Temat: Metoda naukowa a wyjaśnianie świata

Jakie poglądy na miejsce Ziemi
we Wszechświecie miał
Arystoteles.

Arystoteles, wybitny filozof grecki z IV wieku p.n.e., nauczyciel Aleksandra Macedońskiego,
stworzył fizykę, w której Ziemia stanowiła centrum świata, a naturalną tendencją obiektów
bliższych niż Księżyc miał być spoczynek na Ziemi. Zatrzymywanie się wozu pozbawionego
napędu tłumaczył nie tarciem, a właśnie tą tendencją. Obiekty poza ziemską sferą – Księżyc,
planety, Słońce i gwiazdy były według niego idealnymi tworami nie podlegającymi prawom
ziemskiej fizyki. Arystotelesa możemy uznać za jednego z pierwszych i najważniejszych głosicieli
teorii geocentrycznej.

Kto w starożytności wbrew
autorytetowi Arystotelesa
twierdził, że Ziemia lata wokół
Słońca?

Był to żyjący w III wieku p.n.e. astronom Arystarch z Samos, który doświadczalnie oszacował
rozmiary Słońca, a gdy wyszły mu dużo większe niż Ziemi, uznał, że jako mniejsza powinna ona
latać wokół Słońca. Dla innych był to jednak żaden argument.

Kto doprowadził teorię
geocentryczną do perfekcji
podając precyzyjny i zgodny z
obserwacjami mechanizm ruchu
ciał niebieskich?

Udało się to dopiero w II w. n.e. Klaudiuszowi Ptolemeuszowi, działającemu w Aleksandrii. Tym
samym przyczynił się do zupełnego zapomnienia teorii heliocentrycznej Arystarcha, która
posługując się kołowymi orbitami prowadziła do widocznych niezgodności z obserwacjami.

Dlaczego chrześcijaństwo
przejęło teorię geocentryczną i
uznało za swoją?

Ponieważ teoria ta stawiała Ziemię, a przez to i człowieka w centrum Wszechświata, co zgodne
było z twierdzeniem wynikającym z Księgi Rodzaju, że świat został stworzony dla człowieka, a
człowiek jest najdoskonalszym dziełem Boga. Poza tym teoria Ptolemeusza stanowiła szczytowe
osiągnięcie ówczesnej nauki.

Co to jest antropocentryzm?

To przekonanie, że Ziemia, a z nią ludzkość jest czymś unikalnym we Wszechświecie, czymś przez
to jedynym i wyróżnionym.

Jakie rewolucyjne tezy odnośnie
Ziemi zawarł Kopernik w
książce „O obrotach sfer
niebieskich”?

Uznał, że to nie gwiazdy i Słońce co dzień z zawrotną prędkością obiegają Ziemię, tylko Ziemia
wiruje wokół własnej osi. Kopernik wyraził pogląd, że Ziemia nie jest wyjątkowa, bo istnieją
podobne do niej globy. Za takie uznał planety.

Czy Kopernik był świadomy
niedopasowania ruchu planet po
okręgu z obserwacjami?

Tak, próbował wprowadzić korektę umieszczając planety na dodatkowych małych kółkach
poruszających się po orbitach, ale bez większego sukcesu. Ta ułomność sprawiała, że ludzie nauki
jak i Kościoła nie traktowali zbyt poważnie jego teorii.

Co sprawiło, że teoria
heliocentryczna zwyciężyła?

•

Dokładniejsze obserwacje, co ciekawe prowadzone gołym okiem przez Tychona Brahe.
Dzięki nim Keplerowi udało się odkryć prawdziwy kształt orbit.

•

Postęp techniczny. Wprowadził go Galileusz. Usłyszawszy o wynalazku lunety,
natychmiast zrobił sobie taką i skierował na niebo. Zobaczył plamy na Słońcu dotąd
uznawanym za wykonane z idealnej substancji. Zobaczył też jakby miniaturkę Układu
Słonecznego - Jowisza, wokół którego latają księżyce właśnie po elipsach. To mocno
wskazało, że Kepler ma rację rozwijając teorię Kopernika. Jednak odkrycia Galileusza
sprowokowały reakcję Kościoła, który uznał, że w obronie prawdy objawionej przez Boga
należy położyć kres dalszemu czytaniu dzieła Kopernika. Tak trafiło ono na Indeks Ksiąg
Zakazanych.

•

Postęp intelektualny. Galileusz zaproponował fizykę inną niż Arystotelesa. Stwierdził, że
naturalnym stanem ciała jest trwanie w ruchu, w który się je wprawiło, a ewentualne
zatrzymanie to skutek tarcia lub oporu powietrza. Newton idąc tym tropem sformułował
zasady dynamiki, które pozwoliły jednoznacznie wskazać prawo powszechnego ciążenia
jako przyczynę obserwowanego zachowania się planet. Dopiero wtedy teoria Ptolemeusza
okazała się dawać gorsze wyniki niż heliocentryczna. Papież zdjął dzieło Kopernika z
Indeksu Ksiąg Zakazanych dopiero w roku 1822, a więc po epoce wojen napoleońskich.

Kto wykazał, że Droga Mleczna
nie jest jedynym skupiskiem
gwiazd we Wszechświecie?

Edwin Hubble. Wykrył, że niektóre widoczne przez teleskop mgiełki, co do których sądzono, iż
leżą w Drodze Mlecznej, są w istocie niezwykle dalekimi zbiorowiskami gwiazd podobnymi pod
wieloma względami do naszej Galaktyki. Tym samym okazało się, że nie znajdujemy się w
zbiorowisku gwiazd, poza którym jest tylko pustka. Nasza Galaktyka została zdegradowana do roli
jednego z wielu zbiorowisk. W widocznym obszarze Wszechświata doliczono się 100 mld
galaktyk.

Co mówi prawo Hubbla?

Hubble odkrył, że galaktyki oddalają się od nas i to tym szybciej im są dalej. Nie znaczy to jednak,
ż

e nasza Galaktyka jest wyróżniona we Wszechświecie. Wszystkie galaktyki oddalają się od siebie,

bo przestrzeń między nimi się rozszerza. Te dalsze znikają z pola widzenia, gdy przekroczą
prędkość światła.

Model ułatwiający zrozumienie koncepcji rozszerzającego się Wszechświata. Odległości między
bliskimi galaktykami nie zmieniają się, nie rozszerza się też Układ Słoneczny. Rozszerzanie
następuje na wielkich pustkowiach między gromadami galaktyk.

Czym była Inflacja
Kosmologiczna?

Inflacja to inaczej nadymanie (ang. inflate= nadymać). W odniesieniu do rynku jest to pojawianie
się za dużej ilości pieniędzy w obiegu, co powoduje obniżenie ich wartości. W przypadku
kosmosu chodzi o niesłychanie szybkie rozszerzanie się przestrzeni, które miało miejsce w ułamku
pierwszej sekundy po Wielkim Wybuchu.

Dla ciekawych: Na podstawie rozmiarów galaktyk i ich innych parametrów potrafimy określić jak
daleko są najdalsze widoczne galaktyki. Widzimy je takie jakie były 13 mld lat temu, a więc w
niecały miliard lat od Wielkiego Wybuchu. Widzimy je jak wtedy wyglądały i w takiej odległości,
w jakiej znalazły się po tym niecałym miliardzie. Czyli w ciągu owego niecałego miliarda oddaliły
się od nas na odległość 13 mld lat świetlnych. Światło tymczasem dałoby radę przebyć tylko
niecały miliard. Zatem w pewnym momencie historii musiały poruszać się szybciej od światła.
Wtedy nie były widoczne. Ponieważ tempo rozszerzania świata spadło, światło od nich zdołało
jednak w końcu do nas dolecieć.

Najnowsze obserwacje wskazują, że od pewno czasu Wszechświat znów rozszerza się coraz
szybciej, choć owo nabieranie tempa jest nieznaczne.

Jakie są typy galaktyk? Podaj
przykłady.

Galaktyki spiralne – Galaktyka Andromedy, galaktyki spiralne z poprzeczką – Droga Mleczna,
galaktyki eliptyczne („jajowate’) – małe towarzyszki Galaktyki Andromedy, nieregularne – Wielki
i Mały Obłok Magellana

Dwie galaktyki eliptyczne – małe sąsiadki galaktyki spiralnej w Andromedzie. Obłoki Magellana
to dwie galaktyki nieregularne – małe sąsiadki Drogi Mlecznej.

Galaktyka z poprzeczką o tylko dwu ramionach i podobna do naszej, z wieloma ramionami.

Co to jest pas Kuipera?

To obszar poza orbitą Neptuna, w którym lata Pluton, Eris i wiele mniejszych obiektów, tzw.
planetoid. Obiekty te są pokryte lodem. To je odróżnia od ciał z głównego pasa planetoid między
orbitą Marsa a Jowisza. Z pasa Kuipera przylatują w pobliże Słońca komety.

Co to jest koma?

To gazowa otoczka jądra komety. Powstaje, gdy pod wpływem ciepła słonecznego substancje stałe
na powierzchni jądra komety parują (ściślej sublimują). Następnie wiatr słoneczny (cząsteczki,
które na skutek wysokiej temperatury zdołały uciec ze Słońca, głównie protony i elektrony)
zdmuchuje pary w przestrzeń kosmiczną formując warkocz (ogon) komety.

Temat: Wynalazki, które zmieniły świat

Kto wymyślił układ
współrzędnych na kuli ziemskiej
zwany siatka geograficzną?

Starożytni astronomowie greccy posługiwali się pojęciami równoleżników i południków, jednak
pierwszą mapę z siatką kartograficzną stworzył dopiero Ptolemeusz. Południk zerowy umieścił na
jednej z wysp na zachód od Afryki, dziś trudno ustalić, o którą chodzi. Mapa obejmowała Europę,
Północną Afrykę i część Azji włącznie z Indiami.

Fragment mapy Ptolemeusza przerysowanej przez kopistę w XV wieku.

Czym się różni siatka
geograficzna od kartograficznej?

Siatka geograficzna to teoretyczny układ południków i równoleżników na Ziemi lub narysowany
na globusie, a kartograficzna to ich układ na mapie czyli płaskiej powierzchni.

Ile wynosi długość południka, a
ile równika?

Obwód Ziemi, czyli długość równika, to ok.40 000 km, a każdego południka ok. 20 000 km.

Jak się nazywał pierwszy
przyrząd do określania
szerokości geograficznej?

Kwadrant. Były jego dwa rodzaje. Na ziemi używano kwadrantu z pionem, a na morzu kwadrantu
wstecznego patrzenia, który orientowano względem poziomu wyznaczonego przez kierunek do
horyzontu.

Który z tych kwadrantów
nadawał się do mierzenia
położenia Gwiazdy Polarnej, a
który Słońca i Księżyca?

Tylko kwadrant z pionem, a więc do bezpośredniego patrzenia, pozwalał określić wysokość
Gwiazdy Polarnej nad horyzontem. Niestety nie nadawał się do Słońca, bo oślepiało obserwatora.
Do Słońca nadawał się kwadrant wstecznego patrzenia, bo wykorzystywał rzucany cień. Księżyc
można było obserwować oboma.

Co to jest oktant i sekstant?

To przyrządy nawigacyjne, w których wykorzystano układ dwu lusterek. Były używane na morzu
aż do chwili wyparcia ich przez GPS.

Do czego służą oktant i sekstant? Oprócz wszystkich pomiarów dostępnych za pomocą kwadrantu pozwalają zmierzyć kąt między

Słońcem i Księżycem i w ten sposób wyznaczyć długość geograficzna.

Na podstawie obserwacji górowania Słońca marynarz łatwo może dostroić swój zegarek do czasu
lokalnego. Gdyby znał godzinę panująca wtedy w Greenwich, wiedziałby na jakim południku się
znajduje. Otóż godzinę w Greenwich łatwo wyznaczyć mierząc kąt między Słońcem i Księżycem.
Specjalne tabele dla marynarzy podają ile on wynosi dla każdej godziny w tym obserwatorium.

Z chwilą wynalezienia radia znikła potrzeba używania w tym celu oktantu lub sekstantu.
Wystarczy wsłuchać się w sygnał czasu nadawany przez Greenwich.

Czym różnią się oktant i
sekstant?

Oktantem można mierzyć tylko kąty do 90 stopni, a sekstantem do 120, czyli pierwszy nadaje się
do wyznaczania długości geograficznej tylko przez pół miesiąca, a drugi w ciągu 20 dni w
miesiącu.

Na czym polega system GPS?

Na tym, że w każdej chwili do odbiornika docierają sygnały z kilku satelitów systemu, minimum z
czterech spośród około 30. Procesor odbiornika z sygnału odczytuje dokładnie kiedy i z jakiego
położenia nad Ziemią sygnał był wysłany. Ma wbudowany precyzyjny zegar. Z czasu między
wysłaniem a odbiorem sygnału oblicza jak daleko znajdował się satelita. Połączenie tych
informacji od kilku satelitów wystarcza na pomiar położenia z dokładnością do kilku milimetrów.
Taką dokładność mają tylko odbiorniki wojsk USA i instytucji, które otrzymały specjalne
pozwolenie. Zwykłe odbiorniki nie potrafią dokładnie odczytywać sygnału, bo jest zaburzany
specjalnym szumem. Ich dokładność jest najwyżej kilkumetrowa.

Na ilustracji do niebieskiego punktu w jednej chwili docierają sygnały z ośmiu
satelitów.

Temat: Energia – od Słońca do żarówki.

Jaki rodzaj elektrowni nie
wykorzystuje energii
pochodzącej ze światła
słonecznego?

Energia wiatru, zawarta w gazie ziemnym, ropie naftowej, węglu, wodzie spiętrzonej przez tamę
jest pochodzenia słonecznego. To Słońce ogrzewa Ziemię powodując wiatry i prądy morskie, to
ono kiedyś pozwoliło organizmom wytworzyć związki chemiczne przemienione następnie w
paliwa kopalne, ono powoduje parowanie wody, co w efekcie daje deszcze i płynięcie rzek.

Z energii słonecznej nie korzystają:
elektrownie pływowe - korzystają z przypływów i odpływów morza, będących skutkiem
oddziaływania grawitacyjnego Księżyca i Słońca
elektrownie geotermiczne – wykorzystują ciepło powstające w rozpadach jądrowych
nagrzewających wnętrze Ziemi,
elektrownie jądrowe – używają ciepło wyzwolone w procesie kontrolowanego rozszczepienia jąder
atomowych.

Gdzie miała powstać w Polsce
elektrownia jądrowa?

W śarnowcu nad jeziorem śarnowieckim blisko półwyspu helskiego.

Gdzie najbliżej Otwocka
znajduje się elektrownia ?

Opalana węglem kamiennym elektrownia w Kozienicach.

Czym różnią się elektrownie
przepływowa, zbiornikowa i
szczytowo pompowa? Podaj ich
przykłady w Polsce.

Przepływowa wykorzystuje ruch wody w rzece płynącej po terenie płaskim. Najprostszym
urządzeniem, które może być wykorzystane, jest koło podsiębierne lub nadsiębierne.

Elektrownia taka może mieć wprawdzie tamę, ale o bardzo małej wysokości. Praktycznie cała
woda, która dopływa do zbiornika, jest na bieżąco zużywana. Taka elektrownia jest we Włocławku.

Zbiornikowa jest położona w górach. Tama spiętrza wodę gromadząc ją na dłuższy okres, a turbiny
są obracane przez wodę płynąca pod dużym ciśnieniem i z dużej wysokości. Przykładem takiej jest
elektrownia na rzece Soła w Porąbce.

Szczytowo pompowa – taka elektrownia raczej gromadzi energię niż ją wytwarza. Wcale nie
potrzebuje rzeki. Wystarczą dwa zbiorniki o dużej różnicy poziomów. W nocy pobór energii
elektrycznej w kraju jest niewielki, ale nie można zupełnie wyłączyć elektrowni cieplnych.
Nadmiar wytworzonej przez nie energii jest zatem skierowywany do tej elektrowni. Pompy
przepompowują wodę z niższego zbiornika do wyższego. W dzień elektrownie cieplne nie nadążają
z zaopatrzeniem kraju w energię. Wtedy spuszcza się wodę z górnego zbiornika do dolnego, co
pozwala elektrowni szczytowo-pompowej zwrócić energię otrzymaną w nocy. Taka elektrownia
znajduje się w śarnowcu. W Porąbce nieopodal elektrowni zbiornikowej zbudowano szczytowo
pompową, która jako dolny zbiornik wykorzystuje ten utworzony przez tamę, a górny został
stworzony sztucznie.

Jakie zalety mają elektrownie
wodne?

Wszystkie dają się uruchomić lub zatrzymać w ciągu kilku minut. Podczas postoju zbiornikowe, a
na krótką metę także przepływowe, mogą gromadzić wodę, która przyda się później. Te dwa typy
pomagają w zapobieganiu powodziom.

Temat: Technologie współczesne i przyszłości.

Co to jest przemysł high-tech?

To przemysł zaawansowanej technologii

Jakie są przykłady produktów
high-tech przemysłu
elektronicznego, chemicznego,
ś

rodków transportu i

precyzyjnego

Elektroniczny – komputery, telewizory, telefony komórkowe
Chemiczny – lekarstwa o bardzo skomplikowanej budowie, których synteza metodami klasycznej
chemii jest niezwykle trudna lub niemożliwa, wytwarzane przez genetycznie zmienione bakterie,
grzyby, rośliny i zwierzęta – np.hormony takie jak insulina, hormon wzrostu, białka niektórych
wirusów stosowane do szczepionek
Ś

rodków transportu – samochody, samoloty, rakiety kosmiczne, wahadłowce

Precyzyjnego – mikroskopy elektronowe, maszyny do produkcji układów scalonych, roboty, łaziki
marsjańskie

Co to jest Dolina Krzemowa i
gdzie się znajduje?

To olbrzymi ośrodek badań naukowych i produkcji high-tech składający się z takich miast jak San
Francisco, Auckland, Santa Clara w Kalifornii.

Obecnie określenie „Krzemowa” używa się w odniesieniu do kilku innych ośrodków o podobnym
charakterze np. Dolina Krzemowa (Silikon Wadi) w Izraelu składająca się z wielu miast na
wybrzeżu, Płaskowyż Krzemowy (Silicon Plateau) to miasto Bangalur, centrum indyjskiego
programu kosmicznego, Wyspa Krzemowa to wyspa Kiusiu w Japonii.

Temat: Cykle, rytmy, czas

Kiedy zaczyna się lato?
Kiedy zaczyna się zima?
Kiedy Słońce świeci prostopadle
na równik?

Lato zaczyna się 22 czerwca, gdy Słońce świeci prostopadle na Zwrotnik Raka.
Zima zaczyna się 22 grudnia, gdy Słońce świeci prostopadle na Zwrotnik
Koziorożca.
Słońce świeci prostopadle na równik 21 marca i 23 września, w początku wiosny i
jesieni.

Która pora roku jest obecnie
najkrótsza, a która najdłuższa i
dlaczego?

Najkrótsza jest Zima, a najdłuższe lato, bo ze względu na eliptyczność orbity latem Ziemia ma
najdłuższą drogę do przebycia, a zima najkrótszą. Dodatkowo zimą porusza się najszybciej, a latem
najwolniej.

Co to jest peryhelium i
aphelium?

Peryhelium to punkt przysłoneczny orbity, a aphelium leżący najdalej od Słońca.

Kiedy Ziemia jest w peryhelium
czyli najbliżej Słońca, a kiedy w
aphelium czyli najdalej?

W peryhelium - na początku stycznia. W aphelium – na początku lipca.

Za ile lat obecna sytuacja się
odwróci i dlaczego?

Za 11 000 lat, czyli za pół okresu precesji ziemskiej osi.

Co to jest precesja?

Ta zjawisko polegające na tym, że wirujące ciało nie przewraca się, lecz zmienia kierunek osi.

Jaki parametr Ziemi odpowiada
za istnienie i wyrazistość pór
roku czyli zmiany w długości
dnia i nocy?

Pochylenie osi ziemskiej do płaszczyzny orbity.

Jaki parametr odpowiada za
długość pór roku?

Kształt orbity i kierunek osi ziemskiej wyznaczają w danym momencie długość pór roku..

Jakie zjawisko odpowiada za
zmiany długości pór roku?

Zmiany kształtu orbity i precesja.

Temat: Turystyka

Jak należy się zachować w
przypadku trzęsienia Ziemi?

Najbezpieczniej jest znaleźć się na otwartej przestrzeni. Jednak nie należy wybiegać z budynków,
jeśli istnieje niebezpieczeństwo, że mogą na nas spaść oderwane fragmenty budynków, pobite
szyby itp.

Na zewnątrz trzeba trzymać się z dala od obiektów, które mogą się na nas przewrócić, np. latarń,
konstrukcji z przewodami elektrycznymi – druty mogą się zerwać i nas porazić.

Dobrze jest stanąć w otwartych drzwiach lub schować się pod mocny stół czy biurko.

Odciąć dopływ gazu, prądu, wody. Otworzyć drzwi ewakuacyjne. Gdy się wypaczą w trakcie
wstrząsów mogą nie dać się potem otworzyć.

Nie korzystać z wind. Mechanizmy zabezpieczające mogą się w nich zepsuć.

Nie kontynuować jazdy samochodem, a zatrzymać się na poboczu.

Jak powstaje tsunami? Po czym
rozpoznać , że nadchodzi?

Zazwyczaj jest to efekt podwodnego trzęsienia ziemi. Jednak trzęsienie może być tysiące
kilometrów od nas, niewyczuwalne, a fala potrafi przebyć cały ocean niezauważona i narosnąć
dopiero przy brzegu..

Może też być skutkiem osunięcia się w głębinę fragmentu szelfu kontynentalnego.

W tych przypadkach charakterystycznym objawem jest gwałtowny odpływ wody z plaży.

Jednak, gdy przyczyną jest osunięcie się zbocza nadwodnego wulkanu, wybuch wulkanu albo
uderzenie w morze dużego meteorytu, morze się nie cofa.

Jak postępować w razie
tsunami?

Na Pacyfiku, który jest otoczony „pierścieniem ognia” czyli licznymi wulkanami, z racji dużego
zagrożenia tsunami powstały systemy szybkiego ostrzegania, ale na Indyjskim ich brak. Dlatego
szczególnie nad Indyjskim należy uważać na zachowanie się morza. Ale i na Pacyfiku ostrzeżenia
może nadejść za późno, gdy przyczyna znajdowała się blisko. Dlatego w razie wyczucia wstrząsów
lub zauważenia cofania się wody należy jak najszybciej oddalić się na wyższy teren. Tylko
wysokie betonowe budynki takie jak hotele są w stanie oprzeć się fali.

Choć Oceanie Atlantyckim tsunami są bardzo rzadkie, jednak bywają równie niszczycielskie.

Po jednej fali mogą przyjść następne w odstępach kilkuminutowych a nawet godzinnych.

U podstawy góry panuje
temperatura 20 stopni Celsjusza.
Jakiej temperatury należy
oczekiwać na jej szczycie na
wysokości 1000 m?

Ponieważ temperatura spada przeciętnie o 0,6°C co 100 metrów, na wysokości 1000 m będzie
zaledwie 14°C.

Czy w przypadku
nieoczekiwanego zostania w
górach należy rozgrzewać się
alkoholem?

Nie należy, mimo że w górach powietrze w nocy szybko się oziębia.
Alkohol rozgrzewa, ale tylko na krótko. Psy ratownicze – bernardyny, odnajdące zasypanych przez
lawiny w Alpach, miały ze sobą baryłeczkę z rumem, ale za nimi niedługo pojawiali się ratownicy.
Alkohol w rzeczywistości wychładza organizm rozszerzając naczynia skórne. W Tatrach w 20-
leciu międzywojennym zdarzył się przypadek, że noc przeżył tylko turysta, który nie rozgrzał się
alkoholem. Jego towarzysze umarli z wyziębienia.

Temat: Woda – cud natury.

Jaką część powierzchni kuli
ziemskiej zajmują morza i

Około 2/3.

oceany?
Jak głęboki jest przeciętnie
ocean?

4 km.

Gdzie są największe zasoby
wody słodkiej?

Na Antarktydzie i po ziemią, np. w podziemnych jeziorach na Sacharze..

Jaka jest średnia grubość lodu na
Antarktydzie?

Prawie 3 km.

Jakie są największe co do
powierzchni jeziora słodkie na
każdym z kontynentów?

Według wielkości (dane liczbowe są tylko dla orientacji, nie trzeba ich znać):

Ameryka Północna: Górne 82 000 km2
Afryka: Jezioro Wiktorii 69 000 km2
Azja: Bajkał 31 500 km2
Europa: Ładoga 17 000 km2
Antarktyda: Wostok 16 000 km2
Ameryka Południowa: Maracaibo 14 000 km2
Australia (ściślej Nowa Zelandia): Taupo 600 km2

Jakie są najdłuższe rzeki na
każdym kontynencie?

Według długości (dane liczbowe są tylko dla orientacji, nie trzeba ich znać):

Amazonka 7040 km
Nil 6695 km
Jangcy 6300
Missisipi-Missouri 6020
Wołga 3530
Murray-Darling 3490

Jakie sa największe jeziora słone
na każdym kontynencie?

Azja: Morze Kaspijskie
Ameryka Północna: Wielkie Jezioro Słone
Australia: Eyre
Afryka: Turkana
Ameryka Południowa: Poopo

Czym są monsuny?

To wiatry wiejące latem znad oceanu na ląd i niosące wtedy dużo deszczu, a zimą suche, wiejące
z lądu nad morze.