Psychologia

autor: dr Jan Chodkiewicz

copyright © Polski Uniwersytet Wirtualny

OPRACOWANIE KURSU

kierownik projektu: Joanna Opoka

metodycy: Monika Poradecka

graficy: Monika Czarska

informatycy: Michał Goździk

Paweł Jawor
Arkadiusz Kusznierski

Wstęp do kursu

Problematyka, którą będziemy zajmować się w trakcie kursu należy w większości do

stosunkowo młodej dziedziny psychologii — psychologii zdrowia. Jednakże niektóre

poruszane przez nas zagadnienia wywodzą się z psychologii: społecznej, różnic

indywidualnych, osobowości, a nawet psychologii rozwojowej. Celowe więc wydaje się, aby

na początku podjąć próbę odpowiedzi na ogólne i podstawowe pytania: Czym jest

psychologia? Jak może pomóc tym, którzy w życiu prywatnym

i zawodowym stykają się z ludźmi? Jak może pomóc osobom pracującym w służbie zdrowia?

Psychologia w XX wieku przeżywała ogromny boom — stała się niezmiernie popularna; od

lat jest jednym z najbardziej obleganych kierunków studiów, jej znaczenie wyraża się

ogromną poczytnością wszelkich książek i poradników z wiedzą psychologiczną.

W obecnych czasach bardzo duża liczba osób korzysta z pomocy psychologicznej, inni

z zapałem czytają porady udzielane przez psychologów, które można znaleźć praktycznie

w każdym czasopiśmie i gazecie. Człowiek współczesny ma w stosunku do psychologii

ogromne oczekiwania, którym psychologia i psycholodzy nie zawsze są w stanie sprostać.

Wracając do naszych pytań — jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czym jest psychologia

nie ma! Zresztą w trakcie poznawania arkanów wiedzy psychologicznej okazuje się często,

że jednoznacznych odpowiedzi, nawet na podstawowe pytania jest w psychologii

stosunkowo niewiele. Cóż, taka jest specyfika tej nauki, a może taka jest specyfika

funkcjonowania człowieka? W każdym razie przyjrzyjmy się kilku próbom określenia tego,

czym jest psychologia:

1. „Psychologia to naukowe badanie zachowania organizmów; jest ona nauką, która

pozwala ustalić co »porusza« ludźmi i jak funkcjonuje ich psychika. Psychologia to

pewien sposób myślenia o tym, jak żywe stworzenia radzą sobie ze swoim środowiskiem

i jak zachowują się względem siebie; jako taka, jest dziedziną znajdującą się na

przecięciu innych dyscyplin: filozofii, biologii, socjologii, fizjologii i antropologii.

Psychologia zajmuje się tym, co odróżnia ludzi od maszyn. I wreszcie, co może

najważniejsze, psychologia jest tym rodzajem wiedzy i sposobem ujmowania zjawisk,

który można wykorzystać do podniesienia jakości ludzkiego życia” (Zimbardo, Ruch,

1996: 12).

2. „Psychologia to naukowe studium ludzkiego zachowania, myślenia i odczuwania. Z tego

powodu jej zasięg jest równie szeroki i zróżnicowany jak sama natura ludzka. Dyscyplina

ta w XX wieku bardzo się rozwinęła. (...) Jej sukces nie wynika jednak ze zdolności

podsuwania prostych rozwiązań ludzkich problemów. Członkowie komisji rekrutacyjnych

na studia psychologiczne odrzucają kandydatów zainteresowanych uzyskaniem łatwych

odpowiedzi na złożone problemy życiowe. Rzecz jasna psychologia udziela niektórych

odpowiedzi. Ważniejsze jest jednak to, że uczy formułować i stawiać właściwe pytania.

Wskazuje również na pewne błędne założenia dotyczące ludzkich zachowań, które

powinny być zastąpione wynikami dokładnych badań” (Salomon, 2002: 15).

3. „Czym zajmuje się psychologia? W podręcznikach psychologii napotyka się zwykle

następujące określenia, których przegląd daje pewne wyobrażenie o przedmiocie

psychologii, są to m.in.: orientacja w otoczeniu, spostrzeganie, pamięć, emocje,

myślenie, uczenie się, inteligencja, potrzeby, motywy ludzkiego działania, sposoby

reagowania w różnych sytuacjach, uzdolnienia, struktura i funkcjonowanie osobowości.

Czym zatem zajmuje się psychologia, która łączy w swoim przedmiocie wszystkie

wymienione tu przykładowo przejawy ludzkiego życia? Głównym przedmiotem

psychologii, ujmując najogólniej, jest zachowanie się człowieka. Jeżeli bowiem interesuje

nas, do czego człowiek dąży, jakie są jego potrzeby, których realizacja wyznacza

kierunek działania, jak w codziennym życiu korzysta ze swojej wiedzy i doświadczenia

i doświadczenie nabywa — to innymi słowy interesuje nas zachowanie się człowieka

(Jarosz, 1983: 13).

Wspólną cechą wymienionych definicji jest ujmowanie psychologii jako nauki, która próbuje

zrozumieć zachowanie człowieka, poznać motywy kierujące jego funkcjonowaniem.

Powiedzieć można, że psychologia jest jedną z prób zrozumienia ludzkiej natury. Takie

próby podejmują również inne dziedziny nauki, między innymi filozofia, socjologia

i medycyna. Psychologia zresztą rozwinęła się pod koniec XIX wieku jako pochodna filozofii

i fizjologii. Jednak jej przedmiot różni się od przedmiotu innych dziedzin. Studiując

psychologię możemy zacząć lepiej rozumieć siebie i innych. Możemy spojrzeć na różne,

pozornie niezrozumiałe zachowania ludzkie inaczej. Możemy stać się bardziej tolerancyjni

i wyrozumiali. Możemy wreszcie zmienić swoje zachowanie i przez to poprawić jakość

swojego życia. Możemy, choć nie musimy...

Nasz kurs spróbuje podjąć te wyzwania, głównie w aspekcie zdrowia człowieka. Po

niezbędnych wprowadzeniach spróbujemy bliżej przyjrzeć się psychologii zdrowia,

funkcjonowaniu człowieka w zdrowiu i chorobie, problematyce związanej ze stresem

2

3

i radzeniem sobie, zasobom osobistym, które pomagają w codziennym funkcjonowaniu oraz

uzależnieniom i przemocy.

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

Wstęp

1. Osobowość, charakter i temperament

2. Rozwój

osobowości. Osobowość zaburzona. Wpływ choroby na osobowość

3. Mechanizmy obronne i ich znaczenie dla funkcjonowania człowieka w zdrowiu i chorobie

4. Postawy i ich zmiana. Postawy wobec choroby. Stereotypy społeczne i uprzedzenia

5.

Relacje interpersonalne. Komunikacja międzyludzka i jej rola w procesie zmiany postaw

1

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

Wstęp

Moduł ten wprowadza w podstawowa tematykę psychologiczną, która będzie towarzyszyła

nam w trakcie zajęć. Studenci poznają pojęcia osobowości, charakteru i temperamentu.

Dowiedzą się, jak tworzy się osobowość człowieka i jakim przeobrażeniom podlega.

Następnie przedstawione zostaną główne mechanizmy obronne osobowości i ich znaczenie

dla prawidłowego (i zaburzonego) funkcjonowania.

W dalszej części zajmiemy się problematyką relacji międzyludzkich — dowiemy się czym są

postawy i uprzedzenia, a także co pomaga, a co szkodzi ludziom w kontaktach z innymi.

Tematyką modułu będzie wprowadzeniem w kolejne rozważania, a poznane terminy będą

używane w dalszej „podróży” psychologicznej.

Omawiana w tym module problematyka jest bardzo obszerna, należy do psychologii

osobowości i psychologii społecznej — została więc z konieczności potraktowana skrótowo.

Osoby zainteresowane rozszerzeniem swojej wiedzy na te tematy będą mogły znaleźć ją

w cytowanej bibliografii.

2

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

1. Osobowość, charakter i temperament

Jednym z najczęściej używanych w psychologii terminów jest osobowość. Warto zauważyć,

ze terminem tym posługujemy się również w wiedzy potocznej mówiąc: silna osobowość,

brak osobowości, niedojrzała osobowość itd. Spotykamy się z treningami rozwoju

osobowości lub treningami osobowości twórczej itp. Czym więc ona jest?

Wyrażenie osobowość (angielskie personality, niemieckie Personlichkeit) pochodzi

prawdopodobnie od łacińskiego słowa Persona lub wyrażenia personare, co oznaczało

dźwięczeć przez coś. Termin w starożytności rozumiany było dwojako — oznaczał zarówno

maskę, jak i osobę o określonych właściwościach. Pojęcie to ma w psychologii wiele

znaczeń. Już w 1937 roku wybitny amerykański psycholog Gordon W. Allport (1897–1967),

dokonując przeglądu literatury, wyłonił około 50 definicji osobowości. Były to między innymi

definicje ujmujące osobowość jako zespół różnych cech i właściwości jednostki, jako wytwór

i styl przystosowania człowieka, a także jako coś, dzięki czemu ludzie różnią się między sobą

(12, 24).

Sam Allport ujmował osobowość jako „dynamiczną organizację wewnątrz jednostki,

obejmującą te układy psychofizyczne, które decydują o specyficznych dla niej sposobach

przystosowania się do środowiska” (Strealu, 2000: 526).

Spośród innych definicji warto zwrócić uwagę na określenie Hansa Eysencka (1916–1997),

według którego „osobowość jest to względnie stała i trwała organizacja charakteru,

temperamentu, intelektu oraz konstytucji fizycznej osoby, determinująca specyficzny sposób

przystosowania się jednostki do otoczenia” (Siek, 1986: 14).

Współcześnie szczególnie cenioną i popularną koncepcją wykorzystywaną do opisu

osobowości jest koncepcja pięcioczynnikowej struktury osobowości (tzw. Wielka Piątka)

autorstwa Paula Costy i Roberta McCrae

(6). Zgodnie z nią osobowość wyznacza pięć

czynników — neurotyczność, ekstrawersja, otwartość na doświadczenia, ugodowość

i sumienność. W osobowości każdego człowieka występują w różnym nasileniu wszystkie

czynniki. Ich proporcja decyduje o specyficznym, niepowtarzalnym kolorycie zachowań

różnych ludzi. Przyjrzyjmy się bliżej wyróżnionym w modelu czynnikom:

3

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

1.

Neurotyczność jest wymiarem określającym sferę reagowania emocjonalnego. Osoby

o wysokim natężeniu neurotyczności są bardziej podatne na przeżywanie przykrych

emocji, takich jak lęk, gniew, niezadowolenie, poczucie winy, depresja. Cechują się

niepewnością, nerwowością, poczuciem osamotnienia. Trudniej przystosowują się do

nowych sytuacji oraz mocniej reagują na stres. Często rezygnują z rozpoczętej

działalności, nie wierząc we własne siły i możliwości. Na przeciwnym biegunie natomiast

znajdują się osoby o niskiej neurotyczności. To ludzie stabilni emocjonalnie,

zrównoważeni, dobrze radzący sobie z sytuacjami stresowymi.

2.

Ekstrawersja dotyczy społecznego funkcjonowania człowieka, decyduje o ilości i jakości

interakcji społecznych. Jej poziom ma wpływ na aktywność, energię i zdolność do

odczuwania pozytywnych emocji. Osoby ekstrawertywne mają wysoką potrzebę

stymulacji, toteż charakteryzuje je duża aktywność życiowa, towarzyskość, łatwość

wchodzenia w kontakty społeczne. Lubią być dostrzegane, wykazują tendencję do

dominowania w grupie. Są postrzegane jako przyjacielskie, towarzyskie i pełne

optymizmu. Jednostki o niskim poziomie ekstrawersji określane są mianem

introwertyków. Introwertycy przejawiają skłonność do unikania relacji społecznych,

preferują samotność (z wyboru), dobrowolnie ograniczają stymulację.

3.

Otwartość na doświadczenie oznacza tendencję do poszukiwania i zdobywania

nowych doświadczeń. Ludzie o wysokim natężeniu tej cechy przejawiają dużą ciekawość

poznawczą zarówno w stosunku do świata zewnętrznego, jak i wewnętrznego. Osoby

takie są postrzegane jako twórcze, kreatywne, nowatorskie, kwestionujące autorytety.

Zdaniem Costy i McCrae mają one bogatsze niż przeciętnie życie intelektualne, często

interesują się sztuką i wykazują dużą wrażliwość estetyczną. Drugi kraniec tego wymiaru

stanowią jednostki konserwatywne, sztywne w swoich poglądach i zachowaniach,

niechętne zmianom i nowościom, przeważnie mało wrażliwe artystycznie.

4.

Ugodowość jest składnikiem osobowości mającym wpływ na nastawienie wobec innych

ludzi. Jej przeciwstawne bieguny charakteryzują: zaufanie bądź brak zaufania, altruizm

lub antagonizm, wrażliwość albo obojętność na sprawy innych ludzi. Osoby ugodowe

wytwarzają wokół siebie atmosferę bezpieczeństwa, odbierane są jako sympatyczne,

szczere, łagodne, uległe, również skromne i wrażliwe. Jednostki mało ugodowe

charakteryzują się sceptycyzmem i egocentryzmem, przejawiają nastawienie

rywalizacyjne, potrafią być agresywne i oschłe w kontaktach z innymi. Często bez

skrupułów wykorzystują innych do swoich celów.

4

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

5.

Sumienność opisuje stosunek człowieka do pracy. Wyznacza stopień zorganizowania,

wytrwałości i motywacji jednostki w działaniach zorientowanych na cel. Osoby o wysokim

poziomie sumienności cechują się tzw. „silną wolą”, są wytrwałe, skrupulatne i rzetelne.

W życiu kierują się motywacją wewnętrzną. Często mają na swoim koncie duże

osiągnięcia szkolne czy zawodowe. Nadmierna sumienność tych osób bywa jednak

uciążliwa dla otoczenia ze względu na pracoholizm, perfekcjonizm lub przesadną dbałość

o ład i porządek. Osoby o niskiej sumienności cechują się hedonistycznym nastawieniem

do życia, wygodnictwem, lenistwem, brakiem sprecyzowanych celów życiowych, niskim

natężeniem potrzeby osiągnięć (26, 11).

Zapoznając się z powyższa charakterystyką można odnieść wrażenie, że niektóre

z opisanych właściwości są „lepsze”, a inne „gorsze”. W rzeczywistości każda kompozycja

cech ma swoje plusy i minusy, ujawniające się w zależności od sytuacji, w której człowiek

się znajduje.

Zdaniem Costy i McCrae wszystkie opisane wymiary mają silne biologiczne podstawy

i są w znacznym stopniu przekazywane genetycznie. Tak więc przychodzimy na świat

z predyspozycjami do wyższego lub niższego poziomy lęku, zamknięci lub otwarci, bardziej

lub mniej skłonni do nowych doświadczeń, zgodni i sumienni. W badaniach udowodniono

jednak, że przekaz genetyczny najsilniej dotyczy neurotyczności i ekstrawersji. Pozostałe

czynniki zależą nie tylko od zapisu genetycznego, ale także od tego, czego nas uczono

i czego od nas oczekiwano w dzieciństwie (26).

W związku z tym, co powiedzieliśmy już o osobowości, nasuwa się kilka refleksji:

1. Codzienne doświadczenie zwraca uwagę na powszechny fakt: identyczne sytuacje

powodują u różnych ludzi różne reakcje. Jednocześnie jedna i ta sama osoba w różnych

sytuacjach reaguje często w sposób podobny. Bardzo ważnym czynnikiem

odpowiedzialnym za taki stan rzeczy jest właśnie osobowość człowieka.

2. Wszystkie określenia osobowości wskazują na pewną stałość tej właściwości jednostki.

W aspekcie praktycznym oznacza to, że nierealistyczne są żywione przez wiele osób

(w stosunku do siebie lub innych) oczekiwania całkowitej i szybkiej zmiany zachowań

w pożądanym kierunku. Niestety charakteryzuje nas często egocentryzm w sposobie

odbioru świata — uważamy, że cecha, którą posiadamy jest łatwa do osiągnięcia przez

innych (gdyby tylko chcieli), a cecha, której nie posiadamy jest równie łatwa do

usunięcia. Tak niestety — a może „stety” — nie jest. Łatwiej będzie nam rozumieć

5

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

zachowania innych (i własne) jeśli zaakceptujemy fakt istnienia odmiennych cech

osobowości u różnych ludzi.

3. Podejmując różne zadania życiowe, wybierając zawód — należy zwracać uwagę na

własną osobowość. Przykładowo: osobie o wysokiej introwersji będzie bardzo trudno

w pracy wymagającej częstych i intensywnych kontaktów z innymi; osoba o małej

otwartości na doświadczenie będzie z mozołem funkcjonować w pracy (i w życiu)

wymagającej ciągłych zmian. Mamy — czy nam się to podoba czy nie — określone

osobowościowe predyspozycje, które mogą nam pomagać lub szkodzić w naszym

codziennym funkcjonowaniu.

4. Duża rola czynników genetycznych i biologicznych w naszej osobowości nie oznacza, że

nic od nas nie zależy i na nic nie mamy wpływu. Podejmując działania musimy jednak

uwzględniać nasze „biologiczne rusztowanie” i na nim, a nie przeciwko niemu budować

swoje działanie.

Dwa kolejne terminy — temperament i charakter — są w stosunku do osobowości

podrzędne. Oznacza to, że czynniki temperamentalne i charakterologiczne są częścią

składową osobowości.

Koncepcje temperamentu należą do najstarszych w psychologii. Autorstwo pierwszej

typologii przypisuje się ojcu medycyny Hipokratesowi (IV wiek p.n.e.), który w dziele

O naturze ludzkiej opisał cztery soki organizmu — krew, flegmę, żółć czarną i żółtą.

Hipokrates uważał, że stan zdrowia człowieka zależy od proporcji tych soków w

organizmie, nie opisywał jednak zależności między nimi a zachowaniem człowieka.

Zależność taką opisał natomiast grecki lekarz Galen (II w.n.e.). W dziele De

temperamentis przedstawił dziewięć typów temperamentu, a wśród nich cztery zależne

bezpośrednio od przewagi w organizmie któregoś z wyróżnionych przez Hipokratesa

soków. Galen wyróżnił: sangwinika (łac. sangusis — krew), choleryka (gr. cole — żółć),

melancholika (gr. melas — czarna i cole — żółć) i flegmatyka (gr. phlegma — flegma) (26).

Wprawdzie medycyna dawno odrzuciła założenia teorii Hipokratesa/Galena, jednak oparta

na niej typologia temperamentu jest niezwykle trwała — do dnia dzisiejszego jest inspiracją

licznych badań i dociekań naukowych (26). Z tego względu wydaje się celowe skrótowe

przyjrzenie się każdemu z czterech temperamentów wyróżnionych przez Galena (15):

— sangwinicy są osobami intrygującymi, towarzyskimi, głośnymi, dominującymi,

hałaśliwymi. Ich wypowiedziom towarzyszy często bogata gestykulacja. Ich bujny tryb

6

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

życia prowadzi niejednokrotnie do pomyłek, zapominania o ważnych terminach

i sprawach, bałaganiarstwa;

— cholerycy to osoby przede wszystkim władcze, silne i uparte. Wszystko, czego się

podejmują, starają się robić dobrze i z pełnym zaangażowaniem. Są ciągle zajęci, nie

chcą tracić czasu na rzeczy ich zdaniem niepotrzebne (np. zakupy, spotkania

towarzyskie). Do pracy podchodzą bardzo surowo, są niezwykle wymagającymi

szefami. Wszystko to w połączeniu z tendencją do nieuznawania sprzeciwu, często

przeżywanymi uczuciami gniewu (zwłaszcza, gdy sprawy nie układają się po ich myśli)

i stałym napięciem przysparza im licznych wrogów,

— melancholicy są tradycjonalistami i perfekcjonistami (w zachowaniu i wyglądzie).

W towarzystwie wyróżniają się słabą gestykulacją, niewielkim kontaktem wzrokowym

z rozmówcą. Bardzo cenią sobie własną prywatność i samotność. Są wrażliwi, raczej

pesymistyczni. Do ludzi przekonują się bardzo wolno, jeśli jednak przekonają się,

zostają wiernymi przyjaciółmi,

— flegmatycy to „ludzie środka” — przede wszystkim spokojni, opanowani i powolni. Nie

lubią wyróżniać się z tłumu, pozostają na drugim planie. Z trudem mówią o swoich

emocjach, sprawiając wrażenie „zimnych”.

Współcześni badacze temperamentu powszechnie przyjmują, że charakteryzuje się on

większą niż inne zjawiska psychiczne stałością w ciągu życia człowieka, oraz że

uwarunkowany jest biologiczne i genetyczne. Tak więc, za ten aspekt osobowości

odpowiedzialne są głównie mechanizmy fizjologiczne i biologiczne ośrodkowego układu

nerwowego. Strelau (2000: 693) definiuje temperament następująco: „temperament odnosi

się do względnie stałych cech osobowości, występujących u człowieka od wczesnego

dzieciństwa i mających swoje odpowiedniki w świecie zwierząt. Będąc pierwotnie

zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy neurobiologiczne, temperament podlega

powolnym zmianom spowodowanym procesem dojrzewania oraz indywidualnie

specyficznym oddziaływaniom między genotypem a środowiskiem”.

Ostatnie z podstawowych pojęć — pojęcie charakteru — nie jest tak szeroko opisywane

w literaturze, dużo miejsca poświęca się jemu natomiast w mowie potocznej (człowiek

z charakterem, bez charakteru itp.). Najwięcej miejsca charakterowi poświęca ujęcie

psychoanalityczne, zainicjowane pracami Zygmunta Freuda. Charakter rozumiany jest tutaj

jako stały wzorzec funkcjonowania, ściśle związany z najczęściej stosowanym sposobem

rozwiązywania konfliktów i radzenia sobie z lękiem. Psychoanalitycy wyróżniają cztery

odmiany charakterów: oralny, analny, falliczny i genitalny (10, 24).

7

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

W innych definicjach charakteru podkreśla się, że jest to trwały i stały system świadomych

dążeń, ujawniający się w zachowaniu konkretnej osoby, lub że jest to ten aspekt

osobowości, który wyraża się preferowaniem określonych wartości i dążeniem do nich mimo

różnych oporów i przeszkód (24).

Wracając do koncepcji pięcioczynnikowej struktury osobowości, Strelau i Zawadzki na

podstawie licznych badań doszli do wniosku, że czynniki ekstrawersji i neurotyzmu należą do

wymiarów temperamentalnych osobowości, natomiast czynniki otwartości na doświadczenie,

ugodowości i sumienności do sfery charakteru (26).

Tak więc podsumowując: termin osobowość oznacza — ogólnie mówiąc — organizację

całokształtu życia psychicznego jednostki, określenie temperament stosuje się w odniesieniu

do tych psychicznych jej właściwości, które wiążą się z tempem i stylem reagowania na

bodźce, związanym z anatomicznymi i biochemicznymi cechami ośrodkowego układu

nerwowego, natomiast charakter to ogół cech związanych z zachowaniem człowieka

ukierunkowanym na cele. Temperament i charakter są częściami składowymi osobowości

człowieka, nadając jej niepowtarzalny, jedyny w swoim rodzaju koloryt.

8

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

2. Rozwój osobowości. Osobowość zaburzona.

Wpływ choroby na osobowość

W poprzednim temacie zajmowaliśmy się określeniem tego, czym jest osobowość,

temperament i charakter. Warto zwrócić uwagę, że osobowość człowieka, jakkolwiek mająca

w wielu wymiarach podłoże biologiczne nie jest dana „raz na zawsze”, lecz kształtuje się,

tworzy przez całe życie. W dzieciństwie na kształtowanie naszej osobowości w decydujący

sposób wpływają relacje z rodzicami, potem z nauczycielami i rówieśnikami, wreszcie

z partnerem (partnerami) życiowymi i własnymi dziećmi. Ciągle — świadomie i nieświadomie

— podlegamy różnorodnym zmianom, wpływom, oddziaływaniom. Zmieniają się ludzie

w naszym otoczeniu, miejsca pracy i zamieszkania. Niezwykle ważna jest nasza aktywność

— zadania, które podejmujemy, wybory których dokonujemy. Na naszą osobowość wpływa

aktualna sytuacja polityczna, rodzinna i materialna, a także stan naszego zdrowia. Te i wiele

innych wpływów mogą kształtować naszą osobowość w kierunku coraz większej dojrzałości,

lub przeciwnie — w kierunku coraz głębszych i poważniejszych zaburzeń.

Jedną z najbardziej znanych w psychologii teorii rozwoju osobowości jest teoria rozwoju

ego, opracowana przez Erika Ericksona (1902–1994). Zdaniem Ericksona osobowość

człowieka kształtuje się nie tylko w dzieciństwie, ale przez całe życie. Opisał on osiem

okresów rozwojowych, które są wspólne dla ludzi różnych kultur i ras. Zgodnie z koncepcją,

każde stadium związane jest z wystąpieniem określonego centralnego konfliktu, któremu

jednostka musi stawić czoło. Jeśli centralny konflikt zostanie rozwiązany, człowiek ma dobre

samopoczucie. Rezultatem jest również wytworzenie się określonej właściwości psychicznej,

która „pozostaje” na resztę życia. Nierozwiązanie konfliktu prowadzi do pojawienia się

zaburzeń, prowadzących do przeżywania określonych problemów w późniejszym życiu.

W tabeli zamieszczono skrótowy opis stadiów rozwojowych, centralnego konfliktu dla

każdego z okresów, opisu sytuacji jednostki w określonym stadium i implikacji dla dalszego

rozwoju (4, 7).

9

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

Tabela 1. Teoria rozwoju psychospołecznego człowieka według E. Ericksona

Stadium

wiek

Centralny

konflikt

Opis

Implikacje

dla optymalnego rozwoju

Niemowlęctwo

0–1

Ufność/

nieufność

Łatwość karmienia, wypróżnień,

głębokości snu są podstawową bazą

dla zaufania lub nieufności.

Doświadczenia dostarcza osoba

opiekująca się.

Drugie półrocze — rozwój uzębienia i

gryzienia: przejście od dostawania do

brania, odstawienie od piersi.

Podstawowe zaufanie: silne–słabe.

Rozwój ogólnego poczucia

bezpieczeństwa, optymistycznego

stosunku do świata, zaufania do

innych.

Źródło: spójne doświadczenia

związane z zaspokajaniem potrzeb.

Okres

poniemowlęcy

1–3

Autonomia/

wstyd

i zwątpienie

Nauka chodzenia, samodzielnego

jedzenia, mówienia.

Potrzeba zewnętrznej kontroli

i stałości opieki.

Wstyd — nadmierna nieśmiałość

w wyniku negatywnych doświadczeń.

Zwątpienie — rodzice zbyt mocno

zawstydzają dziecko (np. przy treningu

czystości).

Rozwój autonomii, samodzielności,

pokonywanie przeszkód.

Spójne doświadczenia związane

z zachęcaniem, określaniem

ograniczeń, bez odrzucania

i obarczania winą.

Wczesne

dzieciństwo

3–5

Inicjatywa/

poczucie

winy

Podejmowanie różnych aktywności

ruchowych i umysłowych.

Potrzeba naśladowania świata

dorosłych.

Identyfikacja z rolą społeczną.

Rywalizacja z rodzeństwem.

Poczucie winy powstaje w związku

z zamierzonymi działaniami (głównie

agresywnymi).

Rozwój inicjatywy związanej

z poznawaniem świata

i manipulacją środowiskiem.

Spójne doświadczenia tolerancji,

zachęceń i wzmacniania.

Środkowe

dzieciństwo

6–11

Produkty-

wność/

poczucie

niższości

Dziecko jest zajęte budowaniem

i osiąganiem celów, tworzeniem,

otrzymuje instrukcje, uczy się

posługiwania narzędziami.

Wiek rozstrzygający o możliwościach

społecznych.

Poczucie niższości powstaje

w wyniku negatywnej oceny własnych

umiejętności i pozycji wśród

rówieśników.

Radość i opanowanie rozwojowych

zadań dzieciństwa w szkole i poza

szkołą, na podstawie spójnych

doświadczeń, sukcesów

i uznania dla postępów.

10

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

Dorastanie

11–do końca

okresu

dojrzewania

Tożsamość/

rozproszona

tożsamość

Rozwój ego, zainteresowanie

wyglądem zewnętrznym, uwielbienie

dla bohaterów i ideologii, rozwój

identyfikacji z grupą rówieśniczą.

Niebezpieczeństwo: pomieszanie ról,

obawy o tożsamość seksualną

i zaburzenia funkcjonowania.

Faza między moralnością dziecka

a wykształceniem etyki człowieka

dorosłego.

Osiągnięcie stabilnego

i satysfakcjonującego poczucia

tożsamości i celu życiowego na

podstawie spójnych doświadczeń

sukcesu osobistego i satysfakcji

związanej ze społecznym uznaniem

i akceptacją.

Wczesna

dorosłość

20–30 lat

Intymność/

samotność

Rozwój zdolności do utrzymywania

intymnych osobistych związków,

szczególnie z partnerami odmiennej

płci.

Rozwijanie zdolności współdziałania

w pracy.

Niebezpieczeństwo: izolacja, brak

nawiązywania bliskich relacji,

pozbawione treści związki z innymi,

samotność.

Umiejętność przeżywania miłości

i oddania w stosunku do innych, na

podstawie otwartości, zaufania oraz

przeżywania satysfakcjonujących

i nagradzających doświadczeń

w związkach.

Dorosłość

30–60/65

Produktyw-

ność/

stagnacja

Poczucie produktywności —

odpowiedzialność, bycie rodzicem

i wychowywanie młodego pokolenia,

twórczość.

Stagnacja — brak poczucia sensu

życia, brak motywacji do poprawy

siebie i ulepszania świata.

Zaspokojenie potrzeb osobistych

i rodzinnych, uzupełnione rozwojem

zainteresowania stanem innych

i świata na podstawie osiągnięcia

bezpiecznego i nagradzającego

życia osobistego, wolność od

egoizmu.

Starzenie się

60–

Integralność/

rozpacz

Starzenie się, śmierć współmałżonka.

Poczucie sukcesu i spełnienia w życiu.

Rozpacz — poczucie niespełnionego

i zmarnowanego życia.

Zadowolenie z własnej przeszłości

i gotowość na spotkanie przyszłości

na podstawie sukcesów

w poprzednich stadiach.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Birch, Malim, 1997, Dembo, 1997.

Rezultatem procesu „stawania się” osobowości jest osobowość mniej lub bardziej dojrzała,

bardziej lub mniej „prawidłowa”. Co pod pojęciem dojrzała osobowość rozumie się

w psychologii?

11

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

Allport (19) podaje następujące kryteria dojrzałej osobowości:

1) zasięg ja: stopniowy rozwój rozumienia otaczających środowisk, rozwój więzi z płcią

przeciwną, poszerzanie się zainteresowania dla problemów moralnych, obywatelskich,

2) ciepłe odnoszenie się do innych: zdolność do wchodzenia w bliskie relacje z innymi,

rozumienie innych, akceptacja, empatia, tolerancja wobec słabości i braków,

3) poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego:

— akceptacja siebie — pełne uznawanie siebie, zwłaszcza w okresach niedoskonałości,

— akceptacja własnych emocji — uznanie swoich emocji jako naturalnego elementu

swojej osoby,

— odporność na frustrację — zdolność do kontynuowania działalności w sytuacjach

stresu,

— swobodne wyrażanie emocji — świadomość swoich emocji i kontrolowanie ich bez

uczucia obawy,

4) realistyczna percepcja świata: wierne spostrzeganie świata, bez zniekształcania

w trakcie realizacji celów i potrzeb,

5) dysponowanie kwalifikacjami i kompetencjami: sprawdzanie zdobytych kwalifikacji

w działaniu,

6) wiedza o sobie: zdolność wglądu w siebie i umiejętność oceny tego, co można zrobić,

czego nie można zrobić, co powinno się robić,

7) stabilizująca się i jednocząca filozofia życiowa (koncepcja życia): zdolność

kierowania zamiarami, celami, ideałami, potrzebami, wartościami.

Zarówno model Ericksona, jak i koncepcja dojrzałej osobowości Allporta pokazują pewien

wzorzec, ideał. W praktyce jednak, w przebiegu życia każdego człowieka niezwykle często

pojawia się jakiś rodzaj zakłócenia lub zakłóceń, szkodliwych czynników. Nie wszystkie one

prowadzą naturalnie do poważnych zaburzeń. Większość „wytworów” procesu kształtowania

się osobowości nie ma wymiaru chorobowego. Nasilenie lub deficyty w zakresie

poszczególnych cech mogą wprawdzie nieco utrudniać funkcjonowanie (np. skrajna

ekstrawersja czy introwersja), nie powodują jednak znaczniejszych zakłóceń, wymagających

leczenia.

Jeśli jednak szkodliwy wpływ trwa długo, nakładając się na inne niesprzyjające dla

prawidłowego rozwoju osobowości okoliczności i czynniki (na przykład zmiany organiczne

w ośrodkowym układzie nerwowym, przewlekłą chorobę, nagromadzenie stresów) dojść

może do wystąpienia zaburzeń osobowości. Aleksandrowicz (1) uważa, że zaburzenia

osobowości są: „głęboko zakorzenionymi i utrwalonymi wzorcami zachowania, mającymi

12

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

charakter sztywnych, niedostosowanych do sytuacji reakcji na rozmaite okoliczności,

zarówno zachodzące w życiu psychicznym jednostki, jak i w interakcjach społecznych.

Reakcje te skrajnie różnią się od tego, jak przeciętna w danej kulturze jednostka spostrzega,

myśli, czuje, a w szczególności wchodzi w związki międzyludzkie” (s. 101).

Zaburzenia osobowości uważa się za jedną z przyczyn powstawania innych zaburzeń

psychicznych: nerwic, psychoz, uzależnień, a niektóre z nich uznaje się za odrębne jednostki

chorobowe. Są one trwałe — większość osób nimi dotkniętych nie widzi potrzeby zmian

w swoim zachowaniu, toteż nie zgłasza się po pomoc. Niejednokrotnie zdarza się, że bliższe

i dalsze otoczenie cierpi z powodu zachowania tych osób, one same natomiast uważają

swoje funkcjonowanie za normalne i w pełni prawidłowe.

Dwa najbardziej znane systemy klasyfikacji chorób, czyli 10 wersja Międzynarodowej

klasyfikacji chorób, urazów I przyczyn zgonów (ICD-10), opublikowana przez Światową

Organizacje Zdrowia w 1992 roku, oraz Diagnostic and Statistical Manual of Mental

Disorders Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM-IV) z 1994 r., wymieniają

szereg zaburzeń osobowości, między innymi:

— osobowość paranoiczną (dominuje nadmierna podejrzliwość, nietolerancja, skrytość,

wrogość),

— osobowość schizoidalną (tendencja do izolacji, odosobnienia, chłód emocjonalny, brak

bliskich związków z ludźmi),

— osobowość dyssocjalną (dawniej psychopatyczną — lekceważenie norm społecznych,

nieliczenie się z innymi, skłonność do agresywnych, wybuchowych zachowań),

— osobowość histrioniczną (dawniej histeryczną — płytkość i chwiejność uczuć, skłonność

do przesadnych reakcji, teatralnych zachowań, dążenie do zwracania na siebie uwagi),

— osobowość zależną (bierność, bezwolne poddawanie się innym, podporządkowywanie

się, poczucie bezradności),

— osobowość anankastyczną (nadmierne poczucie obowiązku, pedantyczność,

skrupulatność, drobiazgowość, brak elastyczności w poglądach i reakcjach) (1).

W sytuacji, gdy mamy do czynienia z częstymi kontaktami z ludźmi, szczególnie w zawodach

„pomagaczy” (lekarz, pielęgniarka, psycholog, pracownik socjalny), wiedza o zaburzeniach

osobowości jest bardzo potrzeba. Umożliwia lepsze zrozumienie świata przeżyć pacjentów

oraz dopasowanie sposobu interakcji do ich osobowości, przez co zwiększa szansę na

skuteczną pomoc.

13

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

Przy okazji omawiania zaburzeń osobowości należy zwrócić uwagę na takie jej zaburzenia,

które wiążą się z wpływem chorób na osobowość. Obecnie zwrócimy uwagę na dwa

specyficzne zaburzenia, znane pod nazwami charakteropatia i homilopatia.

Termin charakteropatia odnosi się do tych zaburzeń osobowości, które wynikają przede

wszystkim z uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego (chorób, różnorodnych

uszkodzeń lub dysfunkcji mózgu). Obraz charakteropatii może być bardzo różny

(w zależności od uszkodzonych struktur), najważniejsza jest jednak geneza zaburzenia.

W przeciwieństwie do charakteropatii zaburzenia osobowości wynikają z konglomeratu

różnych przyczyn, głównie o charakterze psychospołecznym (1).

W piśmiennictwie (3, 13) wyodrębnia się często specyficzny typ zaburzeń osobowości,

określany mianem homilopatii, rozumiejąc pod tym terminem „nieprawidłowy rozwój

osobowości na skutek kalectwa lub przewlekłej choroby somatycznej" (Jakubik, 1997: 93).

Homilopatia spowodowana jest występowaniem (w znacznym nagromadzeniu) czynników

utrudniających, zakłócających lub uniemożliwiających człowiekowi prawidłowe relacje

z otoczeniem. Może być uwarunkowana różnego typu niepełnosprawnością, na przykład

wrodzonymi wadami fizycznymi (skrzywienie kręgosłupa, zwichnięcie stawu biodrowego,

wady serca), ślepotą lub niedowidzeniem, głuchotą lub niedosłyszeniem, brzydotą (wrodzoną

albo nabytą w wyniku wypadku, oparzeń), przewlekłą chorobą somatyczną (choroba

reumatyczna, schorzenia układu krążenia itp.) oraz nabytym kalectwem (np. po amputacji

kończyn). Należy pamiętać, że ludzie niepełnosprawni spotykają się często z odrzucającą,

niechętną czy wrogą reakcją otoczenia, co pogłębia jeszcze bardziej zaburzenia, utrudniając

zaspokajanie podstawowych potrzeb psychicznych (potrzeby akceptacji, uznania, miłości,

samorealizacji).

Jakubik (13) powołując się na liczną literaturę przedmiotu wyróżnia takie cechy homilopatii,

jak: niepewność, niewiara we własne możliwości, obniżona samoocena (często kompleks

niższości), niska samoakceptacja, nieufność, ostrożność w kontaktach interpersonalnych,

zmienność nastroju, nadmierna koncentracja na sobie, przypisywanie otoczeniu wrogich

zamiarów, postawa cierpiętnicza, a w stosunku do środowiska — zachowania złośliwe,

agresywne lub nawet antyspołeczne. Według Bilikiewicza osoby takie: „żyją zawiścią,

buntem, nienawidzą zdrowych i szczęśliwych, życzą im źle lub czynnie starają się drugim

szkodzić” (Bilikiewicz, 1989: 246).

14

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

Oczywiście nie wszystkie postacie niepełnosprawności dają ten sam obraz zaburzeń

osobowości, zaburzenia te nie występują również u wszystkich przewlekle chorych.

Tworzenie się osobowości homilopatycznej zależy od bardzo wielu czynników, a przede

wszystkim: wcześniej ukształtowanej osobowości, czasu powstania kalectwa lub choroby,

jego rozmiarów i rodzaju, gwałtowności jego wystąpienia (powolne czy nagłe, np.

powypadkowe) oraz środowiska, w jakim żyje osoba niepełnosprawna. Osoba taka wymaga

jednak specyficznego podejścia ze strony personelu medycznego, w przeciwnym razie dojść

może jedynie do niepotrzebnej eskalacji konfliktów (13).

15

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

3. Mechanizmy obronne i ich znaczenie dla funkcjonowania człowieka

w zdrowiu i chorobie

Niezwykle ważne dla zrozumienia funkcjonowania człowieka w zdrowiu i chorobie jest

poznanie i zrozumienie roli mechanizmów obronnych osobowości. Pojęcie mechanizmów

obronnych, wprowadzone do psychologii przez Zygmunta Freuda (1856–1939) i jego

następców, jest do dnia dzisiejszego powszechnie stosowane. Mechanizmy obronne to:

„nieświadome, nawykowe sposoby zachowania, obniżające przykre napięcie emocjonalne,

najczęściej lękowe i ułatwiające dobrą samoocenę (Jarosz, 1983: 149). Innymi słowy są one

strategiami stosowanymi przez nas wszystkich po to, aby lepiej się czuć, wytłumaczyć (sobie

i innym) swoje zachowanie, nie odczuwać lęku. Strategie te stosujemy automatycznie, nie

zdając sobie z nich sprawy. Stosowane mechanizmy obronne można hierarchizować ze

względu na ich dojrzałość — zależnie od niej mogą one pomagać lub utrudniać

funkcjonowanie człowieka praktycznie we wszystkich sferach (25).

W temacie tym omówimy najpierw podstawowe mechanizmy, a następnie przyjrzymy się, jak

mogą nam pomagać lub szkodzić.

Najczęściej wymieniane są następujące mechanizmy obronne (m.in. 14, 22, 25):

1.

Racjonalizacja — mechanizm polegający na znalezieniu racjonalnego, czyli rozsądnego

i pozornie słusznego wytłumaczenia dla własnego postępowania, którego prawdziwą

przyczynę pragniemy ukryć przed sobą (i innymi). Tłumaczenie to jest z reguły zgodne ze

społecznie pożądanymi lub akceptowanymi motywami. Dzięki racjonalizacji czujemy się

„usprawiedliwieni”, „wytłumaczeni” (w swoich oczach i opinii ludzkiej). Przykładami

racjonalizacji jest tłumaczenie sobie, że nauka języka obcego „i tak na nic się nie przyda”

(gdy w rzeczywistości mamy problemy z przyswojeniem sobie jego zasad), tłumaczenie

swojej niedyspozycji lub niedokładności dolegliwościami somatycznymi (w rzeczywistości

nie chciało nam się czegoś zrobić). W czasach socjalistycznych (a i często dzisiaj) ludzie

tłumaczyli (i tłumaczą) swoją nieuczciwość mówiąc: wszyscy kradną, takie czasy, niech

łapią tych, co więcej wzięli, a nie mnie. Podobnie zachowuje się młodzież przyłapana na

łamaniu prawa, zasad społecznych lub używaniu substancji psychoaktywnych (wszyscy

brali, inni też to robili).

16

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

2.

Projekcja przejawia się przypisywaniem innym własnych niekorzystnych cech,

poglądów, interpretacji i uczuć. Według Rosenhana i Seligmana (22), jest to między

innymi przypisywanie ludziom zachowań o charakterze seksualnym przez osoby silnie

tłumiące popęd seksualny, przypisywanie innym skąpstwa przez osoby skąpe,

przypisywaniem innym złego wychowania przez osoby agresywne itd. W codziennym

życiu, mówiąc komuś bliskiemu jesteś dziś zły, nie masz humoru, próbujemy często

ukryć własny zły humor lub niezadowolenie.

3.

Wyparcie (represja), mechanizm opisany przez Freuda, polega na nieświadomym

usuwaniu ze świadomości niepożądanych myśli i nieakceptowanych pragnień, których

uświadomienie wzbudziłoby lęk, poczucie winy, wyrzuty sumienia, złe mniemanie

o sobie. Wypieramy także wspomnienia dawnych wydarzeń, zwłaszcza budzące złość na

swoje zachowanie, poczucie upokorzenia, poniżenia, lęk. Rosenhan i Seligman (22)

uważają, że umysł nasz działa jak „redaktor” i „cenzor” — zmienia treść przeszłych

wydarzeń, niektóre z nich skreśla z pamięci (tak, jakby nie istniały), inne upiększa

i zniekształca, jeszcze inne całkowicie przeorganizowuje. Dzięki temu człowiek

zachowuje dobre mniemanie o sobie i własnej przeszłości. Tylko czy jego historia życia

jest jego „rzeczywistą” historią? Być może mechanizmowi wyparcia zawdzięczają

niektórzy „cudowne” wspomnienia z dzieciństwa, a wielu mężczyzn „wspaniałe” przeżycia

z okresu służby w wojsku? Może naprawdę w tych sytuacjach nie było nam aż tak

dobrze? Wyparcie związane jest z zaprzeczaniem. Różnica polega na tym, że

w przypadku zaprzeczania odrzucamy nieprzyjemne fakty pochodzące ze świata

zewnętrznego, podczas gdy wyparcie dotyczy naszego wnętrza. Mechanizm

zaprzeczania odgrywa poważną rolę w procesie radzenia sobie z chorobą.

4.

Tłumienie jest mechanizmem bardziej lub mniej świadomym. Dotyczy wysiłków

podejmowanych w celu uniknięcia myśli o przykrych, stresujących lub niezgodnych

z sumieniem sprawach. Życzenie, aby coś złego przytrafiło się naszym bliskim, choć

może „przemknąć” przez głowę, jest natychmiast tłumione. Ulega odrzuceniu, gdyż jest

niezgodne z zasadami właściwymi naszej kulturze i z naszym stałym sposobem

odczuwania. Tak więc skuteczne tłumienie chroni nas przed uczuciem wstydu. Tłumimy

także zamiary działań wyraźnie egoistycznych, chociaż w głębi duszy możemy się do

nich skłaniać (14).

5.

Identyfikacja, jako mechanizm obronny, może być uruchamiana w sytuacjach, gdy

istnieje znaczna dysproporcja między poziomem aspiracji jednostki a jej rzeczywistymi

17

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

osiągnięciami. Służy redukcji poczucia niekompetencji i niższości. Człowiek może

wówczas „zastępczo” zaspokajać swoje potrzeby, identyfikując się z innymi. Klasycznym

przykładem jest silne pragnienie niektórych rodziców, aby ich dzieci osiągnęły zawód,

pozycję życiową lub materialną, której im nie udało się osiągnąć. Pragnienie to jest

często realizowane w sprzeczności z rzeczywistymi potrzebami, zainteresowaniami lub

planami życiowymi dzieci, powodując liczne konflikty i poczucie krzywdy u rodziców (tak

się staram, ty się tak odpłacasz). Innym przykładem jest utożsamianie się niektórych

osób z tymi, którzy mają wysoki status, aby w ten sposób podwyższyć własną

samoocenę. Ludzie tacy: „gotowi są wydać znaczną sumę pieniędzy by tylko zamieszkać

w »odpowiedniej« dzielnicy (...) Wydaje im się, że skoro zamieszkają w »lepszej«

dzielnicy, automatycznie staną się »lepszymi« ludźmi. I podobnie, ludzie często oceniają

się nawzajem według tego, jaką skończyli uczelnię, gdzie kupują ubranie czy jaki mają

samochód, choć w rzeczywistości każdy z nas jest tylko tym, kim jest — ani więcej ani

mniej” (Rosenhan, Seligman, 1994: 95).

6.

Kompensacja polega na dążeniu do uzyskania powodzenia w jakiejś dziedzinie, aby

wyrównać sobie w ten sposób niepowodzenia doznawane na innym polu, spowodowane

choćby małą sprawnością fizyczną, brakiem pewnych uzdolnień, wadami budowy ciała

itd. Przykładowo — młody człowiek, nie mogąc dorównać innym sprawnością fizyczną,

dokłada starań, aby dobrymi wynikami w nauce wyrobić sobie silną pozycję w grupie

i w ten sposób zwrócić na siebie uwagę, czuć się „ważnym” (gdy inni zwracają się do

niego z prośbą o pomoc). Pokrewny mechanizm nadkompensacji polega na osiąganiu

(nieraz ogromnym wysiłkiem) powodzenia w dziedzinie, która dotąd była źródłem

problemów i niepowodzeń. Człowiek wówczas wszelkimi sposobami i siłami próbuje

„przemóc” się, aby stać się w tej właśnie dziedzinie najlepszym. Historia zna wiele

przypadków osób, które w dzieciństwie, będąc mało sprawne, słabe i chorowite, dokonały

w wieku dorosłym czynów wymagających niezwykłej sprawności fizycznej (np. zdobycie

szczytów w Himalajach) (14).

7.

Sublimacja — mechanizm znany również dzięki Freudowi — umożliwia częściowe

i zastępcze zaspokojenie pragnienia, którego motywy nie są przez jednostkę

akceptowane. Jest to więc rodzaj przeniesienia, zmiany kierunku energii psychicznej.

W myśl koncepcji Freuda sublimacji może ulegać popęd seksualny i agresywny. Jednym

z przejawów sublimacji popędu seksualnego jest uczucie miłości, innym twórczość

literacka, malarstwo itp. Jarosz (14) jako przykład możliwej sublimacji popędu

seksualnego podaje postawę lekarza, który otacza ojcowską opieką młodą pacjentkę.

18

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

8.

Przeniesienie (zwane również przemieszczeniem) oznacza zmianę obiektu, na który

człowiek kieruje swoje emocje — z rzeczywistego, będącego źródłem przykrych uczuć,

na inny, mniej zagrażający lub bardziej dostępny. Klasycznym przykładem są osoby,

które bojąc się wyrazić złość w pracy (w stosunku do szefa lub współpracowników),

„wyładowują się” na członkach rodziny — współmałżonkach lub dzieciach. Warto

zauważyć, że wyrażana w ten sposób agresja bywa często przenoszona na inne osoby

(żona może wyładować ją na dzieciach, dzieci na młodszym rodzeństwie itd.).

9.

Fantazjowanie, jak sama nazwa wskazuje, przejawia się w zaspokajaniu w wyobraźni

niespełnionych pragnień lub przeżywaniu wyimaginowanych sukcesów, których zabrakło

w życiu. Takie „marzenia na jawie” występują zarówno u dzieci, jak i u dorosłych.

Problem pojawia się wówczas, gdy stają się one głównym sposobem zaspokajania

potrzeb, których człowiek nie jest w stanie urzeczywistnić.

10.

Reakcja upozorowana (reakcja przeciwstawna) ma miejsce wówczas, gdy na jakiś

pierwotny lub nieakceptowany impuls reagujemy w sposób dokładnie przeciwny.

Człowiek narzuca sobie sposób zachowania odwrotny do tendencji, która u niego

występuje. Tak więc często „nienawidzimy”, gdy w rzeczywistości kochamy, „nie

chcemy”, gdy w rzeczywistości mamy ochotę. Część osób intensywnie zaangażowanych

w różne aktywności może w ten sposób manifestować reakcję upozorowaną (bycie

„stróżem moralności” jest reakcją na odczuwanie nieakceptowanych seksualnych

impulsów).

11.

Altruizm polega na odwracaniu uwagi od własnych problemów przez poświęcenie się

dobru innych, realizacji ważnych idei, bezinteresowności. Przykładem może być osoba,

która zostawszy niepełnosprawną w wyniku wypadku, organizuje grupy wsparcia dla

osób dotkniętych podobnymi problemami.

Powyższa lista nie wyczerpuje wszystkich mechanizmów obronnych — skupia się na

najważniejszych. Tak dużo miejsca poświeconego tej problematyce spowodowane jest

ogromną rolą, jaką odgrywają mechanizmy obronne nie tylko w codziennym funkcjonowaniu

człowieka, lecz również w funkcjonowaniu człowieka w zdrowiu i chorobie, procesie

zmagania się z chorobą, inicjowaniu i utrzymywaniu zachowań prozdrowotnych. W licznych

opisywanych sytuacjach będą dochodzić do głosu różne mechanizmy obronne — pomagając

lub szkodząc człowiekowi uwikłanemu w problemy związane z własnym zdrowiem.

19

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

Przykładem, stanowiącym dobre wprowadzenie do rozważań o roli mechanizmów obronnych

w procesie radzenia sobie z chorobą jest wymieniona przez Salomona

(2002: 42) lista

problemowych zachowań pacjentów, wraz ze stosowanymi w tych sytuacjach mechanizmami

obronnymi:

Problemowe zachowanie pacjenta

Mechanizm obronny

Pięćdziesięcioletni mężczyzna twierdzi, że jest zdrowy

i wypisuje się z oddziału kardiologicznego, na który

został skierowany z podejrzeniem ataku serca

Zaprzeczenie: nieakceptowanie rzeczywistości

Dwudziestopięcioletnia kobieta, zgłosiwszy się na

zabieg przerwania ciąży, złości się na swojego

partnera, twierdząc, że to on kazał jej to zrobić. Nie

przyjmuje jego wizyt. Jej matka nie rozumie

zachowania córki, ponieważ to właśnie ona nie chciała

dziecka

Projekcja: obwinianie kogoś innego za własne

trudności

Sześćdziesięcioletni mężczyzna z rakiem płuc

zaprzecza, że postawiono mu taką diagnozę.

Utrzymuje, że to ciężki przypadek bronchitu

Wyparcie (represja): usuwanie ze świadomości

zagrażających wspomnień lub myśli

Czternastolatek przebywający w szpitalu z powodu

poważnej operacji ortopedycznej denerwuje personel

i innych pacjentów przechwałkami na temat własnego

„bohaterstwa". Po zabiegu często płacze

Reakcja upozorowana: podkreślanie przeciwnych

uczuć

Pięćdziesięciopięcioletnia kobieta dostaje skierowanie

do szpitala. Jej mąż wysłał ją do lekarza ogólnego,

ponieważ uskarżała się na bóle w klatce piersiowej.

Po sześciu tygodniach szpital nadal nie wyznaczył

terminu przyjęcia. Kobieta mówi, że nie będzie tam

dzwonić, ponieważ lekarze na pewno są zajęci ciężej

chorymi. Przyślą jej zawiadomienie o przyjęciu, kiedy

znajdą trochę czasu

Racjonalizowanie: dobieranie logicznego

wytłumaczenia zdarzeń w celu uniknięcia konfrontacji

z problemem

Czterdziestopięcioletni mężczyzna był molestowany

w domu dziecka, między dziesiątym i dwunastym

rokiem życia. Przebywa teraz w szpitalu pod opieką

trzech różnych specjalistów, którzy twierdzą, że

zachowuje się wobec nich agresywnie i obraźliwie,

ponieważ nie potrafią mu pomóc

Przeniesienie: kierowanie uczuć na objawy, ludzi lub

obiekty, w stosunku do których nie są one adekwatne

Salomon (23) uważa, że osoby pomagające innym muszą zdawać sobie sprawę z faktu iż:

„pacjenci często zachowują się w sposób dezorientujący, denerwujący lub niepokojący

20

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

klinicystów. Czasem próbują w ten sposób poradzić sobie z wyzwaniami, które niesie ze

sobą choroba i jej leczenie” (s. 42). Na pewno znaczna część tych zachowań wiąże się ze

stosowaniem mechanizmów obronnych. Zgodzimy się z pewnością, że opisane powyżej

mechanizmy nie pomagają w procesie leczenia, stosowanie niektórych z nich może stanowić

nawet zagrożenie dla życia.

Istotnym problemem jest więc pytanie, jakie mechanizmy mogą pomagać, a jakie szkodzić?

Jednoznacznej odpowiedzi także i tutaj nie znajdziemy, jednak pewna wskazówką może być

podział mechanizmów obronnych na dojrzałe i niedojrzałe. Można bowiem spodziewać się,

że stosowanie dojrzałych mechanizmów poprawia funkcjonowanie człowieka w zdrowiu

i chorobie oraz podwyższa jakość jego życia.

Rosenhan i Seligmann (22), przytaczają wyniki interesującego badania przeprowadzonego

w USA. W latach 1939–1944 zbadano grupę mężczyzn, absolwentów Uniwersytetu

Harwarda pod kątem stosowania strategii zaradczych (mechanizmów obronnych). W grupie

stwierdzono występowanie dużej różnorodności stosowanych strategii. Strategie podzielono

na bardziej lub mniej dojrzałe. Tę samą grupę poddano ponownemu badaniu po upływie

30 lat, aby odpowiedzieć na pytanie, czy stosowane w młodości strategie mają wpływ na

jakość życia ludzi w dorosłym wieku. Okazało się, że różnice takie występują i są bardzo

drastyczne. Osoby stosujące w czasach studenckich dojrzałe strategie były w wieku

dorosłym znacznie lepiej przystosowane społecznie, czuły się subiektywnie szczęśliwsze,

więcej zarabiały, mniej chorowały (psychicznie i somatycznie), lepiej układały im się relacje

z małżonkami i przyjaciółmi. Ponieważ wyniki badań potwierdzono w innych eksperymentach

naukowych, wspomniani autorzy konkludują: „dojrzałość strategii zaradczych wpływa nie

tylko na całokształt późniejszego przystosowania psychospołecznego. Stwierdzono także

ogromny wpływ tych strategii na stan zdrowia” (Rosenhan i Seligmann, 1994: 100).

Wśród dojrzałych mechanizmów obronnych wymienia się sublimację, altruizm i tłumienie,

wśród najbardziej niedojrzałych projekcję i fantazjowanie. Za niedojrzałe uważane są

również mechanizmy przemieszczenia i reakcji upozorowanej (22, 24).

21

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

4. Postawy i ich zmiana. Postawy wobec choroby.

Stereotypy społeczne i uprzedzenia

Termin postawa jest kolejnym, powszechnie używanym w języku potocznym pojęciem. Mówi

się o postawach wobec obcokrajowców, wobec rządu, wobec kościoła i wielu innych

instytucji. Niektóre postawy kojarzą się z tolerancją, inne z jej brakiem. Wiadomo również, że

postawy, choć trudne do zmiany mogą im podlegać. Socjologowie podają dane wskazujące,

jak zmieniają się postawy Polaków wobec problemów kary śmierci, aborcji czy eutanazji.

Postawami zajmuje się socjologia, filozofia i psychologia Czym więc one są?

Zanim termin został wprowadzony do powszechnego stosowania w psychologii używane

były inne, bliskoznaczne pojęcia, takie jak: tendencja, nastawienie. Stosowanie terminu

nastawienie stanowiło podstawę do wprowadzenia terminu postawa. Cytowany już przy

okazji omawiania koncepcji osobowości G. W. Allport uważa, że „postawa jest psychicznym

i nerwowym stanem gotowości, zorganizowanym przez doświadczenie, wywierającym

ukierunkowujący lub dynamiczny wpływ na reakcje jednostki w stosunku do wszystkich

przedmiotów czy sytuacji, z którymi jest on związany” (Mądrzycki, 1977: 13). Allportowska

koncepcja wskazuje na to, że istnieje zawsze określony przedmiot odniesienia postawy,

wiążący się z akceptacją lub odrzuceniem. Inne koncepcje postaw związane są ujęciami

teoretycznymi, dominującymi w psychologii. Według zwolenników koncepcji

behawiorystycznej postawy są pewnego rodzaju dyspozycjami do zachowania się

w określony sposób, zwolennicy teorii socjologicznych ujmują je jako określony, względnie

trwały stosunek emocjonalny lub oceniający do przedmiotu, wyrażający się w kategoriach

pozytywnych, negatywnych lub neutralnych. Psychologia poznawcza z kolei definiuje

postawę jako względnie trwałe elementy, procesy poznawcze, emocjonalne i tendencje do

zachowań, w których wyraża się określony stosunek do danego przedmiotu (17).

Tak więc postawa jest rodzajem specyficznego ustosunkowania się do jakiegoś przedmiotu,

osoby lub sprawy. Składa się z trzech części, zwanych komponentami postawy:

komponentu poznawczego, emocjonalnego i behawioralnego:

1.

Komponent poznawczy tworzą przekonania dotyczące przedmiotu postawy, wiedza

o tym przedmiocie i różnorodne przypuszczenia odnośnie tego przedmiotu. Mądrzycki

(16) główną rolę przyznaje przekonaniom, które traktuje jako „intelektualny stan pewności

22

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

o realności lub słuszności jakiegoś przedmiotu lub stanu rzeczy” (s. 24). W pewnych

przypadkach wiedza o przedmiocie postawy ma charakter całościowy (gdy podmiot

posiada możliwie pełne informacje), w innych dotyczy tylko niektórych elementów.

Informacje, które posiadamy nie zawsze są wyczerpujące, czasami bywają cząstkowe

i ograniczone. Mogą też mieć rozbudowaną formę — sądów, opinii, poglądów i

przekonań, zarówno odpowiadających realnym cechom obiektu postawy, jak i

niezgodnych z jego właściwościami, a należących do kręgów błędnych przeświadczeń,

mitów, stereotypów, przesądów (20).

2.

Komponent afektywny tworzą ściśle związane z przekonaniami nasze uczucia. Ich

intensywność można mierzyć w kategoriach reakcji fizjologicznych lub natężenia

i sposobu odpowiedzi na bodźce związane z przedmiotem postaw. Z postawami wiążą

się różne uczucia — miłość, radość, zachwyt, czułość, złość, nienawiść, wstręt, lęk,

zakłopotanie, zazdrość, frustracja. Afektywny komponent postawy sprawia, że jej

przedmiotom nadaje się określoną wartość, ocenia (dodatnio lub ujemnie). Innymi słowy

— w składniku tym mieści się nasze wewnętrzne doświadczenie emocji, uwarunkowane

pojawieniem się potrzeby, którą przedmiot postawy może zaspokajać lub jej

zaspokojeniu zagrażać, jak i doświadczeniem uczuciowym związanym z tym

przedmiotem. Emocje i uczucia wchodzące w skład postawy przybierają formę

upodobań, zamiłowań, chęci (dążenia „do”) lub niechęci, wrogości, agresji (dążenia „od”)

(20).

3.

Komponent behawioralny to tendencje do określonych zachowań wobec przedmiotu

postawy. Analizując treść reakcji behawioralnych można mówić o reakcjach werbalnych

i niewerbalnych. Reakcje niewerbalne nie obejmują słów, lecz mimikę twarzy, ruchy

i pozycję ciała, gesty, odległość między osobami będącymi w interakcji. Reakcje

werbalne to oczywiście słowa wypowiadane pod adresem przedmiotu postawy (w jego

obecności lub o nim do osób trzecich). Oprócz reakcji mimicznych, pantomimicznych,

werbalnych w skład tego komponentu wchodzi również konkretne działanie, czyli

aktywność zorganizowana i ukierunkowana na cel. Może ona mieć charakter

wewnętrznego przymusu do określonego zachowania, bardziej lub mniej uświadomiony.

Ze względu na ten komponent można rozpatrywać szerokie spektrum postaw — od

takich, gdzie nie ma żadnego programu działania, przez takie, w których program

działania określa jasno kierunek reagowania.

23

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

Reasumując — postawy wyrażają względnie trwałą dyspozycję do postrzegania,

ustosunkowania i zachowania się w określony sposób wobec danego przedmiotu lub klasy

przedmiotów. Tworzy je względnie stała organizacja wiedzy, przekonań, uczuć, motywów

oraz pewnych form działania i reakcji ekspresywnych osoby.

Elementy
poznawcze

Tendencje
do zachowań

Stosunek
emocjonalny

Zachowanie

Przedmiot postawy

Rysunek 1. Struktura postawy

Wszystkie komponenty postawy są ze sobą związane i uwarunkowane. Postawa rozumiana

jako struktura złożona z wyżej omówionych komponentów, zawiera szereg wymiarów, m.in.:

treść (przedmiot postawy), zakres (liczbę przedmiotów — pojedyncze osoby lub klasa, np.

Cyganie, wszyscy chorzy na AIDS), kierunek (od pozytywnego przez obojętny do

negatywnego), siłę (siła emocji reakcji na pojawienie się przedmiotu, liczba negatywnych lub

pozytywnych określeń), trwałość (odporność postawy na zmianę) (16).

Niezwykle ważne pytanie dotyczy mechanizmów powstawania postaw. Generalnie

wymienia się dwa takie mechanizmy — przyswajanie postaw od innych i ich kształtowanie

w wyniku własnych doświadczeń i aktywności:

1. Osoba przyswaja od innych szereg postaw w mniej lub bardziej gotowej formie. Dzieje

się to pod wpływem różnych nadawców, wśród których istotną rolę odgrywają rodzice,

grupy rówieśnicze, nauczyciele, środki masowego przekazu. Przez całe życie człowiek

podlega mniej lub bardziej trwałym kontaktom, wiąże się z innymi ludźmi. Wszystkie te

kontakty wpływają na kształtowanie się i zmianę postaw. W procesie przyswajania

postaw przez dziecko znaczenie mają oczywiście postawy rodziców — wobec różnych

osób, grup społecznych, instytucji i wobec dziecka. Później w tworzeniu się postaw

decydującą rolę przejmują rówieśnicy i inne znaczące dla jednostki osoby.

24

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

2. Oprócz doświadczeń społecznych znaczących osób, na rozwój postaw istotny wpływ

mają własne doświadczenia i działania. Proces ten według Mądrzyckiego (16) trwa przez

całe życie. Niezwykle ważne są w nim zdobywane informacje, ich zgodność

z rzeczywistością oraz przeżyte i „przepracowane” sytuacje życiowe. Warto zwrócić

uwagę, że w trakcie życia jednostka tworzy i modyfikuje (pod wpływem nacisków

z zewnątrz i własnych doświadczeń) postawy odnoszące się zarówno do świata

otaczającego, jak i siebie samej (obraz własnej osoby, postawa wobec siebie). Niektóre

z nich — tak zwane postawy centralne — są trwałe i mało podatne na zmianę. Inne,

mniej ugruntowane są bardziej „powierzchowne”. Zarówno postawy centralne, jak i inne

są bardzo zróżnicowane — od pełniej akceptacji (siebie lub innych), aż po całkowitą

negację. Również postawy wobec samego siebie, choć częstokroć mocno ugruntowane,

mogą się zmieniać, na przykład w trakcie psychoterapii człowiek uczy się inaczej

spostrzegać siebie i w ten sposób zmienia postawę w stosunku do własnej osoby.

Skoro postawy dotyczą wszelkich ważnych obiektów zewnętrznych i wewnętrznych, dotyczą

również choroby. Postawa wobec choroby rozumiana jest jako „stosunek pacjenta do

faktu zachorowania i sytuacji związanej z leczeniem i rehabilitacją" (Wrześniewski, 1986: 62).

Postawa ta — jak inne — posiada trzy komponenty: poznawczy, emocjonalny

i behawioralny. Komponent poznawczy tworzą informacje o przyczynach zachorowania,

istocie choroby, przebiegu i możliwościach wyleczenia się, zasadach rehabilitacji

i profilaktyki. W skład tego komponentu wchodzą także wyobrażenia dotyczące własnej

osoby, zdrowia i znaczenia przypisywane chorobie. Mieszczą się tu również wyobrażenia

dotyczące przyszłości, na przykład pracy zawodowej, aktywności życiowej, sytuacji

rodzinnej, realizacji celów życiowych. Komponent poznawczy zawiera oczekiwania chorego

wobec personelu medycznego, własnej rodziny, kolegów z pracy. Komponent emocjonalny

tworzą stany związane z chorobą i towarzyszącymi jej okolicznościami. Zwykle choroba

wiąże się z lękiem, depresją, cierpieniem. Pojawia się także często zamknięcie w sobie,

milczenie, złość, nietolerancja, agresja. Komponent behawioralny zawiera dążenie chorego

do zmiany, dyspozycje do określonych zachowań w sytuacji choroby, gotowość do leczenia

się. Należą tu działania związane z wprowadzeniem nowej organizacji życia pod kątem

zdrowia, współpracą z lekarzem, podejmowaniem zachowań prozdrowotnych.

Przykładem różnorodnych postaw wobec choroby są wyróżnione przez Wrześniewskiego

(27) trzy typy postaw u osób po zawale serca:

25

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

1.

Postawa sprzyjająca procesowi leczenia i rehabilitacji. Zawiera ona adekwatne,

podstawowe informacje o chorobie. Chory ma wyrównany nastrój, w małym stopniu

domaga się opieki.

2.

Postawa niekorzystna dla procesu leczenia i rehabilitacji. Chory ma pesymistyczne

wyobrażenia dotyczące przyszłości. Wiąże się to z wysokim stopniem niepokoju,

obniżonym nastrojem. Niekorzystny wpływ tej postawy wyraża się konsekwencjami

fizjologicznymi. Ujemny wpływ wiąże się z brakiem akceptacji rozpoznania choroby,

z selektywnym odbiorem dopływających informacji (stosowaniem niedojrzałych

mechanizmów obronnych).

3.

Postawa ambiwalentna, która zawiera elementy wyżej omówionych postaw. Pacjent

„oscyluje” między dwiema pierwszymi postawami, zmieniając je w zależności od

różnorodnych czynników sytuacyjnych.

Dokonując uogólnienia na różnorodne choroby, Wrześniewski (27) przytacza, dokonane

przez Askansa rozróżnienie trzech typów postaw:

1) postawy

akceptującej chorobę, która wiąże się z zaufaniem do zespołu leczącego, wiarą

w pomyślny przebieg leczenia, gotowością do modyfikacji niekorzystnego stylu życia,

2) postawy

lękowej, związanej z obawą o wynik leczenia, niepewnością co do dalszych

losów, niewiarą w możliwość powrotu do pracy i codziennych czynności,

3) postawy negatywistycznej, wyrażającej się odmową przyjmowania leków, chęcią

natychmiastowego powrotu do dotychczasowego życia, dyskredytowaniem zaleceń

lekarskich.

Warto zauważyć, że postawa człowieka wobec własnej choroby (jak i inne postawy)

uwarunkowana jest zarówno czynnikami zewnętrznymi (np. nastawieniem otoczenia do

chorego, sytuacją życiową, rodzajem choroby), jak i wewnętrznymi, związanymi z cechami

i dojrzałością osobowości, typem temperamentu i stosowanymi mechanizmami obronnymi.

Z problematyką postaw ściśle związana jest tematyka uprzedzeń i stereotypów.

Uprzedzenia uważane są za emocjonalny komponent postawy, a stereotypy za komponent

poznawczy. Stereotypy definiowane są jako: „generalizacje odnośnie jakiejś grupy, gdzie

wszystkim jej członkom przypisuje się te same cechy, niezależnie od rzeczywistego ich

zróżnicowania” (Aronson, 1995: 585). Behawioralny komponent tej szczególniej postawy to

dyskryminacja, będąca nieuzasadnionym, negatywnym lub krzywdzącym działaniem

kierowanym przeciw członkom grupy. Postawy te są bardzo silnie zakorzenione i występują

we wszystkich społeczeństwach (stereotypy dotyczące narodowości, kibiców nielubianych

26

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

klubów, mniejszości seksualnych, niektórych chorób, np. AIDS). Znawcy psychologii

społecznej zwracają uwagę na możliwości zmniejszenia uprzedzeń — są nimi kontakty

różnych grup między sobą oraz zdobycie informacji dotyczących grupy będącej obiektem

uprzedzeń (2). Oczywiście osoby pomagające innym muszą być świadome własnych postaw

odnośnie określonych grup ludzi czy narodowości, inaczej pomoc im byłaby niemożliwa.

27

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

5. Relacje interpersonalne.

Komunikacja międzyludzka i jej rola w procesie zmiany postaw

Tematyka relacji interpersonalnych i komunikacji międzyludzkiej jest niezwykle obszerna

i interdyscyplinarna — zajmują się nią: socjologia, filozofia, religia i psychologia.

O zawiłościach i barierach w komunikacji, niemożności porozumienia się między ludźmi

piszą pisarze i poeci. Powszechnie mówi się o różnicach w komunikowaniu między

mężczyznami i kobietami, między ludźmi o różnym poziomie wykształcenia, o różnych

narodowościach i rasach. Popularność problematyki wyraża się ogromną liczbą prac

poglądowych i poradników, próbujących odpowiadać na takie między innymi pytania:

— jak skutecznie porozumiewać się między sobą?

— jak komunikować się w biznesie i negocjacjach?

— jak porozumiewać się z pracodawcą?

— jaką rolę odgrywa nasza komunikacja werbalna, a jaką niewerbalna?

Prób odpowiedzi na te i podobne pytania jest bardzo dużo, szkoleń, kursów i seminariów

o komunikacji również. Duża liczna osób zawodowo zajmuje się usprawnianiem i

wspieraniem procesu komunikacji interpersonalnej.

Dodatkowo problem komplikują gwałtowne zmiany we współczesnym świecie. Pojawia się

coraz więcej możliwości kontaktów, o których nasi rodzice nie mieli pojęcia. Żyjemy

w społeczeństwie informacyjnym, opartym na łatwym dostępie do środków informacji oraz

najnowszych technologii. Z roku na rok wzrasta liczba sposobów kontaktowania się z drugą

osobą. Otwieranie granic, tworzenie wspólnot i organizacji międzynarodowych powoduje, że

ludzi z niedawno jeszcze różnych kultur łączy coraz więcej. Przy pomocy nowoczesnych

telefonów i Internetu możemy komunikować się z całym światem. Nasz kurs jest tego

najlepszym przykładem.

Świat staje się więc pozornie mniejszy, nasze oczekiwania i potrzeby coraz większe.

Jesteśmy codziennie „bombardowani” ogromną ilością informacji. Kieruje się do nas każdego

dnia mnóstwo wiadomości, mniej lub bardziej ważnych. Coraz trudniej zachować w tym

wszystkim własną autonomiczność. Mimo tych procesów podstawowe oczekiwania

człowieka są chyba takie same: chciałby być zrozumiany i wysłuchany, chciałby czuć się

z ludźmi dobrze i móc komunikować im siebie. Z tym, że wydaje się to coraz trudniejsze...

28

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

Z tych i wielu innych przyczyn znajomość mechanizmów komunikowania międzyludzkiego

może być bardzo pomocna, nie tylko dla poprawy własnej komunikacji, ale również dla

zrozumienia funkcjonowania drugiego człowieka. Problematyka związana z komunikacją

zawarta w tym module jest z konieczności bardzo powierzchowna i niewystarczająca. Więcej

informacji znajdzie czytelnik w książkach z psychologii społecznej, m.in. pracach Eliota

Aronsona i Zbigniewa Nęckiego.

Komunikowaniem interpersonalnym określa profesor Zbigniew Nęcki podejmowanie

(w określonym kontekście) wymiany werbalnych, wokalnych i niewerbalnych sygnałów

(symboli) w celu osiągnięcia lepszego poziomu współdziałania, uzgodnienia zachowań

wzajemnych i realizacji celów jednego lub obu uczestników procesu (rozmówców) (18).

Komunikowanie się przebiega na kilku poziomach. Najniższy poziom tworzy interpersonalne

komunikowanie dwóch jednostek, następnie komunikowanie grupowe i międzygrupowe,

wyżej komunikowanie instytucjonalne, a jeszcze wyżej komunikowanie publiczne, w tym

także polityczne i — ulokowane najwyżej — komunikowanie masowe.

Komunikację interpersonalną dzielimy na werbalną (słownik, słowa mówione, pisane)

i niewerbalną, w skład której wchodzi:

— gestykulacja (ruchy dłoni, palców, nóg, stóp, głowy i korpusu ciała),

— wyraz mimiczny twarzy,

— dotyk i kontakt fizyczny,

— wygląd fizyczny (zadbany, niechlujny),

— dźwięki paralingwistyczne (westchnienia, pomruki, płacz, gwizdanie, śmiech,

przydźwięki, np. eee, yy),

— kanał wokalny (intonacja, akcent, barwa głosu, rytm mówienia, szybkość mówienia,

wysokość głosu),

— spojrzenie i wymiana spojrzeń (jakość i długość spojrzeń),

— dystans fizyczny między rozmówcami (odmienny w różnych kulturach),

— pozycja ciała w trakcie rozmowy (poziom napięcia lub rozluźnienia ciała, otwartość lub

zamknięcie).

W książkach poświęconych mowie ciała oraz w trakcie zajęć poświeconych komunikacji

zwraca się ogromną uwagę na komunikacje niewerbalną. Dzieje się tak, ponieważ wiele

badań wskazuje, że przekaz werbalny stanowi niewielką część komunikacji. Udowodniono,

że podczas bezpośredniej interakcji 55% treści emocjonalnych wyrażanych jest w sposób

29

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

niewerbalny, za pomocą wyrazu twarzy, postawy i gestu, 38% przekazywane jest przez ton

głosu, a za pomocą języka wyrażamy jedynie 7% naszych uczuć. Tak więc skuteczność

naszego komunikatu zależy w dużym stopniu od zgodności komunikatów werbalnych

i niewerbalnych. Inne ważne cechy wpływające na jakość komunikacji to empatia

rozmówców, dostosowanie poziomu intelektualnego i zainteresowań, motywacja do

komunikacji, odpowiednia odległość, postawa ciała, utrzymanie kontaktu wzrokowego

(Domachowski, 2000).

Adler i Rodman (8) stwierdzają, że komunikowanie się ludzi spełnia szereg funkcji,

związanych z zaspokajaniem ważnych potrzeb. Teorię tę omówimy, ze względu na

znaczenie dla naszej głównej problematyki — zależności psychiki i ciała:

— Pierwsza grupa potrzeb, to potrzeby fizyczne — komunikowanie się jest niezbędne dla

naszego zdrowia fizycznego. Ludzie odizolowani umierają przedwcześnie znacznie

częściej niż osoby posiadające satysfakcjonujące kontakty społeczne. Poczuciu izolacji

zapobiega m.in. małżeństwo, przyjaźń, związki religijne, towarzyskie. Badania wskazują

przykładowo, że mężczyźni, którzy rozwiedli się przed siedemdziesiątką, istotnie częściej

umierają na atak serca lub raka, a trzy razy częściej z powodu nadciśnienia —

w porównaniu z tymi, którzy nadal pozostają w związku małżeńskim.

Prawdopodobieństwo wcześniejszej śmierci wzrasta również wraz ze śmiercią bliskiej

osoby.

— Druga grupa to potrzeby ego. Komunikowanie się jest jedynym sposobem, aby

dowiedzieć się, kim jesteśmy. Zarówno poczucie tożsamości, jak i odpowiedź na szereg

pytań dotyczących cech osobowości (np. o naszą atrakcyjność, sprawność), są efektem

wymiany informacji między ludźmi. Tak więc kontakty z innymi pomagają nam

odpowiedzieć na pytanie o nas samych i odbiór naszej osoby przez innych.

— Trzecia grupa to potrzeby społeczne. Dzięki komunikacji wiążemy się społecznie

z innymi ludźmi. Zaspokajamy w ten sposób ważne potrzeby — przywiązania,

przyłączenia się, relacji z innymi, opiekowania się i bycia pod opieką, posiadania kontroli

nad otoczeniem czy wreszcie możliwości wywierania wpływu na inne osoby.

— Ostatnią z grup są potrzeby praktyczne. Komunikacja pozwala przekazać i uzyskać

informacje istotne dla sprawnego funkcjonowania. Może to być zarówno informacja,

którą nam przekazują w szkole o tym, jak zbudowany jest świat, jak i informacja

przekazana ekspedientce w sklepie, dotycząca tego, co zamierzamy kupić czy też

wskazówki podane przez lekarza pacjentowi, związane ze stanem jego zdrowia.

30

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

Badacze zajmujący się psychologią społeczną zwracają uwagę, że na proces

komunikowania się wpływ mają wszystkie części składowe tego procesu, a więc: nadawca

(osoba, która chce coś zakomunikować innym), przekaz (treści przekazywane), kanał

(narzędzia, przez które dokonuje się przekaz), wreszcie odbiorca (osoba będąca obiektem

komunikacji). W każdej z tych składowych istnieć może ryzyko zniekształcenia komunikatu;

w stosunku do każdej opisano warunki poprawiające skuteczność komunikacji. Ogólne

rozważania dotyczące cech optymalnego nadawcy, odbiorcy i przekazu znajdzie czytelnik

w literaturze. Zajmijmy się pokrótce każdym z wymienionych elementów w odniesieniu do

zmiany postaw. Prawidłowości dotyczące zmiany postaw mają decydujące znaczenie

w prowadzeniu różnorodnych kampanii prozdrowotnych oraz w skutecznym oddziaływaniu

personelu medycznego na pacjentów:

1. Ta sama treść może być różnie odbierana ze względu na osobę nadawcy. Mika (17)

podaje, że cechy nadawcy wpływają na to, czy jest on oceniany jako wiarygodny.

Nadawca wiarygodny jest osobą kompetentną, znawcą, ekspertem dziedziny, której

przekaz dotyczy. Kompetencja często rozumiana jest jako posiadanie tytułu naukowego

czy pozycji społecznej. Niezwykle istotna jest umiejętność przekazania posiadanej

wiedzy. Posługiwanie się językiem charakterystycznym dla danej dziedziny zwiększa

wiarygodność nadawcy. Gdy język jest potoczny, nadawca nie jest oceniany jako

ekspert, a skuteczność oddziaływania jest niewielka. Z drugiej strony posługiwanie się

zbyt trudnym językiem (np. używanie wielu terminów medycznych) daje znikome

zrozumienie treści i tym samym małą wiarygodność nadawcy. Brak wiedzy o osobie

nadawcy powoduje wnioskowanie o jego kompetencjach na podstawie przekazu,

zachowania, symboli autorytetu. Cialdini (5) uważa, że takimi symbolami są tytuły,

ubranie, samochody. Osoby dysponujące tymi rzeczami mogą silniej wpływać na innych,

nawet jeżeli nie są ekspertami w danej dziedzinie. Wiarygodny nadawca może

powodować zmiany w pożądanym przez siebie kierunku, zaś niewiarygodny zmian nie

wywołuje lub wywołuje w kierunku odwrotnym. Aronson (2) zwraca uwagę również na

atrakcyjność nadawcy — powoduje ona, że przekaz odbierany jest jako bardziej

atrakcyjny (zwłaszcza w mniej ważnych sprawach).

2. Kolejnym czynnikiem wpływającym na zmianę postaw jest sposób formułowania

przekazu. Nadawca za pomocą określonych przekazów chce wpłynąć na ukształtowanie

u odbiorcy danej postawy lub zmianę istniejącej. Przekazywanie informacji, które

wywołują dysonans poznawczy, może prowadzić do zmiany postaw. Teoria dysonansu

poznawczego Leona Festingera (1919–1989) zakłada, że dysonans pojawia się, gdy

osoba posiada jednocześnie dwa elementy poznawcze, niezgodne ze sobą. Wystąpienie

31

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

dysonansu jest przykre, więc ludzie są motywowani do redukowania go. Dzieje się to

przez usprawiedliwianie swojego zachowania, minimalizowanie postrzeganego

niebezpieczeństwa lub wyolbrzymianie wagi danej czynności. Efektem tego może być

ukształtowana nowa postawa lub zmiana już istniejącej. Zdaniem Aronsona (2) osoba

znająca teorię dysonansu poznawczego może przygotować odpowiednie warunki do

wywołania zmiany postaw przez uczynienie ich podatnymi na przyjęcie pewnych

rodzajów przekonań. Zmiana niepożądanych postaw może być dokonana w przypadku

podawania informacji wzbudzających lęk. Silny lęk, który jest nieprzyjemny dla osoby,

wywołuje u niej reakcje obronne, tj. represję, racjonalizację. Mądrzycki (16) uważa, że

silny lęk może spowodować odrzucenie podawanych informacji oraz ukształtowanie

negatywnej postawy wobec nadawcy. Ważne jest podanie po informacji wzbudzającej

lęk, opinii redukującej ten stan. Aronson (2) twierdzi, że informacje wzbudzające silny

strach wywołują zamiar zaprzestania praktykowanej, niepożądanej czynności

(np. palenia). Warunkiem jest jednak podanie szczegółowych wskazówek dotyczących

dalszego postępowania. Nie we wszystkich sytuacjach działania takie przynoszą

pożądany efekt. Zbyt silny strach może spowodować odsunięcie myśli

o niebezpieczeństwie, prowadzić do aktywowania mechanizmów obronnych

(np. zaprzeczania). Czynnikiem wpływającym na zmianę postaw może być przekaz

zawierający zarówno argumenty jednostronne, jak i dwustronne. Nadawca

przytaczający argumenty oponentów (argumenty dwustronne) może być postrzegany

jako osoba obiektywna i sprawiedliwa, co jednocześnie może zwiększyć efektywność

jego oddziaływania. Zbyt duże i częste mówienie o argumentach drugiej strony, może

jednak nasunąć myśl, że sprawa jest kontrowersyjna i zmniejszyć siłę przekonania do

danego komunikatu. Istnieje zależność między skutecznością oddziaływania argumentów

jednostronnych lub dwustronnych a wiedzą i wykształceniem odbiorcy. Im lepiej

słuchacze są poinformowani, tym mniejsze jest prawdopodobieństwo, że zostaną

przekonani przez argumenty jednostronne. Przekaz zawierający argumenty oponenta

i następujące w trakcie przekazu odparcie ich ma większe szansę na skuteczne

oddziaływanie (2). Argumenty dwustronne zawarte w przekazie mają większą siłę

oddziaływania w przypadku osób o wykształceniu średnim lub wyższym i gdy ich

pierwotne postawy w stosunku do sugestii były negatywne. Skuteczność przekazu

jednostronnego może być widoczna, gdy pierwotne postawy wobec sugestii były

pozytywne, a wykształcenie odbiorcy jest podstawowe lub średnie (17). Zaletą

argumentacji dwustronnej jest uodpornienie odbiorcy na późniejsze wpływy

kontrpropagandy. Stopień rozbieżności między przekazem a postawami odbiorców

jest również istotnym czynnikiem wpływającym na zmianę postaw. Im bardziej przekaz

32

Człowiek w relacjach z innymi i samym sobą

33

jest rozbieżny z postawami słuchaczy, tym mniej może on wpłynąć na zmianę w kierunku

pożądanym przez nadawcę. Rozpatrując stopień rozbieżności należy wspomnieć

o wiarygodności nadawcy, która w znacznym stopniu determinuje zmianę postaw. Gdy

wiarygodność nadawcy jest duża, i im większa jest rozbieżność między głoszonym przez

niego poglądem a poglądami odbiorców, to szanse na zmianę stanowiska przez

audytorium są większe. Podobnie dzieje się, gdy odbiorca jest słabo zaangażowany.

W przypadku mało wiarygodnego nadawcy i dużej rozbieżności postaw, audytorium

skłonne jest poddawać w wątpliwość jego wiedzę, inteligencję, zdrowie psychiczne. Im

bardziej odbiorcy kwestionują kompetencje, tym mniejsze są szansę poddania się

wpływowi nadawcy. Największe szansę na zmianę opinii daje umiarkowana rozbieżność

postaw (2, 17).

3. Cechy osobowości odbiorcy, takie jak lęk, hipochondria, neurotyzm, wpływają na

modyfikację postaw. Osoby o niskim poziomie lęku zmieniają postawy pod wpływem

przekazu wywołującego silne emocje. Wysoki poziom lęku sprzyja zmianie postaw pod

wpływem przekazu wywołującego słaby lub średni lęk (17). Ponadto niektóre cechy

osobowości odbiorcy są ściśle związane z podatnością na perswazję. Badania Coxa

i Bauera (17) wykazały, że zarówno wysoka, jak i niska samoocena zmniejszają wpływ

oddziaływań perswazyjnych. Niska samoocena wiąże się z pojawieniem mechanizmów

obronnych, które dążą do przeciwdziałania potwierdzeniu istnienia owej samooceny,

której wyrazem byłoby uleganie nadawcy. Wyżej cytowani autorzy doszli do wniosku, że

gdy człowiek uważa się za kompetentnego w danej dziedzinie, to trudno zmienić jego

postawy dotyczące tej dyscypliny, bez względu na samoocenę ogólną (trudniej zmienić

postawę lekarza odnośnie palenia tytoniu niż osoby o małej wiedzy medycznej). Aronson

(2) wiąże wysoką samoocenę z przywiązywaniem dużej wagi do własnych poglądów.

Bibliografia

1. Aleksandrowicz J. W., 1997: Zaburzenia nerwicowe, zaburzenia osobowości

i zachowania dorosłych (według ICD-10), Wydawnictwo Collegium Medicum, Kraków.

2. Aronson E., 1995: Człowiek — istota społeczna, PWN, Warszawa.

3. Bilikiewicz T., 1989: Psychiatria kliniczna, PZWL, Warszawa.

4. Birch A., Malim T., 1997: Psychologia rozwojowa w zarysie, PWN, Warszawa.

5. Cialdini R., 1994: Wywieranie wpływu na ludzi, GWP, Gdańsk.

6. Costa P. T., McCrae R. R., 1992: Four ways five factors are basic, Personality and

Individual Differences, 13, 653-665.

7. Dembo M., 1997: Stosowana psychologia wychowawcza, WSiP, Warszawa.

8. Domachowski W., 1993: Interakcyjny model funkcjonowania społecznego, [w:] Społeczna

psychologia kliniczna, (red.) H. Sęk, PWN, Warszawa.

9. Domachowski W., 2002: Przewodnika po psychologii społecznej, PWN, Warszawa.

10. Drat-Ruszczak K., 2000: Teoria osobowości — podejście psychodynamiczne

i humanistyczne, [w:] Psychologia, (red.) J. Strelau, t. 2, GWP, Gdańsk, s. 602–652.

11. Golińska L., 2000: Osobowość — sojusznik czy przeciwnik, Terapia uzależnienia

i współuzależnienia, 3, 12,14–16.

12. Hall C. S., Lindzey G., 1990: Teorie osobowości, PWN, Warszawa.

13. Jakubik A., 1997: Zaburzenia osobowości, PZWL, Warszawa.

14. Jarosz M., 1983: Psychologia lekarska, PZWL, Warszawa.

15. Littauer F., Littauer M., 1996: Układanka osobowości, Wydawnictwo Logos, Warszawa.

16. Mądrzycki T., 1977: Psychologiczne prawidłowości kształcenia się postaw, WSiP,

Warszawa.

17. Mika S., 1984: Psychologia społeczna, PWN, Warszawa.

18. Nęcki Z., 2000: Komunikacja międzyludzka, Wydawnictwo Antykwa, Kraków.

19. Oleś P., 2000: Psychologia przełomu połowy życia, TN KUL, Lublin.

20. Przetacznik-Gierowska M., Włodarski Z., 1994: Psychologia wychowawcza, PWN,

Warszawa.

21. Psychologia. Podręcznik akademicki, 2000: (red.) J. Strelau, t. 3, dział 8, 11, GWP,

Gdańsk.

22. Rosenhan D., Seligman M. E. P., 1994: Psychopatologia, Polskie Towarzystwo

Psychologiczne, Warszawa.

23. Salomon P., 2002: Psychologia w medycynie, GWP, Gdańsk.

24. Siek S., 1986: Formowanie osobowości, ATK, Warszawa.

25. Sheridan Ch. L., Radmacher S. A., 1998: Psychologia zdrowia, IPZ, Warszawa.

34

35

26. Strelau J., 2000: Osobowość jako zespół cech, [w:] Psychologia, (red.) J. Strelau, t. 2,

GWP, Gdańsk, s. 602–652.

27. Wrześniewski K., 1986: Psychologiczne problemy chorych z zawałem serca, PZWL,

Warszawa.

28. Zimbardo P. G., Ruch F. L., 1994: Psychologia i życie, PWN, Warszawa.