polskiej, ale po
to, aby je przeanalizować, a w konsekwencji – mądrzej i lepiej przeciwstawić się zabor-
com. Historycy należący do tej szkoły uważali, że Polska utraciła niepodległość przede
wszystkim z powodu – po prostu – przeważającej siły militarnej zaborców, nie zaś wła-
snych błędów, choć i one niewątpliwie jakiś udział w tym miały.

Paradoksem naszej historii jest to, że wszystkie powstania – tak wspaniale opiewane

w literaturze i malarstwie – były… nieudane! Mówiąc precyzyjniej – jedno powstanie
było zwycięskie – powstanie wielkopolskie. Do rozważenia pozostaje kwestia, dlaczego
ani w literaturze, ani w malarstwie powstanie wielkopolskie nie jest zbyt często wzmian-
kowane. Może sami Polacy przegraną uważają za… rodzaj wartości, którą należy się
chlubić?!

background image

2

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Strategie rozwinięcia

Strategie rozwinięcia

Strategie rozwinięcia

Strategie rozwinięcia

Strategie rozwinięcia

„

„

„

„

„

Powstanie kościuszkowskie (1794)

Powstanie kościuszkowskie (1794)

Powstanie kościuszkowskie (1794)

Powstanie kościuszkowskie (1794)

Powstanie kościuszkowskie (1794)

Zawsze było istotnym punktem odniesienia i częstym tematem literatury i malarstwa.

Oto dwa przykłady z późniejszych epok.

Oto dwa przykłady z późniejszych epok.

Oto dwa przykłady z późniejszych epok.

Oto dwa przykłady z późniejszych epok.

Oto dwa przykłady z późniejszych epok.

Juliusz Kossak stworzył wiele dzieł o tematyce historycznej – często są to niewielkie
akwarele, sprzedawane przez artystę po stosunkowo niskiej cenie, ukazujące siłę i dziel-
ność żołnierzy polskich. Obrazy te zdają się wołać: chwała zwyciężonym.

Juliusz Kossak Portret Tadeusza Kościuszki – obraz ukazuje naczelnika powsta-

nia na pięknym czarnym koniu, dowodzącego bitwą, która rozgrywa się w tle. Jeź-
dziec ma młodzieńczą natchnioną twarz, jest pełen zapału, a zarazem dostojeństwa.
Gestem wzniesionej prawej ręki zagrzewa swych żołnierzy do boju. Z portretu bije
siła i wrażenie niepokonania. W ten sposób Juliusz Kossak wychodzi naprzeciw ocze-
kiwaniom epoki – ukazuje potęgę polskiego oręża, ale przede wszystkim niesie na-
dzieję i wiarę w możliwości Polaków.

Władysław Stanisław Reymont Rok 1794 – to trzytomowy cykl powieściowy, wyda-

ny w 1918 roku. Ogromny fresk polityczno-obyczajowy ukazuje dzieje Polki pod koniec
XVIII wieku. Jak na tak ogromny objętościowo utwór, fabuła jest nikła, zastępuje ją
szeroka panorama życia narodu, z wieloma wyraziście zarysowanymi postaciami.

Autor studiował pamiętniki i źródła historyczne – starał się o obiektywizm swej

relacji. Dlatego jego dzieło ma wielką wartość poznawczą. Mimo to nie spotkało się
z dużym zainteresowaniem czytelników, a nawet przyjęte zostało dość zimno – być
może dlatego, że nie zawiera zbyt wielu elementów tak pod koniec XIX wieku ocze-
kiwanego „krzepienia serc”.

„

„

„

„

„

Powstanie listopadowe (1830)

Powstanie listopadowe (1830)

Powstanie listopadowe (1830)

Powstanie listopadowe (1830)

Powstanie listopadowe (1830)

W literaturze powstanie listopadowe było częstym tematem w okresie romantyzmu, a póź-
niej – w Młodej Polsce. W malarstwie zaś nie pojawia się szczególnie często. Są oczywi-
ście obrazy ukazujące konkretne bitwy, ale trudno by było wskazać jakąś ich specyfikę.

Reduta Ordona Adama Mickiewicza oraz Sowiński w okopach Woli Juliusza Sło-

wackiego to jedne z najsłynniejszych utworów tworzących mit powstania listopado-
wego – heroicznego, niezwykłego, pełnego patriotyzmu, zrywu całego narodu.

Właściwie żaden dramat romantyczny nie dotyczy bezpośrednio tematu powstania ani
nie rozgrywa się w czasie powstania, ale każdy z nich zawiera opinię na temat powstania
listopadowego i jego ocenę. Adam Mickiewicz w III cz. Dziadów niesie otuchę, chce
pokazać, że cierpienie i trud powstańców nie były nadaremne; Juliusz Słowacki w Kor-
dianie
ukazuje powstańców jako niezorganizowanych i niezdecydowanych (może nawet
tchórzliwych?), a ich przywódcy są dziełem szatana.

Stanisław Wyspiański wielokrotnie sięga do tematu powstania listopadowego i w

swej twórczości dokonuje rozrachunku z nim. Warszawianka to pierwszy dramat po-
ety, w którym przywołany jest epizod z tego powstania. Jednak nie ukazuje się tu
wielkiej bitwy, lecz nastrój oczekiwania, przeczuwania klęski i śmierci przy jedno-
czesnym heroizmie postaw bohaterów dramatu.

Juliusz Kossak Bitwa pod Ostrołęką to jeden z obrazów plastycznie odmalowują-

cych bitwę z czasów powstania listopadowego – niemal słychać szczęk broni, okrzyki
bitewne i jęki rannych.

Powstanie listopadowe bywało także tematem malarstwa obcego. Przykładem może
być alegoryczna akwarela Polonia namalowana przez Ary’ego Scheffera, holender-
skiego artystę tworzącego w Paryżu – przyjaciela wielu Polaków, zainteresowanego
żywo polskim powstaniem i (jak wielu innych ówczesnych twórców i intelektuali-
stów) popierającego je.

Bibliografia przedmiotu

• Jerzy Borejsza, Piękny wiek XIX

• Jerzy Jedlicki, Jakiej cywilizacji

Polacy potrzebują?

Dzieło literackie jako źródło histo-

ryczne praca pod red. Zofii Stefa-
nowskiej i Janusza Sławińskiego

background image

3

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

„

„

„

„

„

Powstanie styczniowe (1863)

Powstanie styczniowe (1863)

Powstanie styczniowe (1863)

Powstanie styczniowe (1863)

Powstanie styczniowe (1863)

Wielkim piewcą powstania styczniowego był Stefan Żeromski – poświęcił temu tema-
towi szereg utworów, z których najważniejsze to:

Wierna rzeka;
Rozdzióbią nas kruki, wrony…;
Echa leśne;
Uroda życia.

• Opowiadanie Rozdzióbią na kruki, wrony… ukazuje tragedię ostatnich dni powsta-

nia, dogorywającego i z powodu militarnej przewagi Rosjan, i dzięki nieświadomie
antypolskim działaniom chłopów. Opowiadanie ukazuje zamordowanie powstańca
przez kozaków, a następnie „dokończenie dzieła” przez chłopa, odzierającego zmar-
łego z butów, niedostrzegającego w nieszczęsnym zabitym ani kogoś, kto walczył i o
wolność chłopów, ani nawet – po prostu – bliźniego.

• Do powieści Wierna rzeka ilustracjami mogłoby być wiele obrazów Artura Grott-

gera. Wybierzmy na przykład Schronisko – widzimy młodą szlachciankę przyjmu-
jącą pod swój dach powstańców. Być może, i chłopi (starzec, kobieta i dzieci) ocze-
kują także schronienia od dworu. Jednak bardziej prawdopodobne jest to, że chłopi
wytropili powstańców i zamierzają wydać ich w ręce rosyjskie, przeciwstawia się temu
jedynie zdecydowana szlachcianka.

Obraz ten mógłby zapewne ilustrować pierwsze sceny Wiernej rzeki, w których

ranny powstaniec bezskutecznie usiłuje uciec zarówno przed pogonią rosyjską, jak
i przed polskimi chłopami, z nienawiścią go tropiącymi. Wycieńczony, ciężko ranny,
właściwie nie ma szans na schronienie, kiedy z pomocą przychodzi mu młodziutka
szlachcianka, Salomea Brynicka – jedyna ocalała mieszkanka pobliskiego dworu. Ta
dzielna dziewczyna przez parę następnych miesięcy z poświęceniem będzie pielę-
gnować półprzytomnego żołnierza – jak okaże się później – księcia Józefa Odrową-
ża. Narażając własne życie, znosząc ogromne trudy i wyrzeczenia, będzie go chronić
przed Rosjanami, niemalże osłaniając własnym ciałem. Jej niezwykłe wysiłki przy-
niosą właściwe efekty – Odrowąż przeżyje.

Jednocześnie jednak między młodymi zrodzi się wielka miłość, która nie będzie

mogła być kontynuowana – przeszkodzi temu matka Odrowąża, uznająca plany mał-
żeńskie syna za mezalians. Po odnalezieniu księcia, matka podstępem wywozi go za
granicę, Salomeę zaś upokarza, ofiarowując jej pieniądze jako „rekompensatę”.

Jak to często u Żeromskiego – sprawy polityczne i narodowe splatają się z proble-

mami społecznymi i ukazywaniem tragicznej nierówności między ludźmi.

Powstanie styczniowe stało się bardzo częstym motywem i w literaturze, i w sztuce. Uka-
zywano przede wszystkim jego wielkość i heroizm. Pozytywiści mieli złożony stosunek
do powstania – z jednej strony nie uważali walki powstańczej za najlepszy sposób zdoby-
cia niepodległości, z drugiej – podkreślali, że bohaterom powstania należy się pamięć
i cześć przyszłych pokoleń.

Eliza OrzeszkowaGloria victis ukazuje wielkość powstania. Drzewa lasu wyro-

słego na dawnym polu bitwy opowiadają dzieje powstańców, przywołują ich heroizm.
Opowiadanie jest świadectwem przemiany stosunku do powstania oraz stałej żywot-
ności problematyki powstańczej.

Z tą tematyką łączą się także obrazy ukazujące niedole niewoli. Marsz na Sybir staje się
częstym tematem obrazów:

Artura Grottgera,

Maksymiliana Gierymskiego

Antoniego Malczewskiego.

Maksymilian Gierymski sam był uczestnikiem powstania styczniowego i może dlatego
jego obrazy odbiegają nieco od swoistej maniery malowania scen bitewnych. Na jego
obrazach ukazana jest szara codzienność: znój, zmęczenie, udręka potyczek, patroli, przy-
padkowych walk. Nie zawsze podobało się to publiczności, która w sztuce szukała nie
„szczerości ani prawdy, lecz przedłużenia złudzeń i marzeń swoich” (Antoni Sygietyński).

background image

4

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Patrol powstańczy – pikieta Maksymiliana Gierymskiego to właśnie obraz tego

rodzaju. Grupa powstańców zwiadowców zauważyła zapewne coś niepokojącego.
W postawach jeźdźców wyczuwa się zmęczenie oraz pewną nerwowość. Towarzyszą-
cy im dziad wiejski niewiele się od nich różni – tak samo znużony, zakurzony, tyle że
bez broni. Dzieło ukazuje swoistą codzienność powstańczą.

Ówczesny krytyk sztuki, Antoni Sygietyński, pisał tak o malarstwie Maksymiliana Gie-
rymskiego:

w jego scenach i epizodach nie ma upojenia Zwycięstwa ani rozpaczy Pogromu, nie ma
walki ciągłej ani bitew stanowczych. (…) Za to jego obrazy przedstawiają ludzi zmę-
czonych, konie zabiedzone, twarze więcej smutne niż wesołe, życie niepewne wśród
natury biednej.

O powstaniu styczniowym w literaturze pozytywistycznej mówiło się najczęściej tzw. mową
ezopową, czyli językiem aluzji – cenzura uniemożliwiała bezpośrednie przywoływanie
tego faktu. W Lalce Bolesława Prusa powstanie to na przykład „nawarzone piwo”.

Wielkim problemem związanym z tematyką powstańczą były kwestie nierówności

społecznej. Tragedią narodu okazał się brak solidarności i rzeczywistego porozumienia
między warstwami społecznymi. Nieświadomi swej przynależności narodowej, chłopi
łatwo ulegali propagandzie carskiej i – za nagrodę pieniężną oraz obietnicę uwłaszcze-
nia – tropili powstańców i wydawali ich w ręce zaborców.

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

Przykładowy plan prezentacji

Przykładowy plan prezentacji

Przykładowy plan prezentacji

Przykładowy plan prezentacji

Przykładowy plan prezentacji

Dobrze będzie, jeśli celowo dobierzesz odpowiednie
reprodukcje do wybranych cytatów. Na przykład –
Schronienie Artura Grottgera i początek Wiernej rzeki
Stefana Żeromskiego. Można też pokazać fragmen-
ty filmów. Na przykład – scenę z powstania stycznio-
wego z Nocy i dni w reżyserii Jerzego Antczaka skon-
frontujesz z odpowiednimi fragmentami z prozy

Żeromskiego bądź Nocy listopadowej Wyspiańskiego.
Tematem Twoich rozważań może stać się również
powstanie warszawskie – można by powiedzieć, że
sposoby pisania w literturze oraz ukazywania w ma-
larstwie tego powstania są zbiorem wszystkich wcześ-
niejszych możliwości i motywów związanych z proble-
matyką powstańczą.

Ramowy plan wypowiedzi

Ramowy plan wypowiedzi

Ramowy plan wypowiedzi

Ramowy plan wypowiedzi

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

Określenie problemu

Określenie problemu

Określenie problemu

Określenie problemu

Powstania narodowe są częstym tematem literatury polskiej. Na pewno częst-
szym przed odzyskaniem niepodległości, ale w dużej mierze aktualnym do dziś.

Kolejność prezentowanych argumentów

Kolejność prezentowanych argumentów

Kolejność prezentowanych argumentów

Kolejność prezentowanych argumentów

Kolejność prezentowanych argumentów

• Może być chronologiczna: wybrane przykłady dzieł literackich i malarskich

z różnych epok, obrazujących polskie powstania – od kościuszkowskiego do
styczniowego.

• Elementy analizy porównawczej.

Wnioski

Wnioski

Wnioski

Wnioski

Wnioski

Różne sposoby mówienia o powstaniach: próby obiektywizacji obrazów powsta-
nia, ale częściej – mitologizowanie ich, ewentualnie: tworzenie „ku pokrzepie-
niu serc”.

background image

5

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

O co może zapytać komisja?

O co może zapytać komisja?

O co może zapytać komisja?

O co może zapytać komisja?

O co może zapytać komisja?

Które z powstań jest najczęstszym tematem i literatury, i malarstwa?
Jak Ci się wydaje – dlaczego?

Proponowana odpowiedź

Trudno to jednoznacznie „zmierzyć”, ale najprawdopodobniej jest to powstanie
styczniowe. Miało ono chyba największy wpływ na to, co nazywamy „świadomo-
ścią narodową” oraz odcisnęło się głębokim śladem w całej kulturze polskiej.
Wielka klęska tego powstania zmusiła publicystów, intelektualistów, artystów do
zweryfikowania poglądów na walkę zbrojną jako sposób odzyskania niepodległo-
ści. Ukazała także stałą aktualność nierozwiązywalnych konfliktów społeczno-
politycznych w narodzie. Zarazem jednak podkreślała wyjątkowy heroizm po-
wstańców i ich oddanie sprawie narodowej.

Uzasadnij swą powyższą opinię, wskazując żywotność motywu powstania stycz-
niowego w kulturze drugiej połowy XX wieku.

Proponowana odpowiedź

W okresie PRL powstanie bywało wykorzystywane jako sposób mówienia o sto-
sunkach polsko-radzieckich. Fałsz i obłuda caratu mogły korespondować z ty-
mi samymi cechami państwa radzieckiego. Jeśli nawet nie tak dosłownie da-
wało się to interpretować, to można było – w związku z powstaniem
styczniowym – rozważać problemy zniewolenia narodu oraz losu polskiego.
Przykładem może być Zarudzie Jarosława Iwaszkiewicza albo Kompleks pol-
ski
Tadeusza Konwickiego.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:

więcej podobnych podstron