Gazprom jako narzędzie polityki energetycznej Rosji w Europie wybrane aspekty

Uniwersytet Mikołaja Kopernika

Wydział Nauk Historycznych

Instytut Stosunków Międzynarodowych

Damian Zalewski

nr albumu: 213976

Praca licencjacka

na kierunku stosunki międzynarodowe

Gazprom jako narzędzie polityki

energetycznej Rosji w Europie –

wybrane aspekty

Toruń 2009

Pracę przyjmuję i akceptuję

Potwierdzam złożenie pracy dyplomowej

............................................................

data i podpis opiekuna pracy

data i podpis pracownika dziekanatu

Opiekun pracy dyplomowej
dr Piotr Zariczny
Instytut Stosunków Międzynarodowych

Spis tre

Wstęp ......................................................................................................................................... 3

Rozdział 1. Znaczenie korporacji transnarodowych we współczesnym rynku ......................... 5

1.1. Globalizacja – kluczowa rola korporacji transnarodowych ............................................ 6

1.2. Regionalizacja – wspieranie przez korporacje transnarodowe regionalnej integracji

ekonomicznej ......................................................................................................................... 8

1.3. Aspekt teoretyczny działania KTN ............................................................................... 10

1.3.1. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie (ZIB) – sposób ekspansji KTN.................. 12

1.4. Kwalifikacja Gazpromu jako KTN ............................................................................... 13

Rozdział 2. – Polityka europejska – konwersja z „narodowego czempiona” w lidera

globalnego rynku energetycznego............................................................................................ 16

2.1. „Jesteśmy sobie potrzebni” – Aleksiej Miller. Oczami Gazpromu............................... 16

2.2. Ofensywa w Europie – zarobić pięć razy więcej. ......................................................... 18

2.3. Nordstream – gazowy bilateralizm kontra logika dywersyfikacji dostaw. ................... 21

2.4. South Stream – gazociąg do Włoch. ............................................................................. 33

2.4.1. South Stream kontra Nabucco................................................................................ 39

Rozdział 3. Możliwe zagrożenia.............................................................................................. 42

3.1. Konflikt gruziński – walka interesów Rosji i UE. Czy istnieje drugie – energetyczne –

dno konfliktu Moskwa-Tbilisi? ............................................................................................ 42

3.2. Ukraiński kryzys gazowy – dzwonek ostrzegawczy dla Zachodu? .............................. 45

3.3. Możliwe implikacje wynikłe z obu gazociągów („kleszcze”) ...................................... 49

Zakończenie ............................................................................................................................ 52

Bibliografia ............................................................................................................................. 54

Wst

Bezpieczeństwo energetyczne stało się w XXI wieku jedną z najważniejszych

kwestii w polityce zagranicznej i polityce bezpieczeństwa Unii Europejskiej. Temat ten

zdominował też w ostatnich latach stosunki między Rosją, a jej europejskimi

partnerami. Jednym z elementów kreujących politykę bezpieczeństwa energetycznego

jest aktywna rola korporacji transnarodowych – takich jak Gazprom – w kształtowaniu

nie tylko rynkowych, ale w coraz większym stopniu także i politycznych stosunków

między państwami.

Celem niniejszej pracy jest nakreślenie specyficznej roli, jaką odgrywają duże,

transnarodowe korporacje, jako środek zwiększania wpływów państwa macierzystego.

W swojej pracy staram się przedstawić wspólnotę interesów rosyjskiego koncernu i

Federacji Rosyjskiej, których cele są zbieżne, a środki działania uzupełniają się

wzajemnie.

Przedmiotem pracy są, najogólniej, działania i plany inwestycyjne rosyjskiego

państwa i korporacji na arenie europejskiej w ostatnich latach.

Chciałbym udowodnić, że Gazprom jako korporacja transnarodowa, posiadająca

znaczne zasoby kapitałowe i inwestująca w Europie, poprzez działania typowo

rynkowe, realizuje w dużym stopniu rosyjskie interesy narodowe, zdobywając za to

polityczne poparcie i konkretne działania rosyjskich władz, jako ambasadora dla swoich

kluczowych inwestycji. Ze względu bowiem na silną zależność rosyjskiej gospodarki od

sukcesu ekonomicznego Gazpromu, oraz na specyficzną dziedzinę jaką jest

bezpieczeństwo energetyczne, ciężko jest oddzielić działania tej korporacji od działań

samego państwa rosyjskiego. Chciałbym jednakże wykazać też, że to rynek będzie

kształtował ostatecznie politykę energetyczną, w której klientami są na razie wciąż

państwa (i posiadane przez nie korporacje), a nie klienci indywidualni.

W swojej pracy oparłem się głównie na różnego rodzaju publikacjach

prasowych, publikacjach książkowych i opracowaniach dotyczących tematyki teorii

ekonomicznej, jak i tematyki energetycznej, oraz stosunków między Unią Europejską, a

Rosją. Posłużyłem się też danymi publikowanymi przez międzynarodowe organizacje

oraz koncerny.

Niniejsza praca składa się z trzech rozdziałów.

Rozdział pierwszy – „Znaczenie korporacji transnarodowych we współczesnym

rynku”, składa się z czterech podrozdziałów i opisuje dwa główne trendy w światowym

rynku ważne z punktu widzenia działania korporacji transnarodowych, a także

przedstawia teoretyczny aspekt ich funkcjonowania. Na końcu zaś przedstawiłem

Gazprom w świetle teorii działania koncernów transnarodowych.

W rozdziale drugim – „Polityka europejska – konwersja z „narodowego

czempiona” w lidera globalnego rynku energetycznego”, przedstawiam politykę

zwielokrotniania zysków, jaką koncern kieruje się w UE, oraz dwa czołowe projekty

Gazpromu – gazociągi Nord Stream i South Stream.

Rozdział trzeci – „Możliwe zagrożenia”, zawiera z kolei możliwie zwarte

przedstawienie ostatnich wydarzeń na międzynarodowych z udziałem Rosji, takich jak

konflikt o Osetię Północną czy konflikt gazowy z Ukrainą ze stycznia 2009 roku, w

świetle polityki energetycznej kontynentu. Zawarłem w tym rozdziale także próbę

wyjaśnienia, jakie następstwa i zagrożenia może nieść dla Europy związanie siecią

rosyjskich gazociągów.

Pracę uzupełnia bibliografia.

W pracy tej zająłem się głównie najświeższymi wydarzeniami, bowiem to one

mają największy wpływ na najbliższą, możliwą do sprognozowania przyszłość.

Rozdział 1. Znaczenie korporacji transnarodowych we
współczesnym rynku

Termin „korporacje transnarodowe” (ang. transnational corporations) w skrócie

KTN został oficjalnie przyjęty przez Organizację Narodów Zjednoczonych w 1974 roku

i od tamtej pory jest konsekwentnie używany we wszystkich publikacjach tej

organizacji jak i przez większość amerykańskich autorów. Przyjęcie tej nazwy w

literaturze polskiej możliwe jest jednak z pewnym zastrzeżeniem. Stosując termin

„korporacje transnarodowe” nie powinniśmy rozumieć przedsiębiorstw tak

rozbudowanych,

że

działają

prawie

wszystkich

krajach

oraz

tak

umiędzynarodowionych, że aż bezpaństwowych, działających ponad granicami. Chodzi

tu o takie przedsiębiorstwa, które swoją działalnością przenikają granice – nie zawsze

bardzo wielu – państw, ale działalność ta jest organizowana i koordynowana przez

centralę w kraju macierzystym.

Otoczenie zewnętrzne w znaczący sposób wpływa na korporacje. Zmienność

tego otoczenia wymusza dostosowywanie się korporacji poprzez dostosowanie modelu

biznesowego albo strategii. Jest to konieczne dla przetrwania, ale przy tym także

mobilizujące do trwałego rozwoju. Powoduje to powstanie także innej zależności –

otoczenie zewnętrzne zmienia się zależnie od przemian realizowanych przez KTN.

Zmianom podlega zarówno bliskie otoczenie w kraju macierzystym jak i otoczenie filii

korporacji w kraju ją goszczącym. W ten sposób KTN pośrednio wpływają na

gospodarkę światową w całości. Współzależność ta polega na trzech głównych

procesach o wielkim znaczeniu dla działalności KTN. Są to: globalizacja, regionalizacja

i rozwój gospodarki informatycznej – opartej na wiedzy i informacji.

Od tego, czy

KTN zdołają wprowadzić odpowiednie przemiany dla sprostania tym procesom zależy

przyszłość wielu z nich.

A. Zorska, Korporacje Transnarodowe: przemiany, oddziaływania, wyzwania, Warszawa 2007, s. 11.

Globalization, Growth and Poverty. Building an Inclusive World Economy, The World Bank-Oxford

Iniversity Press, Washington 2002, s. 24.

1.1. Globalizacja – kluczowa rola korporacji transnarodowych

W procesie długofalowym globalizacji wymienia się jej dwie „fale”. Pierwszą z

nich jest okres ostatniego 25-lecia XIX wieku. Aktywacja postępu w produkcji

przemysłowej i intensyfikacja przepływu towarowego i kapitału, oraz powstanie wielu

działających do dzisiaj KTN, trwała aż do I wojny światowej. Po dwóch wojnach

światowych, odbudowie ze zniszczeń, dekolonizacji i liberalizacji wielu nowych

rynków, niecałe 100 lat później rozpoczęła się druga – współczesna „fala” globalizacji.

Ukoronowana transformacją ustrojową w byłych krajach socjalistycznych została

zintensyfikowana poprzez rozwój techniczny i dynamiczny rozwój KTN.

Mimo to

trzeba pamiętać, że współczesny proces globalizacji jest wyraźnie różny od

poprzedniego.

Zdaniem P. Dickena, globalizacja polega na długofalowym integrowaniu się

działalności na rożnych poziomach gospodarek, przemysłów/sektorów i przedsiębiorstw

ponad granicami państw, przez rozszerzanie, pogłębianie oraz intensyfikację powiązań

różnego rodzaju, np. handlowych, inwestycyjnych, informacyjnych. Prowadzi to z kolei

do tworzenia się współzależnego systemu ekonomicznego na świecie – globalnej

gospodarki.

Definicja ta wskazuje także na rozszerzający się geograficzny zakres tego

procesu.

Współcześnie w globalizacji uczestniczą cztery główne podmioty. Państwa

narodowe uczestniczące pośrednio (rozwój potęgi ekonomicznej osłabia pozycję państw

w procesie globalizacji), międzynarodowe organizacje gospodarcze (np. Bank

Światowy, OECD, organy ONZ), WTO (World Trade Organization) jako oddzielny

zasadniczy filar administrujący porozumieniami handlowymi miedzy jej członkami

oraz rozstrzyganiem sporów, oraz czwarty podmiot czyli korporacje transnarodowe. Ich

działalność jest główną siłą napędową globalizacji. Najważniejszymi powodami tego

stanu rzeczy są:

duży wpływ na inne podmioty globalizacji oraz na czynniki i mechanizmy tego

procesu,

dominujący udział w ogólnoświatowym przepływie kapitału i innych czynników

produkcji,

Ibid., s. 27.

P. Dicken, Global Shift. The Internationalization of Economy Activity, Londyn 2003, s.1.

Biznes międzynarodowy. Od internacjonalizacji do globalizacji, pod. red. M. Nowakowskiego,

Warszawa 2005, s. 195-198.

aktywna globalizacja czyli ekspansja integrująca przedsiębiorstwa i gałęzie

gospodarek w ramach działalności ponadgranicznej,

dominujący udział w fuzjach i przejęciach przedsiębiorstw na świecie

(stymuluje to globalizację sektorową),

stosowanie ponadgranicznej strategii i przechodzenie KTN do strategii

globalnych,

wpływ na wyrównywanie się i ujednolicanie warunków międzynarodowego

biznesu

–

przez

standardy

technologiczne,

językowe

(angielski),

infrastrukturalne itd.,

tworzy wizerunek firm społecznie odpowiedzialnych, reagujących na problemy

społeczne, uczestniczących w rozwiązywaniu tych problemów („globalizacja z

ludzką twarzą”).

Zagadnienie współzależności przemian w przedsiębiorstwach i ich zewnętrznym

otoczeniu wydaje się być dziś bardzo podkreślane w literaturze. Obszarami tej

współzależności wydają się być: postęp naukowo-techniczny, wiedza i informacje;

ekspansja; strategie i struktury KTN, relacje ze społeczeństwem i ekonomiczne.

Wraz z postępującym otwarciem rynków na zagraniczne towary i kapitały,

postępująca konkurencja międzynarodowa zmienia się na rzecz najsilniejszych

konkurentów, najczęściej KTN. Atutami w tej konkurencji jest dla nich to, że potrafią

rywalizować na wielu rynkach, wpływać na cały układ sił w sektorach gospodarek, a

ponadto KTN są często dużo silniejsze niż inne podmioty konkurencji. Ciężko ocenić

na postawie udokumentowanych danych dokładny wpływ KTN na konkurencję

międzynarodową, ale można posilić się kilkoma danymi. Otóż jak zauważa prof. Anna

Zorska, 5,1% badanej liczby przedsiębiorstw skupiało w 2000 r. 66,8% wartości

sprzedaży produktów na świecie. W tym samym roku na 100 największych firm (0,5%

badanych) przypadło 21,7% globalnych przychodów ze sprzedaży.

Można zauważyć, jak duże pieniądze płyną za KTN, która zechce ulokować je w

jakimś państwie. We współczesnej polityce ekonomicznej państwa jako nadal ważnego

czynnika globalizacji, zauważa się trend ku zachodzącym zmianom – następuje

„przesuniecie ciężaru” tej polityki do podnoszenia konkurencyjności międzynarodowej

gospodarki

przedsiębiorstw. Działalność KTN może znacząco wspierać

konkurencyjność goszczącej gospodarki, ponadto działalność ta może zostać włączona

Dane: UNCAD (cyt. za: A. Zorska, Korporacje..., op. cit.).

do realizacji narodowych interesów gospodarczych kraju

– ciężko jednak oczekiwać,

by było to głównym celem zaangażowania się korporacji. Jest to (nowe podejście)

korzystne dla KTN i zachęca do ekspansji. Nie oznacza ono jednak, że znika ryzyko

polityczne co do ponadgranicznej działalności KTN. Mogą wystąpić do dziś pewne

problemy, np. zagrażające realizowaniu operacji za granicą czy transferu pieniędzy

(głównie zysków). Państwo jest dziś dużo bardziej ograniczone przez rynek niż 20 lat

temu, toteż pojawia się problem podziału korzyści ekonomicznych między kraj

goszczący a KTN, jeśli korporacja angażuje się w sposób bezpośredni w kraju – czyli

inwestuje w nim poprzez ZIB (Zagraniczne Inwestycje Bezpośrednie).

1.2. Regionalizacja – wspieranie przez korporacje
transnarodowe regionalnej integracji ekonomicznej

W długofalowym procesie umiędzynarodowienia gospodarki rozwinął się jako

naturalny rozwój regionalnych powiązań ekonomicznych pobliskich krajów,

inwestorów i przedsiębiorstw. Regionalizacja jednak związana jest tak naprawdę z

rozwojem instytucji warunkujących przepływy towarów i czynników produkcji między

państwami regionu. Zawierają one stosowne umowy, w literaturze nazywane traktatami.

Powstają duże ugrupowania integracyjne o dużej mocy inwestycyjnej i dużym

znaczeniu dla gospodarki światowej. Powoduje to w KTN silny bodziec dla ekspansji i

bardziej bezpośredniego (czytaj: poprzez zagraniczne inwestycje bezpośrednie ZIB)

zaangażowania na rynku ugrupowania regionalnego w celu zdobycia dużych korzyści z

integrującego się regionu. Pod względem stopnia zaawansowania integracji regionalnej

pierwsze miejsce zajmuje oczywiście Unia Europejska, zaś innymi ważnymi

ugrupowaniami są też: APEC, FTAA, NAFTA, MERCOSUR i ASEAN

Zmiany polityczne państw integrującego się regionu nie dotyczą zazwyczaj

wymagań wobec ZIB, dotyczą głownie towarów, a restrykcje jeśli nawet występowały,

to były łagodzone. Działo się tak dlatego, żeby zdobyć większy rynek zbytu dla

korporacji z wewnątrz ugrupowania, ponieważ różnice między krajami regionu

A. Zorska, Korporacje..., op. cit., s. 30.

S.M. Shaffaedin, Who is the Master? Who is the Servant? Market or Government? An Alternative

Approatch: Towards a Coordination System, “UNCTAD Discussion Papers” 2004, przedmowa.

APEC - Wspólnota Gospodarcza Azji i Pacyfiku,

FTAA - Strefa Wolnego Handlu Obu Ameryk,
NAFTA - Północnoamerykańska Strefa Wolnego Handlu,
MERCOSUR - Wspólny Rynek Południa,
ASEAN - Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej.

powodują intensyfikację handlu wewnatrzgałęziowego. Działają też efekty przesunięcia

handlu (trade diversion effect) powstający w wyniku zwiększenia zakupów wewnątrz

regionu, a zmniejszenia poza nim, oraz kreacji handlu (trade creation effect) – jako

rezultat zwiększenia obrotów handlowych tańszymi wyrobami z innych krajów

ugrupowania (efekt zniesienia ceł wewnątrz regionu).

Jak później ustalono, korzyści

płynące z tamtych efektów są wzmacniane przez podobne efekty spowodowane

przepływem ZIB w regionie, oraz także przypływem ZIB spoza regionu.

Z punktu widzenia ugrupowania integracyjnego dzieli się przedsiębiorstwa na

dwie grupy. Te z siedzibą w regionie (tzw. insiders) oraz spoza regionu (tzw. outsiders).

Polityka integracyjna wpływa na KTN różnie, zależnie od tego czy miały one filie na

terenie regionu czy też korporacja obsługiwała region eksportem. W pierwszym

przypadku same filie (nie całość KTN) stają się „insiders”, co powoduje, że macierzysta

korporacja chce zwiększyć skalę ich działalności. Rozszerza się działalność filii przez

zwiększenie skali ich działalności co z kolei dzieje się poprzez rozszerzenie ZIB. W

przypadku nie posiadania filii, KTN staje w niekorzystnej sytuacji, i często musi

zastąpić import do regionu produkcją na jego terenie, co powoduje inwestycje:

tworzenie filii – lub częściej – spółek mieszanych dzięki ulokowaniu ZIB.

Łatwo

udowodnić związek między regionalizacją a napływem ZIB. Gdy pod koniec lat 80. XX

wieku utworzono we Wspólnotach Europejskich Jednolity Rynek Wewnętrzny (JRW),

wywołało to silną falę napływu ZIB do UE. Dla UE-15 strumień napływu ZIB wzrósł z

27,4 mld USD w roku 1985 do 104,4 mld USD w roku 1990. To wzrost prawie

czterokrotny. Wprowadzenie w życie Unii Gospodarczej i Walutowej, a także waluty

euro spowodowało kolejny silny napływ ZIB – strumień napływu wyniósł 370,1 mld

USD na koniec 2000 r.

Liberalizacja przepływu towarów i ZIB oraz regionalizacja skłaniają KTN do

przechodzenia do strategii międzynarodowych – działania zorganizowanego w kilku

krajach ugrupowania – powstają więc strategie regionalne. Sama zresztą zapowiedź

rozszerzenia ugrupowania powoduje mobilizację KTN do zwiększenia zaangażowania

w przyszłym kraju członkowskim ugrupowania regionalnego. Było tak np. w przypadku

J. Barcz, E. Kawecka-Wyrzykowska, Integracja Europejska, Warszawa 2007, s. 142-144.

A. Zorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej,

Warszawa 1998, s. 101-109.

Światowy Raport Inwestycyjny 2004, UN-UNCTAD (

www.unctad.org/wir

- dostęp 12 luty 2009).

rozszerzenia UE na wschód. Napływ ZIB zwiększył się tu z 13 do 23 mld USD od 1997

do 2002 roku.

1.3. Aspekt teoretyczny działania KTN

Szukając najtrafniejszej definicji KTN najlepiej spojrzeć na raporty UNCTAD

(organ ONZ). Jest to definicja własnościowa, traktująca KTN jak przedsiębiorstwo,

które posiada i kontroluje aktywa z różnych jednostek w co najmniej 2 lub więcej

krajach. W myśl definicji UNCTAD z „WIR 2007” pod pojęciem KTN rozumie się

firmy „składające się z przedsiębiorstw macierzystych i ich zagranicznych filii

(affiliates)”.

UNCTAD określa mianem firmy macierzystej „przedsiębiorstwo, które kontroluje

aktywa innych jednostek w krajach innych niż kraj jego pochodzenia (home country)

zazwyczaj poprzez posiadanie własności pakietu kapitału zakładowego. Udział równy

10% lub więcej jest uznawany za próg niezbędny dla kontroli aktywów”.

Wg UNCTAD-u filie zagraniczne mogą działać w następujących formach

organizacji:

spółka-córka lub firma zależna (tzw. subsidiary) – jest w pełni własnością

korporacji lub korporacja ma większość udziałów (tzw. wspólne przedsięwzięcie

- joint venture),

spółka stowarzyszona – macierzysta KTN ma w niej od 10% do 50% udziałów,

oddział – małe firmy stowarzyszone, lokalne przedstawicielstwo, biuro.

Jak widać definicja ta nie kłóci się z definicją dr Zorskiej zaprezentowaną na

pierwszej stronie tego rozdziału. Nie istnieje natomiast ścisła definicja OECD, które w

niektórych swoich publikacjach posuwa się nawet do stwierdzenia, że taka „precyzyjna

definicja” KTN nie jest potrzebna.

Wyróżnia

się

cechy

nadrzędne

KTN,

jako globalnych podmiotów

gospodarczych. Są to np. suwerenność. Suwerenność wymaga szerokiego podejścia:

wiadomo, że KTN mają często siłę ekonomiczną większą niż wiele państw, podejmują

więc działania niezależne od interesów państw, będących terenem ich działalności,

Ibid.

UNCTAD - Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju. Raporty organu dostępne na

stronie podanej w poprzednich przypisach.

Światowy Raport Inwestycyjny 2007, UN-UNCTAD (

www.unctad.org/wir

- dostęp 21 luty 2009).

Ibid.

jednak suwerenność dotyczy głównie państw goszczących KTN, a nie państwa

macierzystego, gdzie relacje miedzy KTN, a państwem są z reguły ściślejsze. Interesy

firm się przeplatają, co może prowadzić do chętniejszego rezygnowania z części ich

suwerenności na rzecz długofalowych korzyści ze współpracy. Prawo wspólnotowe

także wyraźnie ogranicza suwerenność działania KTN (np. w UE: ograniczenia

wykorzystywania pozycji rynkowej i zobowiązania socjalne).

W praktyce suwerenność KTN jest wprost proporcjonalna do ich pozycji

rynkowej i odwrotnie proporcjonalna do siły gospodarczej krajów przyjmujących i

krajów pochodzenia. Im potężniejsza jest KTN, tym bardziej jest ona suwerenna i

samodzielna. Znów im silniejsze jest państwo, na terytorium którego KTN działa, tym

mniejsze szanse ma KTN na podejmowanie zupełnie suwerennych decyzji

biznesowych. Inna cechą KTN jest globalna efektywność, sprowadzająca się do

nadrzędności zysków w skali całej korporacji. Umożliwia to dopuszczanie do

czasowego wykazywania strat przez filie korporacji, na rzecz optymalizacji zysków w

skali całej KTN.

Istnieją też cechy szczegółowe korporacji transnarodowej. Są to:

Złożoność – rosnąca liczba powiązanych ze sobą elementów – im bardziej

złożona KTN tym bardziej jest ona dynamiczna i lepiej dopasowana do

złożonego otoczenia. Realizuje ona więcej fuzji i przejęć, oraz rozwija się

technologicznie.

Rozproszenie geograficzne – dążenie korporacji do rozrastania się, poprawienia

konkurencyjności poprzez ułatwienia w zakresie transportu czy tez komunikacji

(zwłaszcza internetu), co daje jej większą swobodę wyboru miejsca

inwestowania. Barierą dla rozproszenia geograficznego może być brak

infrastruktury wymaganej do rozwoju.

Sieciowość – system powiązań wewnątrz korporacyjnych. W przypadku KTN

powiązane są ze sobą filie i firmy współpracujące z KTN. Sieciowość tworzą też

przepływ towarów, informacji i czynników potrzebnych do produkcji.

Zdolność do arbitrażu – przejawiająca się w dobrym wykorzystywaniem różnic

istniejących

świecie

(ekonomicznych,

kulturowo-społecznych,

geograficznych itd.). Korporacje mogą w tym celu sterować cenami, kursami

walut, oprocentowaniem czy nawet strukturą dochodów ludności.

A. Zorska, Korporacje..., op. cit., s. 126-127.

Ibid., s. 131-147.

Korporacje działają w pewien określony sposób, tzn. w ramach strategii

procesowych. Procesami tymi są specjalizacja – czyli powierzanie określonych operacji

ekonomicznych swoim filiom, bądź zewnętrznym firmom; fragmentacja – procesu

twórczego na więcej etapów – poprawia jakość i wydajność pracy; integracja –

przystosowanie się do lokalnych warunków. Dodatkową cechą korporacji jest

elastyczność działania – właściwa reakcja na zmiany na rynkach swoim i zagranicznym,

dostosowanie do klientów.

1.3.1. Zagraniczne inwestycje bezpo

rednie (ZIB) – sposób

ekspansji KTN

Wyróżnić można kilka podstawowych form ekspansji zagranicznej KTN:

eksport produktów i usług,

sprzedaż licencji,

wiązanie się dla celów strategicznych z innymi przedsiębiorstwami,

spółki mieszane (joint ventures),

tworzenie filii zagranicznych,

zakładanie sieci międzyorganizacyjnej.

Ostatnie trzy wiążą się z ZIB. Definicje ZIB są dość rozległe i różnorodne, warta

uwagi może być definicja NBP wypracowana na podstawie definicji wzorcowego ZIB

wg OECD: „Inwestycją bezpośrednią za granicą określana jest inwestycja dokonana

przez rezydenta jednej gospodarki (inwestora bezpośredniego) w celu osiągnięcia

długotrwałej korzyści z kapitału zaangażowanego w przedsiębiorstwo - rezydenta innej

gospodarki (przedsiębiorstwo bezpośredniego inwestowania”. Następnie NBP

precyzuje, że inwestor musi posiadać min. 10% udziałów. Próg ten – poruszany we

wszystkich definicjach oddzielać ma portfelowe inwestycje zagraniczne od ZIB.

Wskaźnik ten ma być podniesiony w przyszłości do 20%.

ZIB można podzielić na kilka grup. Występują ZIB poszukujące zasobów

(czynników pracy, bogactw naturalnych itp.), poszukujące rynków (inwestycje

nastawione na nowe rynki zbytu, rozszerzenie dostępnych), podnoszących efektywność

(np. korzyści skali produkcji), poszukujące zagranicznych aktywów (głównie fuzji i

Biznes międzynarodowy..., op. cit., s. 260-287.

A. Zorska, Korporacje..., op. cit., s. 130-131.

A. Zorska, Ku globalizacji..., op. cit., s. 130-141.

Strona NBP: „Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2006 roku”

(

http://www.nbp.pl/publikacje/zib/zib2006p.pdf

- dostęp 3 marca 2009).

przejęć istniejących przedsiębiorstw zagranicznych).

Podział ten w praktyce trudny

jest do zweryfikowania ponieważ trudno jest rozróżnić np. ZIB szukające zasobów od

ZIB szukających aktywów.

Ponadto ZIB mogą być horyzontalnie rozłożone i działać w tej samej branży co

w kraju macierzystym, lub wertykalne, gdy korporacja umieszcza pewną część łańcucha

produkcyjnego w jakimś kraju. Można więc założyć, że istnieją ZIB powstające z

pionowej i poziomej działalności.

O tym jak ważny jest przepływ Zagranicznych inwestycji bezpośrednich dla

kraju, świadczą np. dane dotyczące Polski. W roku 2006 ZIB w Polsce wyniosły 15061

mln EUR, a polskie inwestycje za granicą 7134 mln EUR. Częścią wspólną jednych i

drugich jest kapitał w tranzycie wynoszący 3114 mln EUR – nie wpływa on na polską

gospodarkę. Napływ kapitału do Polski był w latach naszego najszybszego rozwoju

gospodarczego czterokrotny! (dla lat 2002-2006 jest to wzrost z 4200 mln EUR do

15000 mln EUR). Powiększenie kapitału własnego w tym czasie nie przekroczyło 2000

mln EUR. ZIB wyniosły w Polsce pod koniec 2006 roku 94 472 mln EUR.

1.4. Kwalifikacja Gazpromu jako KTN

Oczywistym wydaje się, że Gazprom odpowiada podanej na pierwszej stronie

definicji terminu „korporacja transnarodowa”. Gazprom jest spółką akcyjną, z siedzibą

w Moskwie, jednak swoją działalnością wykracza daleko poza jej granice. Gazprom

jako korporacja uczestniczy aktywnie w procesie globalizacji: posiada duży wpływ na

inne podmioty gospodarcze, a w czerwcu 2008 roku dzięki rekordowo wysokim cenom

nośników energii wartość rynkowa rosyjskiego koncernu wyniosła 342 mld dolarów.

Gazprom był więc trzecim pod względem wartości rynkowej koncernem na świecie, po

ExxonMobil i PetroChina.

Koncern jest też wiodącym w Europie pod względem fuzji

i przejęć, posiada też kilkaset przedsiębiorstw zależnych, a ich kompletnej listy nie

sposób wręcz przedstawić. Firmy te działają w ponad 29 krajach, wiele z nich w

Europie, niektóre w Azji, kilka spółek typu „joint venture” ma siedzibę w Szwajcarii.

Gazprom to imperium nie tylko gazowe – koncern posiada firmy zajmujące wszystkim

od produkcji mebli, poprzez media (NTV, Echo Moskwy, „Izwiestia”), aż po sprzedaż

Definicja ZIB wg: Dunning J.H., Multinational Enterprises and the global economy, Wokingham 1993,

s. 206.

Strona NBP: „Zagraniczne inwestycje..., op. cit.

Informacja agencji Itar-Tass zamieszczona w artykule pt. Gazprom w czołówce, „Rzeczpospolita”, 24

czerwca 2008, s. B5.

wędlin.

Jego strategia jest strategią ponadgraniczną i koordynowaną przez centralę

Gazpromu – można więc śmiało powiedzieć w tym przypadku o strategii globalnej.

Gazprom posiada ogromny wpływ na cały światowy sektor gazowy. Ta jedna

korporacja posiada 16 procent udokumentowanych rezerw światowego gazu. Gazprom

kieruje się też zasadą globalnej efektywności, czego przykładem jest chociażby ostatni

konflikt Gazpromu z Ukrainą. Straty spowodowane konfliktem Gazprom oceniał na

ponad 800 milionów dolarów, ale konflikt miał zapewnić Gazpromowi poparcie UE w

budowie zdywersyfikowanych dróg przesyłowych takich jak Nord Stream czy South

Stream.

Złożoności i rozproszenie geograficzne to kolejne cechy, których tej

korporacji odmówić nie można: kolejne fuzje i przejęcia oraz zakładanie nowych spółek

„joint venture” realizowane były przez cały 2008 i początek 2009 roku, zaś

geograficznie koncern rozrasta się na tyle, na ile umożliwia mu to infrastruktura – gdy

jej zaś brakuje, zostaje wybudowana (np. gazociąg Blue Stream, łączący Rosję z

Turcją).

Gazprom działa też wg dobrze widocznej strategii procesowej. Budowę

nowych rurociągów powierza zazwyczaj powstałym spółkom „joint venture”, proces

wydobycia i sprzedaży podzielony jest na wiele etapów, co pozwala na dużą wydajność,

a mimo pewnego schematu zachowania (np. podobne sposoby działania i kontrakty

zawierane w krajach tranzytowych) korporacja przystosowuje się do lokalnych

warunków i wykazuje dużą elastyczność jeśli warunki te się zmieniają – warto

zaznaczyć, że bardzo przydatna jest tutaj rola, jaką odgrywa Gazprom w polityce

gazowej Rosji. To często właśnie prezydent czy premier obok szefów koncernu

negocjują warunki umów z politykami innych państw co pozwala lepiej dostosować się

do poszczególnych państw-klientów i do panującej u nich sytuacji geopolitycznej.

Z przedstawionego w poprzednich podrozdziałach teoretycznego aspektu

działania korporacji transnarodowych można więc wywnioskować pewną linię działania

korporacji transnarodowych. Pamiętać jednak trzeba, że Gazprom jest w pewnym sensie

nietypową KTN. Działa on po pierwsze w branży energetycznej, która bardzo mocno

wiąże się z bezpieczeństwem energetycznym wielu państw goszczących filie/spółki-

córki Gazpromu. Po drugie jest korporacją leżącą w bardzo silnym związku z państwem

A. Heinrich, Gazprom’s Expansion Strategy in Europe and the Liberalization of EU Energy Markets,

Koszalin 2008, s. 11-14.

Strategię globalną Gazpromu przedstawia bliżej rozdział 2. i 3. poniższej pracy.

Polska Agencja Prasowa S.A., Putin: Gazprom stracił już 800 mln dolarów na wstrzymaniu tranzytu

gazu, Gazeta.pl.
(

http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,82554,6148843,Putin__Gazprom_stracil_juz_800_mln_dolaro

w_na_wstrzymaniu.html

– dostęp 10 kwietnia 2009) 11.01.2009.

Więcej o przejęciach i inwestycjach w infrastrukturę w rozdziale 2. poniższej pracy.

rosyjskim – kontroluje ono 50,01% akcji Gazpromu, a jego wyniki giełdowe w sposób

oczywisty bardzo odbijają się na stanie finansowym Federacji Rosyjskiej. Nie można

też pominąć sprawy ekskluzywnego prawa eksportowego dotyczącego gazu ziemnego,

jakie to 20 lipca 2006 roku dostał Gazprom.

No i po trzecie – nie można przy analizie

działań koncernu zapomnieć o specyfice socjoekonomicznych zmian jakie zaszły w

ciągu ostatnich 18 lat i wciąż zachodzą w Rosji.

Duma approves Gazprom export bill, BBC News (

http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/5150426.stm

–

dostęp 10 kwietnia 2009) 5.07.2006.

Rozdział 2. – Polityka europejska – konwersja z

„narodowego czempiona” w lidera globalnego rynku

energetycznego.

„Na Zachodzie Kreml jest często oskarżany o wykorzystywanie Gazpromu jako

instrumentu polityki zagranicznej. W istocie problem Rosji polega na czym innym – ani

Gazprom, ani inne przedsiębiorstwa o podobnym potencjale takimi instrumentami nie

są. Realizują cele korporacyjne i starają się dystansować od rozwiązywania problemów

o charakterze ogólnonarodowym (dotyczących polityki wewnętrznej czy zagranicznej).

W niektórych przypadkach interesy te są zbieżne. Niekiedy państwu udaje się skłonić

korporacje do współpracy w zamian za lobbowanie na ich rzecz na rynkach

zagranicznych. Ale nie należy mylić poczucia obowiązku ze służbą, a przejmowania

kontroli ze współdziałaniem. Władza nie ma wystarczających argumentów za

podporządkowaniem sobie korporacji i przekształceniem ich w dobro wspólne. Biznes

ze swej natury dąży do osiągania zysków i nie chce być niczyim instrumentem. Jest

cyniczny i pragmatyczny. Państwo przeciwnie – powinno być moralne i idealistyczne.

Zdolność państwa do użycia korporacji dla realizacji własnych interesów jest oznaką

jego zdrowia i siły. Zadanie władz Rosji polega właśnie na tym, by znaleźć możliwości

współdziałania państwa i biznesu w interesie całego społeczeństwa.”

2.1. „Jeste

my sobie potrzebni”

– Aleksiej Miller. Oczami

Gazpromu.

Jako nowoczesna korporacja i – jakby nie patrzeć – europejski gigant, Gazprom

prowadzi w Europie politykę przekonywania do siebie, jako do optymalnego dostawcy

na europejski rynek. Jedną z najważniejszych wytycznych tej polityki jest budowanie

opinii, że zarówno Europa potrzebuje Gazpromu – oczywistego dostawcy, jak i

Gazprom potrzebuje Europy – naturalnego (i z olbrzymim zapotrzebowaniem) rynku

F. Kazin, Globalna strategia Gazpromu a narodowe interesy Rosji, „Polski Przegląd Dyplomatyczny”,

1/2006, s. 85-86, przedmowa.

Słowa wypowiedziane przez Aleksieja Millera – prezesa zarządu Gazpromu, podczas rozmów z

komisarzem UE ds. polityki energetycznej Andrisem Piebalgsem w Brukseli, dnia 8 stycznia 2009:
„What has become increasingly obvious over the past several years is that we need each other”, [za:] K.
Geropoulos, The Energy Odd Couple: Gazprom and the EU, (

http://www.neurope.eu/articles/91848.php

dostęp 27.01.2009) 12.01.2009, – tłum. wł.

zbytu poza rodzimym krajem. Na ile takie stwierdzenie mijają się z prawdą jest dziś

trudno ocenić. Powodem trudności jest chociażby rozbieżność w rozumieniu pojęć

takich jak dywersyfikacja źródeł gazu w Europie. Oczywistym z europejskiego punktu

widzenia jest to, że dostawców powinno po prostu być dużo, żeby pozostawić ten sektor

konkurencyjnym. Dla korporacji jest to tzw. „dywersyfikacja dróg” – by zabezpieczyć

europejski rynek gazowy wystarczy rozwinąć środki eksportu gazu do Europy. Dziś

80% „niebieskiego paliwa” z Syberii płynie na europejski rynek przez Ukrainę.

Rurociągami docierają do granicy Włoch i Francji, a poprzez morze także do wybrzeży

Wielkiej Brytanii. W planach są trzy główne nowe drogi przesyłu gazu: Blue Stream –

nitka rurociągu mająca dostarczać gaz do Turcji przez Morze Czarne istniejąca już w

postaci jednej nitki; Nord Stream – fundamentalny dla polityki dywersyfikacji dróg

dostaw rurociąg o prawie dwukrotnie większej przepustowości niż obecny rurociąg

jamajski, mający leżeć na dnie morza bałtyckiego pominąć ma kraje tranzytowe –

obniżyć koszty i zapobiec problemom wynikającym z ewentualnych kryzysów

politycznych; oraz South Stream – przez Morze Czarne do Bułgarii, a stamtąd na

północny- lub południowy-zachód. Także ten rurociąg ma na celu „wzmocnić

europejskie bezpieczeństwo energetyczne”.

20 kwietnia 2006 roku odbyło się w Moskwie spotkanie kierownictwa

Gazpromu z ambasadorami 25 państw członkowskich UE. Podczas tego spotkania

prezes Gazpromu Aleksiej Miller podkreślił, że próby ograniczania działań Gazpromu

na rynku europejskim i upolityczniania kwestii dostaw gazu, nie wyjdą nikomu na

dobre: „Próby ograniczania działalności Gazpromu na rynku europejskim i

upolityczniania kwestii dostaw gazu - które to zagadnienia w rzeczywistości mają

charakter wyłącznie ekonomiczny – nie przyniosą dobrych rezultatów(…). Gazprom był

i pozostanie głównym dostawcą gazu ziemnego do Europy. Mamy świadomość ciążącej

na nas odpowiedzialności i nadal będziemy gwarantem bezpieczeństwa energetycznego

europejskich odbiorców.” Dodał też, że „nie można zapominać, że aktywnie wchodzimy

na nowe rynki - takie jak Ameryka Północna i Chiny”. Prezes Gazpromu dodał, że

rywalizacja o surowce energetyczne szybko rośnie, podkreślając tym samym, że Europa

nie jest jedynym zainteresowanym.

Distribution / Europe, na stronie internetowej Gazpromu (

http://www.gazprom.com/

- dostęp 12

kwietnia 2009)

Za stroną internetową Gazpromu (

http://www.gazprom.com/

- dostęp 12 kwietnia 2009) – tłum.

własne.

To swoiste „ultimatum” odbiło się swego czasu szerokim echem i mocno

wzburzyło i tak napiętą sytuację między rosyjskim koncernem a europejskimi

odbiorcami. Gra była jednak warta świeczki: do spotkania w Moskwie doszło bowiem

wkrótce po tym, gdy wyszło na jaw, że rząd brytyjski dowiedziawszy się, iż Gazprom

myśli o przejęciu Centriki, największego w Wielkiej Brytanii dystrybutora gazu,

próbował zablokować tę transakcję. Niedługo po oświadczeniach prezesa Millera rząd

brytyjski oficjalnie poinformował, ze nie będzie stał na przeszkodzie Gazpromowi w

interesach na Wyspach Brytyjskich.

Tego typu sytuacje zdają się zaprzeczać polityce

wspólnej zależności od siebie Europy i Gazpromu. Nie dziwi to biorąc pod uwagę fakt,

że każda ze stron szuka dla siebie alternatywy. Jak jednak poinformowała niedługo

później moskiewska „Gazieta” „przestawienie rosyjskiego monopolisty na alternatywne

rynki będzie z przyczyn czysto technicznych wymagało co najmniej 15 lat. (...) W tym

celu Gazprom już dzisiaj musiałby zrewidować całą swoją politykę, czym Rosja nie jest

teraz zainteresowana”. Wg analityków tego dziennika przy dostarczaniu do Europy

około 200 mld metrów sześciennych gazu rocznie, do Ameryki i Chin Gazprom planuje

eksportować odpowiednio 20 i 80 mld metrów sześciennych gazu.

Jest więc mało

prawdopodobne, żeby Gazprom nawet przy możliwości zmiany kierunku ekspansji

zrezygnował z europejskiego rynku.

2.2. Ofensywa w Europie – zarobi

ęć

razy wi

cej.

Eksport gazu do UE przynosi Gazpromowi duże zyski, jednak uwolnienie rynku

gazowego w UE może wykorzystać do znacznego ich zwiększenia – poprzez sprzedaż

bezpośrednią. Przyjęta w końcu marca 2006 roku przez koncern nowa strategia

eksportowa przewidywała, oprócz zwiększenia z jednej czwartej do 30% pokrycia

zapotrzebowania na gaz w Europie, także przedłużanie i renegocjację istniejących

kontraktów długoterminowych na nowych warunkach. Ma to być przejmowanie

udziałów lub wymiana aktywów z zachodnimi firmami gazowymi oraz przedłużanie

czasu obowiązywania kontraktów. Powodem jest duża rozbieżność w cenie gazu jaką

płacą lokalne firmy Gazpromowi, a ceną sprzedaży bezpośredniej klientom. Do zysku z

Polska Agencja Prasowa S.A., „Financial Times”: Blair nie będzie się sprzeciwiał nabyciu firmy

Centrica przez Gazprom, Puls Biznesu 26.04.2006. s. 14.

Polska Agencja Prasowa S.A., „Gazieta”: szantaż Gazpromu wobec Europy to blef, Puls Biznesu

21.04.2006.

bezpośredniej sprzedaży Gazprom nie był dopuszczony. „Za 1000 m sześc.

importowanego gazu Rosjanie dostawali około 200 dolarów. Klienci na Zachodzie

płacą trzy lub cztery razy drożej.”

Strategia ta zaczęła przynosić bezpośrednie rezultaty niedługo później, ponieważ

mimo znaczącego sprzeciwu polityków UE, firmy europejskie widzą w nowych

kontraktach możliwości. Nie podchodzą też z takimi obawami do rosyjskiego koncernu.

Portal Money.pl zamieścił w maju 2007 roku artykuł PAP cytującej zachodni dziennik

„International Herald Tribune” informując, że trzy wiodące europejskie firmy gazowe:

Eni (Włochy), Gaz de France i E.ON Ruhrgas (Niemcy) apelują o wzmocnienie więzi

biznesowych i wyrażają przekonanie, że „nie można dopuścić, by rosnące napięcie

polityczne

między

Rosją

Unią

Europejską

zagroziło

bezpieczeństwu

energetycznemu”.

Początkowe próby wejścia na rynek europejskiej sprzedaży detalicznej

skończyły się fiaskiem. W 2005 roku o krok od sukcesu Gazprom był we Włoszech,

gdzie koncern Eni odstąpił mu cześć rynku za przedłużenie umowy o dostawach

surowca, jednak Rosjanie musieli się wycofać z powodu skandalu, jaki wybuchł, gdy

okazało się, że na handlu gazem będzie zarabiać także firma partnera w interesach

ówczesnego premiera Włoch Silvio Berlusconiego, a sprawą zajął się urząd

antymonopolowy.

Podobnie było we wspomnianym wcześniej przypadku Wielkiej

Brytanii i koncernu Centrica.

Pierwszym państwem jakie zgodziło się na bezpośrednią sprzedaż gazu klientom

detalicznym przez Gazprom była Austria. Stało się tak za sprawą podpisania kontraktu

pomiędzy Gazpromem, a austriackim narodowym koncernem paliwowym OMV. OMV

zgodziło się na takie rozwiązanie, aby spełnić wymóg liberalizacji 20% detalicznego

rynku gazowego w Austrii.

Gazprom dostarcza do Austrii 6,6 mld metrów

sześciennych surowca rocznie, co pokrywa około trzech czwartych tamtejszego rynku.

Wg umowy Gazprom będzie mógł sprzedawać bezpośrednio swój produkt w rejonach

A. Kublik, Gazprom chce udziałów w europejskich firmach, Gazeta Wyborcza 29.03.2006. s. 13.

Polska Agencja Prasowa S.A., UE: Firmy energetyczne chcą współpracować z Gazpromem, portal

finansowy Money.pl (

http://www.money.pl

dostęp 12 kwietnia 2009) 24.05.2007.

więcej w artykule: Transakcja Gazpromu i przyjaciela Berlusconiego wywołała skandal we Włoszech,

Gazeta Wyborcza 20.10.2005.

A. Kublik, Gazprom przełamał opór Europy w Austrii, Gazeta Wyborcza 10.02.2006.

Dane na rok 2006: Gazprom Group’s gas sales to European countries in 2006, strona internetowa

Gazpromu (

http://www.gazprom.com

- dostęp 12 kwietnia 2009).

Karyntii, Styrii i Salzburgu, co oznacza, że Gazprom może sprzedawać w Austrii

bezpośrednio mniej więcej 2 mld metrów sześciennych gazu.

Licząc więc, że zysk ze sprzedaży detalicznej jest chociażby 3 razy większy niż

z samego eksportu, to Gazprom zarabia tutaj tyle, co normalnie z eksportu trzy razy

takiej ilości gazu. Trudno się dziwić, że Gazprom szuka więc każdej możliwej furtki

wejścia na rynek sprzedaży detalicznej, zwłaszcza przy liberalizującym się rynku

gazowym w EU.

Rosyjski koncern nie spoczął na laurach i rozpoczął podpisywanie/przedłużanie

umów z kolejnymi europejskimi koncernami. Koncernowi udało się w końcu

zrealizować umowę o sojuszu strategicznym z włoskim koncernem Eni i od roku 2007

Rosjanie mogą sprzedawać gaz bezpośrednio do włoskich mieszkań. W 2010 r.

Rosjanie będą sprzedawać Włochom bezpośrednio 3 mld metrów sześciennych surowca

rocznie, zaspokajając ok. 4% ich potrzeb. Obecnie rosyjski gaz stanowi około jednej

trzeciej surowca zużywanego we Włoszech.

Na podobnych zasadach Gazprom przedłużał kolejne kontrakty w Europie

Zachodniej. Kontrakt z niemieckim E.ON został wydłużony z 2020 do 2035 r. i

dodatkowo uzupełniony o 15-letni kontrakt na dostawy gazu przez Bałtyk. Nową

umowę koncern podpisał też na lata 2013-2027 z koncernem VNG, który działa we

wschodnich Niemczech.

Podobne długoterminowe kontrakty z Gazpromem w 2007

roku podpisał też Gaz de France, zgadzając się równocześnie na dostęp rosyjskiego

koncernu do swej sieci dystrybucji – Gazprom od roku 2007 rozpoczął w ten sposób

bezpośrednią sprzedaż gazu do francuskich klientów przemysłowych.

Warto podkreślić, że kraje europejskie nie pozostają obojętne tym

długofalowym kontraktom, którym UE była przeciwna – ograniczają one bowiem

możliwość zwiększenia konkurencyjności w najbliższych latach i naciskają na

dywersyfikację dostawców. Dzieje się tak np. w Wielkiej Brytanii, gdzie w roku 2006

ruszył nowy rurociąg z Norwegii, który zaspokoi 1/3 potrzeb brytyjskich przed

ukończeniem rurociągu bałtyckiego. Także dzień po podpisaniu umowy z Gazpromem

przez Włoski Eni, tamtejsze firmy (z Eni na czele) podpisały dodatkowe kontrakty na

Wyliczenie własne.

Dane na rok 2006: Gazprom Group’s..., op. cit.

A. Kublik, Europa ulega Gazpromowi, Gazeta Wyborcza 16.11.2006.

Polska Agencja Prasowa S.A., UE: Firmy energetyczne chcą współpracować z Gazpromem, portal

finansowy Money.pl (

http://www.money.pl

dostęp 12 kwietnia 2009) 24.05.2007.

dostawy gazu z Algierii (nowym rurociągiem przez Sardynię).

W planach jest też inny

podobny rurociąg.

2.3. Nordstream – gazowy bilateralizm

kontra logika

dywersyfikacji dostaw.

Unia Europejska jest w coraz większym stopniu uzależniona od sprowadzanych

z zagranicy gazu i ropy naftowej. Zapotrzebowanie na te surowce wzrasta w UE o ok.

2,9% rocznie.

Według Komisji Europejskiej do 2030 roku szacowany import

surowców energetycznych zwiększy się z obecnego poziomu 50% do 65%, uzależnienie

od dostaw w przypadku gazu wzrośnie z 57% do 84%, a ropy z 82% do 93%. Prowadzi

to też do coraz większego uzależnienia od samego importu oraz rosnącego

niebezpieczeństwa zaburzenia dostaw i braku gwarancji stabilnych cen. Tym bardziej,

że – według prognoz Międzynarodowej Agencji Energii (International Energy Agency -

IEA) – globalne zapotrzebowanie na ropę naftowa zwiększy się o 45-58% do 2030

roku.

Ropę UE sprowadza głównie z Rosji i państw OPEC (ok. 80%), gaz natomiast w

57% sprowadzany jest z Rosji, Norwegii i Algierii.

Bliskie położenie, stosunkowo rozbudowany system przesyłowy z krajami UE

oraz posiadanie 1/3 światowych złóż gazu powoduje, że gaz ziemny z Rosji stanowi

100% importu tego surowca dla Estonii, Litwy, Łotwy, Słowacji, Słowenii, Finlandii,

ponad 90% - Polski, 85% - Grecji, 80% - Węgier, 75% - Czech, 70% - Austrii, 35% -

Włoch, ponad 30% - Niemiec i 25% - Francji. Duże zaniepokojenie wywołało

powstanie 28 grudnia 2008 roku w Moskwie gazowego odpowiednika OPEC – a

mianowicie Forum Państw Eksporterów Gazu (Forum of Gas Exporting Countries -

GECF). Do organizacji należą: Algieria, Boliwia, Sułtanat Brunei, Egipt, Gwinea

A. Kublik, Europa..., op. cit.

Jak napisał M. Łukasiewicz w artykule Polityka zagraniczna Niemiec pod rządami Angeli Merkel: „[...]

jednak paradoksalnie Niemcy nie wydają się chcieć zrezygnować z bilateralnych stosunków z tym krajem
[Rosją]. Koncepcja Realpolitik wydaje się w kontekście surowców energetycznych niezwykle w Niemczech
aktualna.”. Strona Biura Bezpieczeństwa Narodowego (

www.bbn.gov.pl/download.php?s=1&id=910

dostęp 22 maja 2009)

Eurostat. EU Energy in Figures 2007/2008 (EEA, maj 2008),

(

http://ec.europa.eu/dgs/energy_transport/figures/pocketbook/doc/2007/2007_energy_en.pdf

dostęp 13

kwietnia 2009).

World Energy Outlook (

http://www.worldenergyoutlook.org/docs/weo2008/WEO2008_es_polish.pdf

dostęp 13 kwietnia 2009).

Energy Policy for Europe, Communication from the Commission to the European Council and the

European Parliament. 2007/1, 10 stycznia 2007.

Równikowa, Indonezja, Iran, Libia, Malezja, Nigeria, Katar, Rosja, Trynidad i Tobago,

Zjednoczone Emiraty Arabskie oraz Wenezuela. Kazachstan i Norwegia mają status

obserwatorów

. Zinstytucjonalizowano nieformalną instytucję w organizację o

formalnej strukturze.

Mimo poważnych różnic w tak podstawowych kwestiach, jak dywersyfikacja

dostaw surowców energetycznych (dla państw Europy Środkowowschodniej i Państw

bałtyckich dywersyfikacja oznacza zmniejszenie uzależnienia od importu z Rosji,

podczas gdy dla Niemiec, Francji, Włoch lub Hiszpanii jego zwiększenie) UE przyjęła

wiele dokumentów kierunkujących i ustalających standardy współpracy w dziedzinie

energii. Są to m. in.: Zielona Księga: W kierunku europejskiej strategii zabezpieczenia

dostaw energetycznych z 2000 r., Zielona Księga: Europejska strategia na rzecz

zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii z 2006 r., Rezolucje Parlamentu

Europejskiego w sprawie wspólnej europejskiej polityki zagranicznej w dziedzinie

energetyki z 2007 r., tzw. pakiet energetyczno-klimatyczny z 2007 r. oraz Drugi

Strategiczny Przegląd Energetyczny: Unia Europejska bezpieczeństwo energetyczne i

solidarny plan działania z 2008 roku.

Gazprom stara się jednak wykorzystać różnice w sposobie postrzegania

bezpieczeństwa energetycznego w poszczególnych państwach UE (podobną politykę

„rozmawiania z każdym osobno” prowadzi w stosunku do UE także USA). Choć to

ryzykowne stwierdzenie, to wydaje się, że dla władz Federacji Rosyjskiej surowce

energetyczne mogą (na tle zwiększającego się zapotrzebowania na nie) stać się

sposobem odzyskania utraconego po upadku ZSRR znaczenia na arenie

międzynarodowej. Dowodem może być pierwszy akapit przyjętej 8 sierpnia 2003 roku

Strategii Energetycznej Rosji do 2020 roku. Stanowi on, że „Rosja rozporządza

znacznymi zapasami zasobów surowcowych i potężnym kompleksem paliwowym-

Dane za: (

http://www.gecforum.org

dostęp 13 kwietnia 2009). Niektórzy z największych światowych

producentów gazu ziemnego nie należą do organizacji (np. Kanada, USA czy UE – Rank Order - Natural
gas - production, CIA Factbook, 2007 (

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-

factbook/rankorder/2180rank.html

dostęp 7 kwietnia 2009).

Spotkanie odbyło się na tydzień przed wyznaczonym Ukrainie przez Gazprom terminem spłaty

zadłużenia za gaz. Gazprom zagroził swemu ukraińskiemu sąsiadowi, przerwanie dostaw gazu od 1
stycznia 2009 r., jeśli administracja Ukrainy nie zapłaci 2 mld USD należności. GECF funkcjonowało od
2001 r. jako nieformalna płaszczyzna spotkań na szczycie, pomiędzy władzami państw, głównych
eksporterów gazu naturalnego. Na spotkaniu w Moskwie W. Putin podkreślił, iż „Epoka taniego gazu
dobiega końca…”. Polska Agencja Prasowa S.A., Siedzibą forum eksporterów gazu będzie Dauha, Puls
Biznesu 23.12.2008.

energetycznym, które wydają się być podstawą rozwoju ekonomii oraz instrumentem

prowadzenia polityki wewnętrznej i zagranicznej”.

Jednym z podstawowych sposobów realizowania tej koncepcji jest budowa

gazociągu Nord Stream. Morski odcinek Nord Stream ma liczyć 1189 km, będzie

zaczynać się w rejonie Petersburga, a kończyć - w Greifswaldzie, w pobliżu granicy

niemiecko-polskiej. Gazociąg Północny zostanie podłączony do rosyjskiej sieci

przesyłowej za pośrednictwem lądowej magistrali Griazowiec-Wyborg o długości 917

km. Ogromne zaplecze surowcowe pozwoli na dostarczanie nim do Europy przez dwie

nitki o zdolności przesyłowej 25,5 miliarda metrów sześciennych gazu rocznie każda,

około 55 miliardów metrów sześciennych gazu (w międzynarodowym oznaczeniu bcm

– billion cubic meter

). Jest to wg szacunków Gazpromu około 25% przyszłego

zapotrzebowania krajów UE (przy założeniu wzrostu zapotrzebowania do 200 bcm lub

wzrostu o ponad 50%). Dla porównania obecna moc przesyłowa rurociągu jamajskiego

to 30 bcm, co oznacza, że Nord Stream stanie się główną linią przesyłową gazu do

Europy. Gazprom tłumaczy to brakiem państw tranzytowych dla gazociągu leżącego na

dnie morza i tym samym ograniczeniem problemów wynikających z możliwych

kryzysów politycznych.

Zagłębiając się w wypływające wciąż nowe informacje o rurociągu można

zauważyć, że chodzi o ominięcie państw między UE a Rosją. Świadczy o tym choćby

fakt, że Gazprom zgodził się (pod naciskiem UE) usunąć z kontraktów z E.ON Ruhrgas

zakaz reeksportu gazu. Oznacza to, że niemiecki koncern – główny europejski odbiorca

rosyjskiego gazu, będzie mógł wysyłać gaz do krajów leżących bliżej Rosji (np. Polski

czy Słowacji). Będzie to jednak opłacalne z punktu widzenia zachodnich koncernów

tylko w przypadku wynegocjowania tańszej ceny gazu (pozycja E.ON zdaje się dawać i

taką możliwość) lub w przypadku zablokowania/zmniejszenia przesyłu w lądowych

połączeniach gazowych biegnących z Rosji do krajów Europy Środkowej (np. sytuacja

wspomnianych już ewentualnych kryzysów politycznych z państwami tranzytowymi

sąsiadującymi z UE). Już wcześniej na żądanie Brukseli Gazprom usunął zapisy

blokujące możliwość reeksportu gazu z kontraktów z ENI i OMV (Włochy i Austria),

www.minprom.gov.ru/docs/strateg/1

dostęp 3 kwietnia 2009. Tłumaczenie własne [Россия

располагает значительными запасами энергетических ресурсов и мощным топливно-
энергетическим комплексом, который является базой развития экономики, инструментом
проведения внутренней и внешней политики .Роль страны на мировых энергетических рынках во
многом определяет её геополитическое влияние Энергетическая стратегия России на период до
2020 года]

Dla skrócenia formy skrót ten, powszechnie stosowany w publikacjach i artykułach, także polskich,

będzie używany w dalszej części pracy.

jednak zapisy takie nadal widnieją w kontraktach państw UE z Europy Środkowej (np.

kontrakt z PGNiG).

Umowę o rozpoczęciu budowy zawartą przez rosyjski Gazprom oraz

niemieckie E.ON-Ruhrgas i BASF podpisano 8 września 2005 r. Operatorem Gazociągu

Północnego będzie stworzona przez ww. koncerny spółka North European Gas Pipeline

Company - NEGPC. Rosyjskiemu koncernowi przypadło w niej 51% udziałów, zaś jego

niemieckim partnerom po 24,5%. Gazprom zagwarantował sobie utrzymanie pakietu

kontrolnego akcji NEGPC uzgadniając z partnerami proporcjonalne zmniejszenie ich

udziałów w przypadku przyjęcia do spółki kolejnych partnerów. W efekcie po

przystąpieniu do budowy gazociągu Nord Stream holenderskiego Gasunie (rozmowy

prowadzone były także z brytyjskim BP, francuskim Gaz de France i norweskim Norsk

Hydro), udział w spółce mają Gazprom – w wysokości 51%, E. ON-Ruhrgas - 20%,

BASF - 20% i Gasunie - 9%. Finalizację budowy zakładano na rok 2010, ale

przesunięto na początek 2011 roku, a ostatnio na koniec 2011 roku.

Samo podpisanie umowy nie odbyło się bez kontrowersji. Gerhard Schroeder –

jeszcze jako kanclerz w Niemczech, podpisał umowę z Rosją o budowie rurociągu

bałtyckiego w ostatnich tygodniach urzędowania, a wkrótce po opuszczeniu urzędu były

kanclerz objął stanowisko w radzie nadzorczej kontrolowanego przez Rosjan

konsorcjum Nord Stream budującego gazociąg.

Reinhard Buetikofer z niemieckiego

FDP (zieloni i liberałowie) potępił przyjęcie stanowiska, jako rzucające podejrzenia, że

były kanclerz nie mógł oddzielić spraw państwowych od prywatnych (wiadomym było,

że Gerhard Schroeder i Władimir Putin to bliscy przyjaciele). Niemieckie partie

opozycyjne, jak również rządy krajów omijanych przez gazociąg, wyraziły swoje

zaniepokojenie tym przedsięwzięciem. W podobnym tonie o sprawie wyrażała się też

nowa kanclerz Angela Merkel – mimo, że popierała od początku projekt, to

krytykowała bliskie relacje Schroedera z Putinem.

Międzynarodowe implikacje

wynikłe z nowej posady byłego kanclerza były szeroko komentowane, a także były

przedmiotem analiz w prasie światowej. Washington Post zauważył, że tego typu

zachowania można by spodziewać się po amerykańskich kongresmanach, ale nie

przystoi to kanclerzowi Niemiec. Stawia też pod znakiem zapytania decyzję o zgodzie

A. Kublik, E.ON Ruhrgas może reeksportować gaz z Rosji do Polski, Gazeta Wyborcza 5.04.2005.

A. Smith, Gerhard Schroder's Next Big Job, magazyn Time

(

http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,901051226-1142152,00.html

dostęp 8 kwietnia

2009) 17.12.2005.

Schroeder attacked over gas post, BBC News (

http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4515914.stm

dostęp 8

kwietnia 2009) 10.12.2005.

na ten projekt biorąc pod uwagę wszystkie implikacje (np. możliwość odcięcia gazu

krajom Europy Środkowej i nadbałtyckim lub użycia gazu jako środka nacisku)

wykazując, że decyzja wygląda tak, jakby odchodzący kanclerz podpisał ją, żeby

utworzyć swoje przyszłe miejsce pracy.

Kraje, przez których terytoria czy strefy ekonomicznych wpływów ma

przebiegać łącząca Rosję i Niemcy rura, na każdym kroku zarzucają konsorcjum

Gazpromu i niemieckim firmom E.ON Ruhrgas i BASF – Winterschall, argumenty

takiej jak obawy przed katastrofą ekonomiczną oraz naruszeniem pogrzebanej broni

chemicznej z okresu II wojny światowej, czy zwiększenie się obecności rosyjskiej floty

w pobliżu swoich brzegów.

Zastrzeżenia do projektu mają głównie państwa Europy Środkowowschodniej

oraz niektóre państwa skandynawskie. Litwa, Łotwa, Estonia i Polska obawiają się, że

po zrealizowaniu tej inwestycji administracja rosyjska zdobędzie możliwość

wywierania na nie presji, grożąc czasowym zmniejszeniem albo odcięciem dostaw gazu

płynącego rurociągiem Jamał I, co obecnie - ze względu na konieczność zabezpieczenia

przesyłu gazu do państw „starej” Unii Europejskiej – jest mało prawdopodobne.

Powyższe państwa jak i państwa skandynawskie przedstawiają też jako czołowe,

argumenty ekologiczne: obawiają się skażenia wód Morza Bałtyckiego. Na problem

zagrożenia dla środowiska, jakie spowodować może budowa i eksploatacja gazociągu

zwróciło uwagę 30 tys. obywateli UE (głównie z Litwy, Łotwy i Estonii) w petycjach,

które wpłynęły do Parlamentu Europejskiego w 2007 r. Dodatkowo w państwach

Europy Środkowowschodniej postrzeganie Rosji jako wiarygodnego partnera –

dostawcy gazu zostało nadwyrężone z powodu niewywiązania się strony rosyjskiej z

umowy dotyczącej wybudowania gazociągu Jamał II prowadzącego przez państwa

bałtyckie i Polskę do Europy Zachodniej. Ostatnio odświeżono kilkukrotnie ten pomysł,

jednak wygląda na to, że jego realizacja przyniosłaby skreślenie jednej z

najważniejszych korzyści budowy Nord Stream, a mianowicie braku państw

tranzytowych.

W listopadzie 2007 roku Andreas Carlgren – minister ochrony środowiska

Szwecji poinformował, że rząd szwedzki „domaga się przeprowadzenia dodatkowych

badań w celu sprawdzenia, czy gazociąg północny nie zagraża środowisku

naturalnemu”. Koszt takich badań miał wynieść 30 mln dolarów, było też

Gerhard Schroeder's Sellout, The Washington Post, s. A26, 13 grudnia 2005.

prawdopodobne, że wykażą jakąś szkodliwość, ponieważ rurociąg przebiega przez

tereny objęte programem Natura 2000. Ówczesny premier Rosji Wiktor Zubkow

powiedział wtedy, że w tej sytuacji warto zastanowić się nad powrotem do pomysłu

budowy wspomnianej drugiej nitki rurociągu jamajskiego, która według niezależnych

wyliczeń byłaby tańsza od gazociągu północnego o 2 – 3 mld dolarów. Pomysł ten

jednak kategorycznie odrzucił rosyjski minister energii Wiktor Christienko. Jego

zdaniem taka inwestycja nie ma uzasadnienia ekonomicznego. Gazprom jako warunek

budowy nitki Jamał II stawia znaczący wzrost popytu na gaz na Białorusi i w Polsce.

Najbardziej przychylnym budowie rurociągu państwem europejskim są Niemcy.

W październiku 2007 roku Angela Merkel obiecała, że mimo trudności dokończy Nord

Stream. Uznała też, że ekologiczne żądania są w większości kierowane politycznymi

ambicjami. Potępiła w ten sposób Polskę i kraje nadbałtyckie. Trudno jednak odmówić

tym słowom prawdy, najlepiej jest to widoczne w przypadku Estonii, która na badania

swojej strefy ekonomicznej w zatoce Fińskiej nie wyraziła nawet zgody. Zdaniem szefa

Ośrodka Studiów Niemieckich w Instytucie Europy Rosyjskiej Akademii Nauk naciski

Merkel nie mogą nakłonić do zmiany zdania tych państw. Wg niego „kraje te nie

kierują się politycznymi pobudkami, lecz są zaniepokojone perspektywą ekonomicznych

strat, jeśli projekt ten zostanie zrealizowany”.

Gdy w 2007 roku do inwestycji przyłączył się Holenderski Gasunie, Gazprom

przejął udziały w magistrali Balgzand Bacton Line (BBL), łączącej wybrzeże Holandii

z Wielką Brytanią. Porozumienie to pozwoliło na przedłużenie Gazociągu Północnego

do Holandii, a stamtąd do Wielkiej Brytanii, która jest najatrakcyjniejszym rynkiem

gazowym w Europie. Podbicie Wielkiej Brytanii to jak już wspomniałem jeden ze

strategicznych celów rosyjskiego monopolisty.

Podczas, gdy plany Nord Stream rozrastały się, opinia o nim polskiego rządu

zostawała nieugięta. Pojawił się pomysł alternatywnego projektu – gazociągu Amber, a

Donald Tusk miał spróbować przekonać do niego władze Rosji podczas wizyty w

Moskwie 8 lutego 2008 roku. W wywiadzie Donalda Tuska dla rosyjskich mediów

stwierdził on, że Polska nie zaangażuje się w kosztowny i nieracjonalny projekt budowy

Gazociągu Północnego. W odpowiedzi na to Konstantin Kosaczow, przewodniczący

D. Walewska, Szwecja zaogniła spór o trasę gazociągu północnego, Rzeczpospolita 7.11.2007.

Polska Agencja Prasowa S.A., Merkel chce dokończenia Gazociągu Północnego, portal finansowy

Money.pl
(

http://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/merkel;chce;dokonczenia;gazociagu;polnocnego,

46,0,273198.html

dostęp 12 kwietnia 2009) 16.10.2007.

komitetu spraw zagranicznych rosyjskiej Dumy powiedział, że „budowa Gazociągu

Północnego będzie realizowana w pełnym zakresie niezależnie od zgody lub odmowy

Polski udziału w tym projekcie”. Stwierdził też, że alternatywny projekt gazociągu

Amber, zakładający tranzyt gazu nie tylko przez Polskę, lecz także trzy państwa

bałtyckie, jest próbą upolitycznienia tej kwestii. Amber miałby być tańszy do

zbudowania o niemal połowę, ale nieodpartym argumentem pozostaje rzucony przez

Kosaczowa fakt, że Nord Stream nie może być droższy w eksploatacji niż gazociąg

Amber, gdyż ma zerowe koszty tranzytowe.

Polski pomysł został odrzucony jako

niewiarygodny i nieopłacalny z ekonomicznego punktu widzenia. Wg słów doradcy

prezydenta Rosji Siergieja Prychod'ko „polski projekt zwiększa ilość państw

tranzytowych, dlatego dla Rosji jest to projekt niewygodny”.

Gdy koncern Gazprom pod koniec marca podał skorygowane koszty budowy

gazociągu północnego, wynoszące 7,4 mld euro (wcześniej miały one wynosić 4 mld

euro), zaczęto interesować się kwestią jego dofinansowania ze środków UE. Europejski

Bank Inwestycyjny zapowiedział jednak, że udzieli kredytu dopiero wtedy, gdy

gazociąg uzyska poparcie wszystkich 27 krajów UE.

Ważny stał się w tym momencie głos UE jako całości. Za taki głos można

uważać słowa Szefa Komisji Europejskiej José Manuela Barroso, który podkreślił po

spotkaniu Unia-Rosja w Chanty-Mansyjsku 2 czerwcu 2008 roku, że Bruksela uważa, iż

ten projekt odpowiada europejskim potrzebom. Zastrzegł jednak, że to nie jedyny

wariant i że każda inicjatywa, która miałaby zwiększyć moc rurociągów łączących

Rosję z państwami UE zasługują na uwagę. Wyważonych słów użył na tym spotkaniu

także Dmitrij Miedwiediew znów przypominając, że sprawy nie należy upolityczniać i

że projekt „nie jest skierowany przeciwko komukolwiek [...] jest [to] jednoczący,

niepolityczny, komercyjnie uzasadniony projekt.”

Sytuacja na linii Rosja-UE była jednak napięta. 13 listopada 2008 Premier

Władimir Putin zagroził, że wstrzyma budowę Gazociągu Północnego. Powodem miał

Polska Agencja Prasowa S.A., Rosja: Z Polską czy bez, gazociąg powstanie, portal finansowy

Money.pl (

http://news.money.pl/artykul/rosja;z;polska;czy;bez;gazociag;powstanie,115,0,319091.html

dostęp 12 kwietnia 2009) 7.02.2007.

Informacyjna Agencja Radiowa, Rosja: Nie ma alternatywy dla Gazociągu Północnego, portal

finansowy Money.pl
(

http://news.money.pl/artykul/rosja;nie;ma;alternatywy;dla;gazociagu;polnocnego,26,0,319258.html

dostęp 12 kwietnia 2009) 7.02.2007.

Polska Agencja Prasowa S.A., Gazociąg Północny: Unia stawia warunki, portal finansowy Money.pl

(

http://news.money.pl/artykul/gazociag;polnocny;unia;stawia;warunki,249,0,351737.html

dostęp 12

kwietnia 2009) 27.06.2008.

być brak zdecydowania w kwestii wielkości zapotrzebowania na gaz w Europie. „Jeśli

gaz nie jest potrzebny, oznacza to, że nie będziemy budować tego gazociągu, a

zbudujemy nowe zakłady gazu płynnego na potrzeby światowego rynku” – [za agencją

ITAR-TASS: wypowiedź Putina na spotkaniu z premierem Finlandii Matti

Vanhanenem w Moskwie].

Była to odpowiedź na lipcowe postanowienie Parlamentu

Europejskiego o przebadaniu wpływu nowej inwestycji na środowisko naturalne. Putin

powiedział także, że decyzja o budowie Nord Stream nie jest wymuszona, ani potrzebna

Rosji bardziej niż jej przyszłym odbiorcom. „Jeśli nie rurą, to przetransportujemy

surowiec na światowe rynki tankowcami. Tylko że on już będzie dla was droższy. I to

wszystko. Tak więc porachujcie, to wszystko łatwo policzyć” – powiedział. Wspomnianą

alternatywą dla rurociągu miałyby być inwestycje w terminale do skraplania gazu

ziemnego. Nawet Niemcy były oburzone takim postawieniem sprawy. Termin jego

deklaracji nie był przypadkowy – był to dzień rozpoczęcia szczytu Rosja-UE.

Dodatkowo wiadomo było, że UE jest gotowa do poważnych ustępstw w zamian za

pomoc Rosji w przeciwdziałaniu skutkom kryzysu gospodarczego.

Wg Jonathana

Sterna,

dyrektora

Oksfordskiego Instytutu Studiów Energetycznych, grożąc

przerwaniem budowy Gazociągu Północnego, premier Rosji ostrzega jednocześnie

państwa europejskie przed tym, że może zostać zachowana droga tranzytu gazu na

Zachód przez Ukrainę i Białoruś (bez rozbudowy obecnych rurociągów) czyli państwa

mogące powodować ewentualne problemy z dostawami. Słowa Putina nie przeszły bez

krytyki. Przewodniczący frakcji CDU/CSU i koordynator niemieckiego MSZ ds.

współpracy z Rosją Andreas Schockenhoff skrytykował wypowiedź Putina, dając do

zrozumienia, że nie ma żadnych powodów do zniecierpliwienia, a każde „nowoczesne

państwo” musi zbadać wszystkie kwestie prawne i środowiskowe podnoszone przez

rządy i parlamenty, co wymaga czasem więcej czasu niż zakładano. Wg Schockenhoffa

transport ciekłego gazu nie jest żadna alternatywą, bowiem samo wprowadzenie na

Morze Bałtyckie dużej liczby tankowców jest nieodpowiedzialne z punktu widzenia

bezpieczeństwa morskiego. Dodał on, że rurociąg ma poparcie CDU/CSU w

niemieckim Bundestagu, ale najważniejsza jest budowa zaufania, ponieważ sposób, w

jaki projekt ten rozpoczął były kanclerz Gerhard Schroeder, nadwerężył zaufanie

krajów bałtyckich i Polski. "Zamiast grozić Rosja powinna przyczynić się do tego

A. Ciechanowicz, Putin grozi wstrzymaniem budowy gazociągu, Dziennik.pl

(

http://www.dziennik.pl/gospodarka/article264471/Putin_grozi_wstrzymaniem_budowy_gazociagu.html

- dostęp 15 kwietnia 2009) 13.11.2008.

Ibid.

[odbudowy zaufania] i uregulować wreszcie problem ropociągu z Litwą" - ocenił

niemiecki polityk.

Problem litewski miał zostać rozwiązany szybko i przez samo państwo

litewskie, kiedy Rzeczpospolita poinformowała, że Litwa zgodzi się na rurę bałtycką, a

w zamian za wycofanie sprzeciwu chciałaby dostać od władz w Berlinie wsparcie w

walce o przedłużenie działania elektrowni w Ignalinie (

ła się w traktacie akcesyjnym

UE, że w 2009 roku zamknie drugi i ostatni blok elektrowni z reaktorem typu

czarnobylskiego). Z Rosjanami zaś Wilno mogłoby wynegocjować niższe ceny dostaw

gazu i mazutu, którymi napędzane są litewskie elektrownie konwencjonalne. Jednak

niecały tydzień później 7 czerwca 2008 Premier Litwy Gediminas Kirkilas zaprzeczył,

jakoby Litwa targowała się z EU i Rosją o swój bojkot gazociągu. „Obecnie wszystkie

nasze działania są skierowane na przedstawienie wyczerpującej informacji o sytuacji,

jaka powstanie po 2009 roku, gdy zostanie wyłączona ignalińska siłownia” –

powiedział Kirkilas agencji BNS. Wg premiera stanowisko Litwy będzie niezmienne ze

względu na negatywny wpływ na środowisko.

Jednak wiadomym jest, że Litwa

chętnie przedłużyłaby prace reaktora w Ignalinie, ponieważ nowa siłownia będzie

gotowa najszybciej w 2015 roku, co spowodowałoby, że od 2009 roku Litwa będzie

całkowicie zależna energetycznie od Rosji. Nie ma póki co mostu energetycznego

miedzy Polską a Litwą, a państwa nadbałtyckie podłączone są energetycznie tylko do

rosyjskiej sieci (w minimalnym stopniu także do skandynawskiej).

Gdy w sierpniu 2008 roku Rosyjskie wojska weszły na teren autonomii Osetii i

Gruzji, wywołało to w Europie falę ponownego zastanowienia się nad rosyjską polityką.

Działania w Gruzji na nowo obudziły obawy krajów leżących nad Bałtykiem związane

z budową Gazociągu Północnego i energetycznym szantażem ze strony Rosji. „Atak na

Gruzję budzi nie tylko wątpliwości co do politycznej wiarygodności Rosji, ale stawia

bardzo wyraźne znaki zapytania wokół współpracy gospodarczej i energetycznej” –

pisało „Frankfurter Allgemeine Zeitung”. Komentator gazety zauważa, że mimo

potężnego wsparcia politycznego w Niemczech, konsorcjum budujące gazociąg nie

dostało jeszcze wszystkich pozwoleń. „Przeszkody związane z ochroną środowiska

Polska Agencja Prasowa S.A., Putin zatrzyma Nordstream?, (

http://www.wprost.pl/ar/144263/Putin-

zatrzyma-Nordstream/

dostęp 15 kwietnia 2009) Wprost 13.11.2008.

Aleksandra Akińczo, Litwa nadal bojkotuje Gazociąg Północny, portal finansowy Money.pl

(

http://news.money.pl/artykul/litwa;nadal;bojkotuje;gazociag;polnocny,254,0,359934.html

dostęp 15

kwietnia 2009) 7.08.2008.

Most energetyczny Polska-Litwa i budowa elektrowni atomowej w Ignalinie, Rzeczpospolita z dn.

10.01.2007 za Moja Energia (

http://www.mojaenergia.pl/strony/1/i/505.php

dostęp 15 kwietnia 2009).

można jednak usunąć z drogi. Ale w przypadku obaw przed rosnącą zależnością i

naciskiem ze strony Rosji jest to niemożliwe” – dodał komentator FAZ.

Niemieccy

politycy z CSU (chadecja) wyrazili także duże niezadowolenie ze słów byłego

kanclerza Niemiec Gerharda Schroedera – obecnie szefa rady nadzorczej konsorcjum

Nord Stream. Wygłosił on podczas wrześniowej imprezy dobroczynnej, że winę za

konflikt gruziński ponosi niewłaściwa polityka UE wobec Rosji, eskalacja napięcia na

linii Bruksela-Moskwa. Błędami zachodu wobec Rosji miały być m. in. Plany budowy

tarczy antyrakietowej, oraz zaangażowanie się USA w konflikt gruziński. Politycy CSU

ocenili te wypowiedzi jako „bezczelne”, a ocenę tak daleka od europejskiej „wyjaśnić

jedynie powiązaniami gospodarczymi byłego kanclerza”. Słowa byłego kanclerza

negatywnie ocenił także pełnomocnik rządu niemieckiego ds. stosunków z Rosją

Andreas Schockenhoff zarzucając Schroederowi „zły styl”.

Także we wrześniu tego roku ambasador USA w Sztokholmie Michael M.

Wood, opublikował artykuł w którym ostrzegał przed uzależnieniem od dostaw

surowców z Rosji i wezwał Szwedów do zablokowania projektu gazociągu pod

Morzem Bałtyckim. Ambasador popierany był przez administracje USA, toteż jego

słowa przyjęto jako nieprzypadkowe i pokazujące stanowisko USA wobec projektu.

Artykuł i postawę USA skrytykowane zostały w Niemczech przez Niemieckie

Towarzystwo Polityki Zagranicznej. Przypomniano o tym, że projekt nie jest projektem

wyłącznie Rosyjsko-Niemieckim oraz że, o ile da się wytłumaczyć historycznie

obiekcje Polski i krajów bałtyckich to stanowisko USA zdaje się być niewytłumaczalne.

Z drugiej strony Niemieckie Towarzystwo Polityki Zagranicznej zauważyło, że należy

ograniczyć uzależnienie od Rosji, toteż Niemcy wciąż popierają budowę rurociągu

Nabucco (z Azerbejdżanu przez Turcję) oraz dążą do zawierania nowych kontraktów na

dostawy gazu z Algierii.

Zdaje się, że sytuacja geopolityczna powstała po zdarzeniach w Osetii Północnej

i Gruzji, oraz udział w nich Rosji, obudziła europejskie obawy przed rosyjską bronią

Rosjanie przegrali w Gruzji gazociąg?, Frankfurter Allgemeine Zeitung, za: Niemcy zmieniają zdanie o

rurze na dnie Bałtyku, Dziennik.pl
(

http://www.dziennik.pl/gospodarka/article227844/Niemcy_zmieniaja_zdanie_o_rurze_na_dnie_Baltyku.

html

dostęp 16 kwietnia 2009) 25.08.2008.

A. Widzy, CSU ostrzega przed Gazociągiem Północnym, portal finansowy Money.pl

(

http://news.money.pl/artykul/csu;ostrzega;przed;gazociagiem;polnocnym,11,0,366091.html

dostęp 15

kwietnia 2009) 3.09.2008.

Polska Agencja Prasowa S.A., Niemcy: Spór wokół Nord Stream nie ma końca, portal finansowy

Money.pl
(

http://www.money.pl/gielda/surowce/wiadomosci/artykul/niemcy;spor;wokol;nord;stream;nie;ma;konca,

233,0,372201.html

dostęp 15 kwietnia 2009) 23.09.2008.

energetycznego nacisku. 14 października 2008 roku Przewodniczący KE Jose Emanuel

Barosso spotkał się z premierami państw zainteresowanych bałtyckim wymiarem

bezpieczeństwa energetycznego UE. Barroso zaprosił premierów Polski, Litwy, Łotwy,

Estonii, Szwecji, Finlandii i Danii. Przewodniczący KE nie ukrywał, że impulsem do

spotkania stała się sytuacja w Gruzji: „Rosnące ceny energii i kryzys w Gruzji

uwidoczniły gospodarczy i polityczny kontekst bezpieczeństwa energetycznego UE”.

Obecnie jednym z problemów regionu Morza Bałtyckiego jest izolacja energetyczna

poszczególnych krajów, w tym Polski, które w razie kłopotów nie mogą liczyć na

dostawy energii z innych krajów UE, bo brakuje połączeń. Zarówno rurociągów jak i

tzw. mostów energetycznych. Jak powiedział rzecznik KE ds. energii Ferran Tarradellas

„Chodzi o to, by położyć kres izolacji energetycznej tych krajów, co bez rozbudowy

odpowiedniej infrastruktury nie jest możliwe”. Barosso zaś podkreślał, że Rosja chce

mieć wielu klientów, ale naturalne jest też, że Europa chce mieć wielu dostawców. Co

do gazociągu północnego Barosso podkreślił, że kluczem do bezpieczeństwa

energetycznego Europy jest dywersyfikacja dostaw, wiec KE nie będzie sprzeciwiać się

temu ani żadnemu innemu gazociągowi.

Już niecały miesiąc później podczas

Strategicznego Przeglądu Energetycznego UE, KE postanowiła finansować z unijnego

budżetu ważne elementy sieci energetycznych (zwłaszcza w krajach Europy Środkowej.

UE ma też zagwarantować sobie dostęp do różnych źródeł energii. Uwzględniono też

polski postulat, aby zmienić przepisy mówiące, że przy spadku dostaw gazu o 20% na 8

dni zareagować musi całość UE, bowiem odcięcie tylko jednego kraju od dostaw nie

uruchomiłoby takiej klauzuli.

W kwietniu 2009 roku wiceprezes Gazpromu Aleksandr Miedwiediew

poinformował, że jeśli wszystkie potrzebne pozwolenia zostaną przyznane w tym roku,

to gaz popłynie rurociągiem już w 2011 roku. Już wcześniej, nie czekając na takie

pozwolenia spółka Nord Stream, która projektuje, a także będzie układać i

eksploatować gazociąg bałtycki, wejdzie na światowe rynki, aby pozyskać 3,5 mld euro

na tą inwestycję. Paul Corcoran, dyrektor finansowy spółki Nord Stream nie

powiedział, kto jest zainteresowany wsparciem finansowym projektu. Koszt rurociągu

Polska Agencja Prasowa S.A., Spotkanie Barroso z premierami regionu bałtyckiego ws.

bezpieczeństwa energetycznego, Gazeta.pl
(

http://gospodarka.gazeta.pl/firma/1,31560,5811543,Spotkanie_Barroso_z_premierami_regionu_baltycki

ego.html

dostęp 15 kwietnia 2009) 14.10.2008.

D. Pszczółkowska, KE: Unia bardziej solidarna i bezpieczna w energetyce, Gazeta Wyborcza, 13

listopada 2008.

to wg ostatnich danych 7,4 mld euro

, z czego planowo 30% kwoty pokryją

akcjonariusze, a pozostałe 70% pochodzić będzie z pożyczek. Ostatnio w projekcie

postanowił wziąć udział francuski Gas de France Suez. Ma on odkupić 9 % akcji od

koncernów E.ON-Ruhrgas i BASF (po 4,5% od każdego z koncernów), na co ten

pierwszy już wyraził zgodę. Z krajów przez których wyłączne strefy ekonomiczne Nord

Stream ma przebiegać i których zgoda jest obowiązkowa

, nie wyjaśniona została na

dziś dzień sytuacja z Finlandią i Szwecją: strona fińska nie udzieliła jednoznacznego

poparcia temu projektowi, bo jak podkreśliła pani prezydent Tarja Halonen, badania

wpływu inwestycji na środowisko nie zostały jeszcze zakończone. „Jeśli ten rurociąg

można zbudować w sposób ekologicznie bezpieczny, to będzie to dobry projekt, dobre

przedsięwzięcie. Jednak badania wciąż trwają” – oświadczyła pani prezydent 20

kwietnia tego roku podczas spotkania z prezydentem Rosji Dmitrijem Miedwiediewem

w Helsinkach.

Do rozmów obie strony mają powrócić podczas czerwcowej,

planowanej wizyty premiera Putina w Finlandii.

Sytuacja ze Szwecją, która od

początku najbardziej była przeciwna gazociągowi, wygląda inaczej. Mianowicie w

październiku 2008 roku ministerstwo ochrony środowiska w Sztokholmie

poinformowało, iż konsorcjum Nord Stream nadal nie przedstawiło pełnej wymaganej

dokumentacji co do wpływu na środowisko przyszłej magistrali gazowej po dnie

Bałtyku. Uzupełnione na początku października materiały dotyczyły tylko Szwedzkiej

strefy ekonomicznej, natomiast warunkiem było przedstawienie pełnej dokumentacji:

„opracowanie prezentujące ekologiczne konsekwencje ułożenia rury na całym jego

przebiegu od Rosji do Niemiec, jak też ocenę tras alternatywnych”.

Nord Stream

zapowiedział dostarczenie dokumentów związanych z tymi zagadnieniami w styczniu

2009. Po kolejnym uzupełnieniu dokumentacji zawierającej wiele poprawek i zmian –

wersji wydawałoby się ostatecznej – dwie ważne państwowe instytucje Szwecji: Urząd

Ochrony Natury oraz Urząd Gospodarki Morskiej zgłosiły kolejny raz zastrzeżenia

wobec planowanej trasy gazociągu. Szwedzi upomnieli się o jeszcze jedną sprawę: dziś

Strona internetowa spółki Nord Stream, Facts & Figures (

http://www.nord-stream.com/en/the-

pipeline/facts-figures.html

dostęp 16 kwietnia 2009).

Są to: Rosja, Niemcy, Dania, Szwecja i Finlandia.

Polska Agencja Prasowa S.A., Rosja Gazprom: prace nad Nord Stream przebiegają zgodnie z

harmonogramem, Gazeta.pl
(

http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,81048,6522414,Rosja__Gazprom__prace_nad_Nord_Stream

_przebiegaja.html

dostęp 25 kwietnia 2009) 21.04.2009.

Ibid.

Michał Haykowski, Szwecja nie zgadza się na Gazociąg Północny, portal Money.pl

(

http://news.money.pl/artykul/szwecja;nie;zgadza;sie;na;gazociag;polnocny,237,0,379629.html

dostęp

20.04.2009) 24.10.2008.

domagają się mianowicie, by gazociąg omijał dwa ważne dla morskiego ptactwa i

różnych gatunków ryb płycizny leżące na południe od Gotlandii. Zastrzeżenia te były

przedstawiane już wcześniej, ale dopiero w wyniku stanowiska obu szwedzkich

urzędów, które zapowiedziały zalecenie rządowi w Sztokholmie sprzeciw wobec tego

projektu, konsorcjum Nord Stream postanowiło się do nich odnieść i przeanalizować

możliwości trasy alternatywnej, ale z całą pewnością morskiej.

2.4. South Stream – gazoci

g do Włoch.

W czerwcu 2007 roku Gazprom i włoski koncern ENI podpisały Memorandum

Zrozumienia, które miało określić współpracę obu spółek na polu projektowania,

finansowania, budowy i zarządzania projektu South Stream. Obie spółki w styczniu

2008 roku powołały spółkę South Stream AG, której zadaniem jest budowa 900-

kilometrowego gazociągu po dnie Morza Czarnego. Gazociąg o przepustowości 30 mld

m³ połączy bezpośrednio wybrzeża Rosji i Bułgarii. Gazprom planuje przesyłać

południowym szlakiem przez Serbię lub Rumunię gaz ziemny na Węgry i do Austrii (I

nitka) oraz do Grecji i do Włoch (II nitka). Południowa i północna magistrala gazowa,

wypełnione rosyjskim gazem, zbiegną się w austriackim Baumgarten.

Z Włoskim

koncernem ENI Gazprom już wcześniej współpracował przy projekcie Blue Stream

łączącym Rosję z Turcją po dnie Morza Czarnego. Gazpromowi udało się też

zrealizować umowę o sojuszu strategicznym z włoskim koncernem dzięki czemu od

2010 roku rosyjski koncern będzie mógł sprzedawać gaz bezpośrednio włoskim

odbiorcom detalicznym.

Umowa ta wydłużyła też istniejący kontrakt na dostawy

rosyjskiego gazu do 2035 roku. Obie spółki zapowiedziały ze użyją do budowy

najnowszych technologii i będą w pełni respektować kryteria dotyczące ochrony

środowiska.

Do projektu najszybciej przyłączyła się Bułgaria. Mimo, iż od samego początku

bułgarski premier Sergej Staniszew zapewniał, że Bułgaria nie podpisze porozumienia

za wszelką cenę i będzie szukała w nim jak najlepszego dla siebie interesu

gospodarczego. Oprócz cen tranzytowych negocjowano dostęp do udziału w projekcie.

Informacyjna Agencja Radiowa, Szwedzi chcą zmiany trasy Gazociągu Północnego, portal Money.pl

(

http://news.money.pl/artykul/szwedzi;chca;zmiany;trasy;gazociagu;polnocnego,98,0,448610.html

dostęp

20.04.2009) 5.03.2009.

Strona internetowa South Stream (

http://south-stream.info

– dostęp 20.04.2009)

Więcej w rodziale 2.2.

S. Jewkes, Eni, Gazprom set up company for South Stream gas pipeline, serwis internetowy

Forbes.com (

http://www.forbes.com/feeds/afx/2008/01/18/afx4548113.html

– dostęp 20.04.2009).

Warunki te zostały spełnione i już w styczniu 2008 roku było wiadomo, że bułgarska

spółka gazowa „Bułgargaz” zostanie zaproszona na równoprawnych zasadach do

udziału w budowie i eksploatacji czarnomorskiej części gazociągu. Będzie miała

ponadto gwarantowane 50% udziału w infrastrukturze przebiegającej przez bułgarskie

terytorium.

Umowa musiała zostać ratyfikowana przez bułgarski parlament, co

ostatecznie udało się w lipcu 2008 roku. Przeciwna była opozycja, mówiąca, że umowa

zacieśni rosyjskie wpływy w Bułgarii i narazi na niebezpieczeństwo inny projekt

popierany przez UE – gazociąg Nabucco. Bułgarski rząd zapewniał jednak od początku,

że popiera i będzie popierał obydwa projekty.

To właśnie w Bułgarii gazociąg

południowy ma rozwidlać się na dwie nitki do Serbii i Grecji.

Rozmowy prowadzone były z wieloma krajami w jednym czasie. Serbia była

jednym z państw, które odczuło spadek w ilości gazu pompowanego przez Ukrainę i

Węgry zimą na początku 2006 roku z powodu sprzeczki Gazpromu i Ukrainy co do cen

gazu. Już wtedy rząd serbski zapowiedział, że poszuka alternatywnego źródła przesyłu

błękitnego paliwa. Gdy początek 2008 roku przyniósł odłączenie się Kosowa od Serbii

Dmitrij Miedwiediew – wtedy jeszcze jako kandydat na prezydenta Rosji powiedział, że

do projektu budowy odnogi gazociągu South Stream w Serbii pchnęła Rosję solidarność

z Belgradem w sprawie Kosowa. „Porozumienie jest wyrazem naszego moralnego,

materialnego i gospodarczego poparcia dla kraju, który jest w bardzo trudnym

położeniu i którego integralność została, niestety, z woli pewnej liczby innych państw,

postawiona pod znakiem zapytania” – mówił wtedy Miedwiediew.

Sprawa Kosowa

odegrała tutaj poważną rolę. Podpisanie w Moskwie porozumienia w sprawie przejęcia

przez Gazprom serbskiego monopolisty gazowego i pozwolenie na budowę rurociągu

do Węgier oznaczało zdaniem analityków zwycięstwo Rosji w wojnie o rurociągi. Ostry

sprzeciw Rosji w sprawie niepodległości Kosowa stał się kluczem do zwycięstwa

Kremla. Jak powiedział o podpisanym porozumieniu Władimir Putin: „Nasze bliskie

kontakty polityczne zostały dziś przypieczętowane rezultatami ekonomicznymi”.

Odnosząc się zaś do sprawy Kosowa powiedział, że „Belgrad może zawsze liczyć na

Polska Agencja Prasowa S.A., Bułgaria zgadza się na rosyjski gazociąg, portal finansowy Money.pl

(

http://news.money.pl/artykul/bulgaria;zgadza;sie;na;rosyjski;gazociag,227,0,314339.html

– dostęp

20.04.2009) 18.01.2008.

Dow Jones Newswires, Bulgarian Parliament Ratifies South Stream Deal, portal Downstream Today

(

http://www.downstreamtoday.com/news/article.aspx?a_id=12070

– dostęp 20.04.2009) 18.07.2008.

O. Shchedrov, Serbia signs strategic energy deal with Russia, Reuters UK

(

http://uk.reuters.com/article/worldNews/idUKL2515142420080125?sp=true

– dostęp 20.04.2009)

25.01.2008. – tłum. własne.

Rosję, jako niezawodnego przyjaciela i partnera”.

Nie zabrakło też miłych gestów z

drugiej strony, gdy serbski prezydent Boris Tadic powiedział, że bez Rosji obrona

swojej pozycji w Kosowie byłaby dla Serbii dużo trudniejsza. Gazprom zyskał na tej

dobrze rozegranej rozgrywce rosyjskich władz 51% akcji w NIS – „Naftna Industrija

Srbie” – serbskiej firmie petrochemicznej. Nie ujawniono ceny, wiadomo jednak, że

początkowa oferta opiewała na 400 milionów euro, co było przez analityków określone

ceną dużo poniżej wartości rynkowej. Wartość rynkowa NIS – jedynej petrochemicznej

firmy państwowej na Bałkanach jaka nie została sprzedana wcześniej – określana była

na 1 do 2 miliardów euro.

Nie wiadomo jednak czy Gazprom podniósł swoja ofertę.

Dodatkowym zyskiem dla Serbii będzie zaś około 200 milionów dolarów rocznie

zarobionych na tranzycie przez swoje terytorium, przez które będzie biegło około 400

km rurociągów.

Dzień po wizycie w Belgradzie Miedwiediew udał się na Węgry, gdzie spotkał

się z premierem Węgier Ferencem Gyurcsanym. Przed wizytą media rosyjskie

spekulowały, że wizyta ta nie będzie łatwa, bowiem trudno będzie przekonać Budapeszt

do przyłączenia się do South Stream, jako że węgierski MOL ma już brać udział w

projekcie Nabucco. Okazało się zupełnie inaczej: „Węgry są zainteresowane

przebiegiem obu rurociągów przez swoje terytorium”

– powiedział na początku

tygodnia premier Ferenc Gyurcsany podczas spotkania z Miedwiediewem. Ustalono

standardowo, że powstanie spółka typu joint venture, z podziałem akcji 50 na 50.

Węgry będą w niej reprezentowane przez MOL, zaś Rosja przez Gazprom. Taka

sytuacja oznacza praktyczną wygraną rosyjskiego projektu z konkurencyjnym

projektem Nabucco. Mimo, że Węgry, a wcześniej Bułgaria opowiedziały się za

obydwoma rurociągami, to analitycy oceniają, że zapotrzebowanie nie będzie aż tak

duże, żeby dać sens budowie dwóch rurociągów obok siebie. W podobnym łagodnym

tonie mówił też Miedwiediew, który zapewniał, że South Stream nie będzie miał

negatywnego wpływu na budowę Nabucco, tak samo jak Nabucco nie będzie miał

negatywnego wpływu na rosyjski projekt. Ówczesny szef Gazpromu Aleksiej Miller

powiedział jednak, że Gazprom sceptycznie patrzy na Nabucco, bowiem może

Ibid. – tłum. własne.

Ibid.

Xinhua News Agency, Russia, Serbia Sign Gas Pipeline Deal, portal Downstream Today

(

http://www.downstreamtoday.com/news/article.aspx?a_id=8896

– dostęp 20.04.2009) 25.02.2008.

O. Shchedrov, Russia wins Hungary for South Stream gas project, Reuters UK

(

http://uk.reuters.com/article/oilRpt/idUKL2530997220080225?sp=true

– dostęp 20.04.2009) 25.02.2008

– tłum. wł.

zabraknąć gazu, który miałby ten gazociąg wypełnić.

O gaz do wypełnienia Nabucco

zadbała nieoczekiwanie Turcja. Minister spraw zagranicznych Turcji, Ali Babacana

zapowiedział, ze jego kraj jest gotowy zapewnić Rosji współudział w gazociągu

Nabucco, który ma połączyć kraje nadkaspijskie z Europą Zachodnią. „Każdy kraj dąży

do zdywersyfikowania swych zasobów energetycznych. My konkretnie chcemy, by gaz w

rurociągu Nabucco pochodził z różnych źródeł […] Naszej polityki w tej kwestii nie

traktujemy jako konkurencyjnej wobec polityki rosyjskiej, lecz przeciwnie, uważamy, że

obie się nawzajem uzupełniają.”

– powiedział Babacana w lutym 2008 roku.

Podkreślił też, że gdy Turcja miała problemy z dostawami gazu z Iranu, to Rosja

zapewniła potrzebny jej gaz.

Już w kwietniu 2008 roku rosyjski minister przemysłu i energii i grecki minister

rozwoju podpisali po rozmowach Putina z premierem Kostasem Karamanlisem, umowę

na budowę i operowanie gazociągiem przez terytorium greckie.

W tym momencie

jedynymi krajami z którymi Gazprom musiał się porozumieć pozostały Słowenia i

Austria.

Wyniknęły jednak inne problemy dla projektowanego gazociągu. Podczas, gdy

droga lądowa dla magistrali nie stanowiła problemu, okazało się że takowy powstał na

samym początku planowanej trasy. Sekcja gazociągu wg projektu miała przebiegać w

Morzu Czarnym przez ukraińską strefę ekonomiczną. Problem nasilił się dodatkowo za

sprawą ukraińsko-rosyjskiego kryzysu gazowego z przełomu 2007-2008 roku. Ukraina

nie mogła oczywiście postawić weta budowie gazociągu samego w sobie, ale

skorzystała z podobnej retoryki jak państwa bałtyckie, Szwecja czy Polska w sprawie

gazociągu północnego: rzecznik prasowy ukraińskiego ministerstwa środowiska

poinformował,

że gazociąg może wymagać „dokładnego przebadania (i)

przeprowadzenia badan ekologicznych na dużą skalę”

. Nieoficjalnie wiadomo było,

że Ukraina planuje swój gazociąg przez Morze Czarne, na który będzie potrzebowała

zgody Rosjan – tzw. White Stream miałby łączyć Ukrainę ze złożami Azji Centralnej.

Ibid.

Ibid. – tłum. wł.

Polska Agencja Prasowa S.A., Turcja zaprasza Rosję do projektu gazociągu Nabucco, portal finansowy

Money.pl
(

http://news.money.pl/artykul/turcja;zaprasza;rosje;do;projektu;gazociagu;nabucco,253,0,322813.html

–

dostęp 20.04.2009) 21.02.2008.

Rosyjska Agencja Informacyjna RIA Novosti, za: Russia, Greece Sign South Stream Deal,

Downstream Today (

http://www.downstreamtoday.com/news/article.aspx?a_id=10495

– dostęp

20.04.2009) 29.04.2008.

AFX News Limited, Gazprom's, ENI's South Stream pipeline could be in trouble – report, Forbes.com

(

http://www.forbes.com/feeds/afx/2008/02/29/afx4713602.html

– dostęp 20.04.2009) 29.02.2008.

„Będziemy rozmawiać o wymianie – my zbudujemy White Stream a Rosjanie South

Stream”

– poinformowała w lutym strona ukraińska.

Jeszcze w lutym 2008 roku okazało się, że francuski Gaz de France odrzucił

możliwość udziału z projekcie Nabucco. Zamiast tego chce wziąć udział w

planowanym South Stream. Obecności francuskiej korporacji w Nabucco przeciwna

była Turcja, ale oczywistym było, że Gaz de France jest porządanym w obu projektach

inwestorem. Był to cios dla koncepcji budowy Nabucco, który stracił dwa lata przewagi

jakie posiadał wg planów, nad rosyjskim konkurencyjnym gazociągiem.

Podobnie jak miało to miejsce w przypadku gazociągu północnego, Gazprom

zaproponował posadę szefa spółki budującej South Stream ustępującemu premierowi

Włoch Romano Prodiemu. Zdaniem rosyjskich ekspertów, proponując Prodiemu posadę

w South Stream, Gazprom postąpił zgodnie ze schematem, sprawdzonym już w spółce

Nord Stream, w której funkcję przewodniczącego rady nadzorczej sprawuje były

socjaldemokratyczny kanclerz Niemiec Gerhard Schroeder. Wg analityka rynku

gazowego Michaiła Korczemkina Putin chce, aby Włochy stały się na południu Europy

takim samym hubem gazowym (ośrodkiem handlu tym surowcem), jakim Niemcy staną

się na północy. „Putin dokładnie powtarza wszystkie posunięcia, zastosowane w

wypadku Nord Stream: ogłasza plany ułożenia gazociągu do wybranego kraju, obiecuje

różne preferencje i kusi ustępującego premiera posadą w projekcie”

– zauważył

Korczemkin. To jednak od następnego premiera Włoch (Silvio Berlusconiego) będzie

zależało, który z gazociągów - South Stream, Nabucco czy Transadriatycki - jako

pierwszy dotrze do tego kraju i otrzyma gwarancję kontraktów na dostawy gazu.

Prodi jednak poinformował, że proponowanej mu posady nie przyjmie, bowiem

odchodzi z polityki, żeby odpocząć – mimo, że jak powiedział oferta ta mu schlebia.

Ostatnim przystankiem na trasie utorowania drogi magistrali, była decyzja

Gazpromu o poprowadzeniu rurociągu przez terytorium Słowenii i Austrii. W czerwcu

2008 roku Aleksiej Miller poinformował na Europejskim Kongresie Biznesowym w

Ibid.

Gaz de France Prefers South Stream to Nabucco, Kommersant

(

http://www.kommersant.com/p850544/Gaz_de_France_South_Stream/

– dostęp 20.04.2009) 8.02.2008.

J. Malczyk, Gazprom kusi Prodiego posadą w South Stream, portal finansowy Money.pl

(

http://news.money.pl/artykul/gazprom;kusi;prodiego;posada;w;south;stream,80,0,338768.html

– dostęp

20.04.2009) 28.04.2008.

Ibid.

S. Wysocka, Prodi nie chce pracować dla Gazpromu, portal finansowy Money.pl

(

http://news.money.pl/artykul/prodi;nie;chce;pracowac;dla;gazpromu,184,0,338872.html

– dostęp

20.04.2009) 28.04.2008.

Deauville, że Gazprom zdecydował się na trasę biegnącą z Rosji do Bułgarii, następnie

część północna magistrali biec będzie przez Serbię, Węgry, Słowenię i Austrię.

Zarówno strona słoweńska jak i austriacka zabiegała o to, by gazociąg biegł przez ich

terytoria.

100

Wcześniej Gazprom zastanawiał się czy rurociąg nie powinien biec tylko

przez Słowację z pominięciem Austrii, ale austriacki operator gazowy OMV nalegał,

aby cześć rosyjskiego gazu trafiała do hubu gazowego

101

w austriackim Baumgartem.

102

Mając za tło kryzys światowej gospodarki, można zastanawiać się nad kosztami

tej inwestycji. Już w sierpniu 2008 roku Informacyjna Agencja Radiowa i Gazeta

Wyborcza poinformowały, że Gazprom prawdopodobnie wstrzyma budowę ropociągu

BTS-2 znad granicy z Białorusią do portów w okolicy Sankt Petersburga.

103

South

Stream to najdroższy i największy projekt Gazpromu w historii

104

. Gdy Gazprom

przedstawił pierwsze oficjalne wyliczenia na rok 2009, okazało się, że zyski z eksportu

gazu tej korporacji spadną od 18 do 25 miliardów euro ze względu na spadająca cenę

gazu. Tymczasem Alexander Miedwiediew poinformował, że po pierwszym spotkaniu z

inwestorami ustalono, że projekt będzie kosztował od 19 do 24 miliardów euro, z czego

4 miliardy to cześć morska, resztę zaś pochłoną koszty budowy rurociągu naziemnego.

Wcześniej mówiono, że koszt budowy tej magistrali gazowej ma wynosić 10 miliardów

euro. Poinformował on też jednak, że zwiększą się możliwości przesyłowe nowej

magistrali z 31 do 47 bcm rocznie.

105

Rok 2009 przyniósł Rosji więcej rozczarowań. W marcu z urzędu zrezygnował

węgierski premier Ferenc Gyurcsany, jeden z najaktywniejszych stronników budowy

South Stream. Mimo, że Moskwa i Budapeszt podpisały wcześniej potrzebne

dokumenty, dalsza realizacja projektu wciąż w dużym stopniu zależy od politycznego

poparcia dla South Stream ze strony władz Węgier. Pojawiły się jednak domysły, że to

właśnie odchodzący premier mógłby uzyskać propozycję objęcia szefa spółki South

100

Agencja Informacyjna STA, Gazprom: South Stream To Cross Slovenia, Downstream News

(

http://www.downstreamtoday.com/news/article.aspx?a_id=11314

– dostęp 20.04.2009) 11.06.2008.

101

Hub (ang. koncentrator) gazowy – węzeł rurociągowy, w którym gaz może być przekierowany w

wielu kierunkach.

102

OMV calls for South Stream through Austria, upstreamonline.com

(

http://www.upstreamonline.com/live/article152593.ece

– dostęp 20.04.2009) 17.04.2008.

103

Informacyjna Agencja Radiowa, Rosji brakuje pieniędzy na rurociągi, portal finansowy Money.pl

(

http://news.money.pl/artykul/rosji;brakuje;pieniedzy;na;rurociagi,122,0,378746.html

– dostęp

20.04.2009) 21.10.2008.

104

V. Socor, Gazprom Reveals Unaffordable Costs of South Stream Project. Eurasia Daily Monitor

(

http://www.jamestown.org/single/?no_cache=15D=South%20Stream&tx_ttnews%5Btt_news%5D=3449

5&tx_ttnews%5BbackPid%5D=7&cHash=9422e92d79

dostęp 19.03.2009) 12.02.2009.

105

Russia to build most expensive gas project in history, Pravda

(

http://english.pravda.ru/russia/economics/09-02-2009/107079-russia_gas_project-0

– dostęp 20.04.2009)

9.02.2009.

Stream (propozycji takiej nie przyjął wcześniej odchodzący włoski premier Romano

Prodi). Dodatkowe problemy pojawiły się także w stosunkach z Bułgarią. Bułgarski

prezydent Georgi Pyrwanow odmówił Rosji możliwość wykorzystania przez rosyjski

Gazprom na potrzeby South Stream bułgarskiej infrastruktury gazowej. Tłumaczył on,

że „Odmowa ma swoje wytłumaczenie w naszych rozbieżnościach w sprawach

zasadniczych, dotyczących pakietu porozumień energetycznych. Głównym z nich jest, że

my trzymamy się tego, co zostało ustalone 18 stycznia 2008 roku. Wtedy ustalono, a

potem potwierdzano, że South Stream będzie miał oddzielną trasę. Istniejąca sieć jest

naszą własnością w stu procentach, a w nowym gazociągu własność będzie podzielona

50 na 50 między Bułgarię a Rosję. Dla nas to jest podstawą dalszych negocjacji […]

Nie sprzedamy Rosji naszej istniejącej sieci. Dla Bułgarii obecnie najważniejszym

celem jest obrona swoich interesów narodowych - zbudowanie drugiej elektrowni

atomowej, stworzenie alternatywy dla obecnych dostaw gazu ziemnego. Oznacza to

m.in. przyśpieszenie realizacji projektu gazociągu Nabucco i podjęcie innych, od dawna

odraczanych kroków, jak budowa terminali dla skroplonego gazu”.

106

Wcześniej Putin

nalegał, aby to właśnie bułgarska istniejąca sieć gazociągowa stała się częścią South

Stream. Miało to ograniczyć w pewnym stopniu ogromne koszty, o których mowa w

poprzednim akapicie.

2.4.1. South Stream kontra Nabucco

Problem z Bułgarią pokazał się być problemem znacznie poważniejszym, niż

tymczasowy brak pieniędzy czy problemy z Ukrainą dotyczące jej strefy ekonomicznej

na Morzu Czarnym. 28 kwietnia 2009 roku po rozmowie Putina z premierem Bułgarii

Siergiejem Staniszewem Rosja ogłosiła porozumienie z Bułgarią o jej udziale w

gazociągu South Stream. Dzień później jednak rosyjski wicepremier Igor Sieczyn

przyznał, że wciąż nie ma porozumienia co do najważniejszej kwestii. Zapowiedziano

jednak ze ostateczne porozumienie zostanie podpisane do połowy maja. Politolog Ivan

Krastev z Sofii przekonuje, że Bułgaria nigdy się nie zgodzi na wykorzystanie jej sieci

przesyłowych w ramach South Stream. Zgadza się jednak, że Bułgaria nie wycofa się z

projektu. Dyplomatyczna rozgrywka toczy się więc o warunki, na jakich będzie w nim

uczestniczyć. Dodatkowo atmosferę podgrzewają zaplanowane na lipiec wybory do

106

E. Manałowa, Spór Bułgarii i Rosji o South Stream, portal finansowy Money.pl

(

http://news.money.pl/artykul/spor;bulgarii;i;rosji;o;south;stream,244,0,445940.html

– dostęp 1.05.2009)

23.04.2009.

bułgarskiego parlamentu. Dla Rosji tymczasem najważniejsze jest, by zademonstrować,

że South Stream jest już projektem przesądzonym, natomiast popierany przez USA i

Brukselę gazociąg Nabucco istnieje na razie tylko w sferze werbalnej.

107

Tymczasem przewodniczące Unii Europejskiej Czechy rozpoczęły 8 maja

spotkanie na szczycie z przywódcami pięciu państw południowego korytarza gazowego

– Nabucco – Turcji, Azerbejdżanu, Turkmenistanu, Kazachstanu i Gruzji. UE

reprezentowali premier kierujących obecnie pracami UE Czech Mirek Topolanek, oraz

przewodniczący Komisji Europejskiej Jose Manuel Barroso. Przed spotkaniem czeski

wicepremier ds. europejskich Aleksandr Vondra oświadczył „Musimy wysłać wyraźny

sygnał polityczny, że UE i kraje nowego szlaku jedwabnego rozpoczynają współpracę,

która mogłaby doprowadzić do większej dywersyfikacji zasobów energetycznych i do

większej współpracy w dziedzinie energetyki”. Na praski szczyt zaproszono również

przedstawicieli Uzbekistanu, Egiptu, Iraku, USA, Rosji i Ukrainy. UE reprezentuje

premier kierujących obecnie pracami UE Czech Mirek Topolanek oraz przewodniczący

Komisji Europejskiej Jose Manuel Barroso.

108

Na zakończenie szczytu podpisano

deklarację z ośmioma państwami. Wezwano w nim sygnatariuszy, aby obwiązali się do

wypełnienia długoterminowych umów dotyczących budowy gazociągów i rozwiązania

kwestii spornych opóźniających projekty energetyczne. Jak jednak poinformowano

później, przedstawiciele Uzbekistanu, Kazachstanu i Turkmenistanu, odmówili

podpisania deklaracji politycznej.

109

Mimo, że Gazprom wypracował większość potrzebnych porozumień z

państwami przez które South Stream ma przebiegać, eksperci uważają, że jak na razie

South Stream jest nie mniej wirtualny niż Nabucco, bo Moskwa ma poważny problem

zarówno z finansowaniem, jak i z samym surowcem. Wg Wojciecha Konończuka z

Ośrodka Studiów Wschodnich projekt ma znaczenie jak najbardziej polityczne – Rosja

liczy, że zablokuje Nabucco. Wydaje się też, że styczniowy kryzys gazowy między

Moskwą i Kijowem – który w zamierzeniu Moskwy miał skompromitować Ukrainę

jako kraj tranzytowy i przekonać UE do omijających ją dwóch rosyjskich gazociągów –

wywołał odwrotny efekt. W Brukseli coraz głośniej zaczęto mówić o Nabucco, który

107

J. Prus, South Stream v. Nabucco – gazowa rozgrywka, Rzeczpospolita

(

http://www.rp.pl/artykul/19423,300267.html

– dostęp 9.05.2009) 4.05.2009.

108

Polska Agencja Prasowa S.A., Unia negocjuje Nabucco, portal finansowy Money.pl

(

http://news.money.pl/artykul/unia;negocjuje;nabucco,89,0,449881.html

– dostęp 9.05.2009) 8.05.2009.

109

Polska Agencja Prasowa S.A., Szczyt gazowy w Czechach próbą zmniejszenia zależności od Rosji,

Puls Biznesu
(

http://www.pb.pl/a/2009/05/08/Szczyt_gazowy_w_Czechach_proba_zmniejszenia_zaleznosci2

– dostęp

9.05.2009) 8.05.2009.

jest szansą na dywersyfikację dostaw i osłabienie roli Moskwy. UE jak na razie na

projekt przeznaczyła symboliczną kwotę 200 milionów euro, ale jego poparcie przez

Brukselę jako priorytetowego projektu UE czy memorandum z Ukrainą w sprawie

modernizacji jej rurociągów dają się w Moskwie zauważyć. Poważną szansą wydaje się

dla UE być zwrot w polityce Turkmenistanu, który dotychczas sprzedawał gaz

wyłącznie Rosji. Turkmenistan należy do krajów o największych na świecie zasobach

gazu ziemnego, ale od lat śle surowiec do Europy za pośrednictwem rosyjskiego

Gazpromu i jego rurociągów. Bez niego Nabucco może liczyć tylko na Azerbejdżan,

jedyny kraj, który zapewnił, że dostarczy gaz do Nabucco, ale będzie to ok. 10 mld

metrów sześciennych rocznie, podczas gdy cały projekt przewidziano na 31 bcm oraz

na Iran, ale wizja współpracy z Teheranem jest jeszcze bardziej odległa (tym bardziej,

że Iran ma wielkie perspektywy jako eksporter, ale na razie cierpi na deficyt gazu).

Kraje regionu jednak dalekie są do entuzjastycznego podejścia do projektu gazociągu

Nabucco, co widać chociażby po ostatnim szczycie w Pradze.

Rozdział 3. Mo

liwe zagro

enia

Dziwić może, że w ostatniej dekadzie temat bezpieczeństwa energetycznego jest

tak często poruszany w mediach i na salonach dyplomatycznych Europy. Przed epoką

„Solidarności” i upadku reżimu uciskającego wschodnią część kontynentu, gaz po

każdej stronie muru sprzedawany był państwom tej samej opcji bardzo chętnie i w

podobnej formule. Na zachodzie były to oczywiście zazwyczaj przejrzyste zasady

wolnorynkowe, zaś po wschodniej stronie kraje bogate w ten surowiec sprzedawały go

pozostałym, jak zwykło się tu robić z surowcami, po preferencyjnych cenach. Do dziś

widoczna jest struktura (mimo dużego wymieszania się rynków) rurociągów zachodnich

– wertykalnie z północy na południe i wschodnich – horyzontalnie rozłożone z

regionów wschodnich ciągnąc na zachód. Jednak dziś, gdy oba rynki spotykają się i co

więcej – o interesy i klienta trzeba walczyć, a dawny podział odszedł do lamusa –

powstają spekulacje o możliwych zagrożeniach, o tym, że bezpieczeństwo energetyczne

wcale nie jest takie oczywiste. Niektóre sytuacje na kontynencie w ostatnich latach

bardzo dobrze uwidaczniają wiele z tych zagrożeń.

3.1. Konflikt gruzi

ski – walka interesów Rosji i UE. Czy istnieje

drugie – energetyczne – dno konfliktu Moskwa-Tbilisi?

Oczywistym było, że zaraz po wybuchu konfliktu gruzińskiego między Rosją, a

Gruzją, jaki miał miejsce w Osetii Północnej w sierpniu 2008 roku, na całym świecie

będzie podkreślać się jego energetyczny aspekt. Aspekt ten można zarysować ogólnie

jako szeroko pojęty interes rosyjski, aby Gruzję wyalienować i przejąć jej rurociągi.

Wszystko zaczęło się, gdy za prezydentury Billa Clintona USA zaczęły

interesować się krajami regionu Morza Kaspijskiego pod względem ich zasobów

surowców energetycznych.

110

To właśnie wtedy powstała sytuacja, w której szeroko

pojęty Zachód poszukując nowych źródeł ropy i gazu ziemnego natrafił na nowo

otwarte rynki krajów szukających zachodnich inwestorów w dziedzinie wydobycia.

Rządy państw regionu i zachodnie koncerny szybko dogadałyby się – dzieląc wspólne

interesy, jednak powstał zasadniczy problem: eksport wydobytego surowca. Jedyną

odpowiedzią mogły być rurociągi rosyjskie i tranzyt przez ten kraj (podobnie jak

110

M. Klare, Russia and Georgia: All About Oil, Foreign Policy In Focus, 13 sierpnia 2008

(

http://www.fpif.org/fpiftxt/5462

dostęp 22 maja 2009).

wyglądało to w czasach sowieckich). Prezydent Clinton chcąc takiej sytuacji uniknąć

(polityka firmowania nowego gazociągu jako alternatywy dla rosyjskich i

przyciągnięcia nowopowstałych państw do struktur zachodu) naciskał na trasę z Baku w

Azerbejdżanie do Tbilisi w Gruzji, a stamtąd na południowy zachód ku granicy z Turcją

i przez jej terytorium do wybrzeża morza śródziemnego w Ceyhanie (rurociąg BTC).

111

Tą samą trasą – tylko kończąc w Erzuzum we wschodniej Turcji – pobiegł gazociąg

Południowokaukaski. W przyszłości oba projekty mają się w obydwie strony wydłużyć

– przez Morze Kaspijskie na wschód i przez Turcję (Nabucco) do Europy Środkowej.

112

Wydaje się, że państwa, przez które wiedzie rurociąg, budują nim przeciwwagę

dla ekonomicznej i militarnej dominacji w regionie przez Rosję i Iran

113

114

– przy czym

rurociąg z Azerbejdżanu do Turcji przez Iran to ewentualna najkrótsza geograficzna

droga. Projekt wzmacnia również pozycję geopolityczną Turcji, która staje się głównym

krajem w korytarzu gazowym między Zachodem a Wschodem, niezależnym od Rosji, a

dodatkowo silnie popieranym przez USA. Rurociąg BTC jest szczególnie ważny także

dla Europy: Region Kaspijski wydaje się być po rosyjskim i irańskim gazie

najważniejszym na wschodzie potencjalnym źródłem surowca

115

, a Gruzja i

Azerbejdżan pozostają korytarzem pomiędzy Rosją na północy, a Iranem na południu,

mogącym połączyć Europę Środkową z bogatymi złożami kazachstańskimi i

turkmeńskimi.

Rosja nie chce jednak łatwo oddać swoich wpływów w regionie. W polityce

Putina, a także i Miedwiediewa ważnym elementem jest namówienie przywódców

regionu zwłaszcza leżących na wschód od Morza Kaspijskiego – Turkmenistanu,

Uzbekistanu i Kazachstanu – do budowy wspólnego rurociągu do Europy przez Rosję

116

(na terytorium rosyjskim istnieje część potrzebnej infrastruktury: gazociąg Azja

Centralna). BTC jest na razie systemem nie podłączonym bezpośrednio do Europy, ale

tankowcami ropa naftowa wypływa już do portów tego kontynentu, a Nabucco to

zapewne nie jedyny pomysł (choć raczej największy) na wykorzystanie gazu z BTC.

111

Ibid.

112

Ibid.

113

Svante E. Cornell, Fariz Ismailzade, The Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline: Implications for Azerbaijan,

[w:] The Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline: Oil Window to the West, pod red. S. Starra i E. Cornella, s. 61–
69 i 76-79 (

http://www.silkroadstudies.org/new/inside/publications/BTC.pdf

dostęp 22 maja 2009).

114

V. Papava, The Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline: Implications for Georgia, [w:] The Baku-Tbilisi-

Ceyhan…, op. cit., s. 85.

115

Pojawiają się informacje, że w zamieszkałej przez Kurdów części Iraku także rozpocznie się

wydobycie po względnym ustabilizowaniu się tego rejonu: ibid., s. 89.

116

Michael Klare, Russia and Georgia…, op. cit.

Są to wszystko powody, dla których właśnie surowce energetyczne uznawane są

czasami za nieoficjalne powody rosyjskiej interwencji militarnej w Osetii Północnej.

Otwarta pozostaje dyskusja o bezpieczeństwie (dokładniej jego braku)

rurociągów w wymiarze terroryzmu. Na dwa dni przed rozpoczęciem konfliktu

gruzińskiego nastąpiła we wschodniej Turcji eksplozja w pobliżu gazociągu.

117

Przyznała się do niej kurdyjska PKK (Partia Pracujących Kurdystanu).

118

Otwarto go

ponownie prawie 3 tygodnie później (25 sierpnia). Straty głównego udziałowca – BP i

Azerbejdżanu, który musiał zmniejszyć wydobycie, zapewne były ogromne.

Konflikt o południową Osetię z 8 sierpnia 2008 roku określa się więc często

wojną o ropę i gaz, a kontrolę nad ich przesyłem widzi się jako czynnik sprawczy.

Niektórzy komentatorzy ukazują jednak, że nie ma żadnego potwierdzonego faktu,

który mógłby na to wskazywać. Co więcej sami wskazują na to, że rurociągi mimo

konfliktu pozostały nienaruszone. Głównym argumentem osób nie wiążących konfliktu

z surowcami energetycznymi jest to, że Region Kaspijski jako całość może tylko stracić

na niestabilności – nowych inwestorów obawiających się ryzyka. Same zainteresowane

państwa są zaś raczej zbyt biedne, żeby była mowa o nie komercyjnym ich udziale w

inwestycjach.

119

Na terytorium konfliktu nie przebiegają też żadne zasoby surowców

energetycznych, a samą Gruzję łączy ze światem gazowym jedynie fragment rurociągu

przebiegającego przez jej terytorium (BTC). Konflikt sam w sobie miał też ograniczony

charakter i w żadnym momencie nie zagroził instalacjom. Powstały co prawda w jego

trakcie doniesienia o nalotach na nie, ale żadne się nie potwierdziły.

120

Region Kaspijski ma nieduże znaczenie w wymiarze globalnym na rynku ropy,

a tym bardziej gazu ziemnego. Nie może konkurować z Zatoką Perską, a żaden z jego

krajów z Rosją. Azerbejdżan wydobywał w 2007 r. 868 tysięcy baryłek dziennie, co

stanowi 1,1% światowego wydobycia. Znacznie większy Kazachstan wydobył półtora

miliona baryłek dziennie.

121

Dla porównania Rosja wydobyła 9,97 mln, a Iran 4,4 mln

baryłek.

122

Region ten jest jednak dla Zachodu jednym z niewielu miejsc w których

117

APA, PKK assumes responsibility for explosion of BTC, Strona agencji APA,

(

http://en.apa.az/news.php?id=86325

dostęp 22 maja 2009) 6 sierpnia 2008

118

Ibid.

119

A. Szczęśniak, Konflikt gruziński i jego energetyczne konsekwencje, NaftaGaz.pl

(

http://naftagaz.pl/node/95

dostęp 22 maja 2009) 29 sierpnia 2008.

120

Ibid.

121

BP Statistical Review of World Energy 2008

(

http://www.bp.com/productlanding.do?categoryId=6929&contentId=7044622

dostęp 23 maja 2009)

122

Ibid.

mogą ulokować inwestycje, których potężne korporacje naftowe z USA i Europy nie

mogą dokonać w krajach OPEC.

Warto jednak wspomnieć o jeszcze jednym aspekcie konfliktu. Otóż doradca ds.

międzynarodowych prezydenta Nicolasa Sarkozy’ego, Jean-David Levitte ujawnił w

listopadzie 2008 roku przebieg rozmowy Sarkozy’ego i Putina z 12 sierpnia – 4 dni po

rozpoczęciu konfliktu.

123

Oprócz pochwyconego przez prasę ostrego słownictwa

jakiego użył premier Rosji, rozmowa pozwala przypuszczać, że gdyby nie nagła misja

Sarkozy’ego, to wojska rosyjskie nie zatrzymałyby się aż do zajęcia gruzińskiej stolicy,

a Moskwa była gotowa na wprowadzenie marionetkowego rządu – o takiej możliwości

mówił wcześniej prezydent G. W. Bush.

124

Samo ujawnienie rozmowy komentowane

jest jako odpowiedź francuskiej administracji na oskarżenia Sarkozy’ego o zbyt uległe

stanowisko wobec Rosji podczas konfliktu.

Są to jednak tylko przypuszczenia i nie można powiedzieć jak w wypadku

pełnego ataku na Gruzję zachowałyby się inne kraje. Nie wiadomo też, czy – mimo

różnicy sił – gruzińskie wojska nie potrafiłyby się skutecznie (a przynajmniej

wystarczająco długo) obronić: wyposażone są w najnowsze amerykańskie i izraelskie

rozwiązania techniczne, a mimo praktycznego braku floty powietrznej nie pozwoliły

Rosjanom zdobyć pełnego panowania w powietrzu przez pierwsze 5 dni konfliktu m. in.

dzięki

nowoczesnym

gęsto

rozmieszczonym

systemom

SAM

(obrony

przeciwlotniczej, np. baterie zmodernizowanych Buk-M1 – w oznaczeniu NATO SA-17

Grizzly). Zniszczyły je dopiero oddziały piechoty zmotoryzowanej.

125

3.2. Ukrai

ski kryzys gazowy – dzwonek ostrzegawczy dla

Zachodu?

W październiku 2008 roku premierzy Ukrainy i Rosji – Julia Tymoszenko i

Władymir Putin porozumieli się w sprawie podwyżek cen gazu dostarczanego przez

Gazprom na Ukrainę. Porozumienie przewidywało, że Ukraina płacąca ceny niższe od

rynkowych, w 2009 roku zapłaci o 25% więcej, w 2010 kolejne 25%, a w 2011 zapłaci

123

H. Bedwell, Georgia Pulls Out of Abkhazia as France Seeks Russia Cease-Fire,

(

http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601100&sid=aa3Ha2pG8bIE&refer=germany

dostęp 23

maja 2009) 12 sierpnia 2008.

124

Ibid.

125

S. Aminov, Georgia's Air Defense in the War with South Ossetia, „Moscow Defence Brief”, nr

1/2009, s. 22-23.

za gaz normalną cenę rynkową.

126

W listopadzie Gazprom poinformował o zadłużeniu

Ukrainy wobec koncernu w sumie 2,4 miliardów dolarów, ale 23 grudnia prezydent

Juszczenko poinformował o spłacie jednego miliona dolarów, a 30 grudnia o

przekazaniu pozostałej należności spółce-pośredniczce RosUkrEnergo (połowę jej akcji

posiada Gazprom, połowę zaś ukraińscy biznesmeni). Ze względu na świąteczną

przerwę w systemach bankowych Gazprom nie dostał pieniędzy od razu.

127

Prawdziwym problemem okazały się natomiast negocjacje nowej umowy o dostawach

na rok 2009. W 2008 roku Kijów płacił za gaz 179 dolarów za tysiąc metrów

sześciennych (bcm), zaś Gazprom za tranzyt 1,6 dolara za tą samą objętość na każde

100 km stronie ukraińskiej (jest to cena dwukrotnie niższa od średniej europejskiej –

Ukraina uważa, że nie można za to utrzymać rurociągów w odpowiednim stanie

technicznym).

128

W nowym roku Gazprom chciał od Ukrainy 250 dolarów za bcm przy

nie zmienionej cenie tranzytowej, zaś ukraińska spółka gazowa Naftohaz

poinformowała, że może zapłacić 201 dolarów (ostatecznie zaś 235 dolarów). Kijów

chciał ponadto zwiększyć opłatę tranzytową do 2 dolarów. Rozmowy zakończyły się

fiaskiem, zaś każda ze stron obwiniała drugą o zerwanie rokowań.

129

Władimir Putin

powiedział wtedy, że cena 250 dolarów to cena niższa od rynkowej, ponieważ Rosja

zdaje sobie sprawę z trudności gospodarczych sąsiada.

130

1 stycznia 2009 roku o 10 rano miejscowego czasu zmniejszono o 90

milionów m³ na dobę ilość gazu wysyłanego stronie ukraińskiej, utrzymując wciąż

dostawy tranzytowe na poziomie 300 milionów m³ na dobę.

131

Mimo, że we wspólnym

oświadczeniu prezydent i premier Ukrainy zapewnili o bezpieczeństwie dostaw do UE,

dwa dni później w większości zainteresowanych krajów spadło znacząco ciśnienie gazu.

Ukraina oskarżyła Gazprom o celowe zmniejszanie ciśnienia, zaś Gazprom oskarżył

Kijów o kradzież.

132

126

Polska Agencja Prasowa S.A., 1 stycznia o 8.00 Gazprom odcina gaz Ukrainie, Wprost.pl

(

http://www.wprost.pl/ar/148882/O-800-Gazprom-odcina-gaz-Ukrainie/

dostęp 23 maja 2009)

31.12.2008.

127

Ibid.

128

K. Świętoń, Gazprom straszy zakręceniem Ukrainie gazu, e-polityka (

http://www.e-

polityka.pl/a.14766.d.17.Gazprom_straszy_zakreceniem_Ukrainie_gazu.html

dostęp 23 maja 2009)

31.12.2008.

129

Ibid.

130

Polska Agencja Prasowa S.A., 1 stycznia..., op. cit.

131

Russia fully cuts gas to Ukraine, ups supplies to Europe, RIA Novosti

(

http://en.rian.ru/world/20090101/119302144.html

dostęp 23 maja 2009) 1.01.2009.

132

Polska Agencja Prasowa S.A., Gazprom oskarża Ukrainę o kradzież gazu, rp.pl

(

http://www.rp.pl/artykul/67299,243083_Gazprom_oskarza_Ukraine_o_kradziez_gazu_.html

dostęp 29

maja 2009) 3.01.2009.

W poprzednich latach brak kontraktu nie powodował takich skutków.

Ponadto nie słyszano o tym, by Gazprom przestał dostarczać gaz np. dla Białorusi,

mimo że kontraktu na 2009 rok kraje te w styczniu nie miały. Zmniejszenie dostaw nie

miało jednak większego znaczenia dla odbiorców na Ukrainie, ponieważ z powodu

ograniczonego popytu na gaz, w skutek kryzysu gospodarczego Ukraina zgromadziła

zapasy (17,5 miliardów m

), które wraz z własnym wydobyciem (58 milionów m

dobę) pozwalają na całkowite pokrycie zapotrzebowania ukraińskich odbiorców przez

około trzy miesiące.

133

Równocześnie na Ukrainie podjęto decyzję, że gaz „techniczny”

(potrzebny do obsługi tranzytu – podtrzymuje ciśnienie) będzie pobierany z rosyjskich

dostaw.

134

Spowodowało to ograniczenie dostaw gazu dla odbiorców w UE. Gazprom

stopniowo zmniejszał ilości gazu przesyłanego w kierunku Ukrainy. Najpierw o

wielkość gazu „technicznego”, 6 stycznia znacznie ograniczył ilość tłoczonego gazu, a

7 stycznia – według informacji Naftohazu – Gazprom rzeczywiście wstrzymał tłoczenie

surowca w kierunku Ukrainy.

135

Widocznym elementem kolejnego już przecież konfliktu gazowego między tymi

państwami stała się jest intensywna wojna propagandowa. Strona rosyjska rozpoczęła ją

z dużym wyprzedzeniem, zaś strona ukraińska zareagowała z opóźnieniem (już w

trakcie konfliktu) i przegrywała z Moskwą pod względem intensywności działań.

Wydaje się też, że podniesienie cen gazu dla Ukrainy i brak porozumienia w tej

sprawie nie był głównym powodem kryzysu. Podczas grudniowych negocjacji Ukraina

gotowa była dać w ostateczności 235 USD – Gazprom proponował cenę 250 USD.

Różnica ta jest raczej niewielka co pozwala sądzić, że rosyjskie cele są znacznie

szersze. Mogą dotyczyć np. dążenia Moskwy do zmiany modelu bilateralnych

stosunków (zarówno ekonomicznych i politycznych) z Ukrainą czy relacji

energetycznych z UE.

Wobec UE działania Gazpromu mogą polegać na wypróbowaniu wytrzymałości

i spójności jej wspólnej polityki energetycznej – kryzys ze stycznia pokazał

bezbronność i kierowanie się raczej interesami narodowymi poszczególnych członków

UE. Rosja zyskała oczywiście także jeśli chodzi o promowanie swojego pomysłu

133

za International Energy Agency, Natural Gas Information 2008.

134

RFE/RL, Russia, Ukraine Envoys In Brussels For Gas Talks With EU, GlobalSecurity.org

(

http://www.globalsecurity.org/military/library/news/2009/01/mil-090108-rferl01.htm

dostęp 24 maja

2009) 8.01.2009.

135

Ibid.

dywersyfikacji tras dostaw gazu do krajów Europy zachodniej (Nord Stream i South

Stream).

Wobec Ukrainy cele Gazpromu dużo ciężej określić. Zapewne koncern chciałby

zagwarantować sobie większy dostęp do lokalnego rynku gazowego. Przecieki z

grudniowych negocjacji mówiły o dostępie do rynku sprzedaży bezpośredniej w

sektorze przemysłowym

136

– koncern zyskałby nie tylko ekonomicznie, ale mógłby też

sprzedawać gaz taniej od Naftohazu. W zamian za preferencyjne umowy Moskwa

mogłaby uzyskać różnego rodzaju koncesje i wykorzystać wpływy właścicieli

przedsiębiorstw na politykę Kijowa. Przy obecnym kryzysie gospodarczym i niezwykle

trudnej sytuacji ekonomicznej Ukrainy, inną drogą do szerszego wejścia na ukraiński

rynek byłoby doprowadzenie Naftohazu do bankructwa. Wydaje się to całkiem możliwe

– ukraińska kompania na przecież problem ze zgromadzeniem pieniędzy na spłatę

należności wobec Gazpromu. Wskazują na to działania Moskwy takie jak w 2007 roku,

gdy Rosja proponowała utworzenie rosyjsko-ukraińskiej spółki joint-venture

sprzedającej gaz na Ukrainie, ale ten scenariusz został przez Julię Tymoszenko w 2008

roku stanowczo odrzucony

137

Oczywistym celem Gazpromu jest zdyskredytowanie Ukrainy jako państwa

tranzytowego, oraz pokazanie Zachodowi, że władza w Kijowie nie potrafi zapewnić

bezpieczeństwa nawet swoim obywatelom. Dyskredytacja Ukrainy ma przekonać UE,

że alternatywne trasy gazociągów to jedyny sposób uniknięcia przyszłych kłopotów z

Ukrainą i ma na celu odsunięcie jej od struktur zachodnich. Można więc przypuszczać,

że podobne do styczniowego konflikty gazowe będą wciąż używanym narzędziem

Rosji. Jonathan Stern – znany oksfordzki specjalista od spraw gazowych – w swoim

artykule The Russian-Ukrainian gas crisis of January 2006 pisze o kilku

charakterystycznych cechach w relacjach między tymi krajami jeśli chodzi o gaz w

latach 90-tych. Są to powtarzająca się niezdolność Ukrainy do uregulowania zaległości

za około 50 bcm gazu rocznie powodująca wysokie zadłużenie, które z kolei powoduje

inną charakterystyczną cechę tych stosunków: krótkotrwałe przerwy w dostawach gazu

dla Ukrainy mające na celu wyegzekwowanie należności, które to przerwy prowadzą do

trzeciej cechy tych stosunków – niedozwolone zmniejszanie przez Ukrainę ilości gazu

136

A. Górska, W. Konończuk, Rosyjsko-ukraińska wojna gazowa, „Tydzień na Wschodzie” nr 1/2009,

7.01.2009.

137

J. Junko, Ukraina: Tymoszenko: dostawy gazu nie będą wstrzymane, portal Money.pl

(

http://www.money.pl/archiwum/wiadomosci_agencyjne/pap/artykul/ukraina;tymoszenko;dostawy;gazu;

nie;beda;wstrzymane,83,0,320083.html

dostęp 24 maja 2009) 11.02.2008.

tranzytowego płynącego do krajów europejskich.

138

Wydaje się, że ten scenariusz znów

powtórzy się w bardzo niedalekiej przyszłości. 7 czerwca 2009 Naftohaz powinien

rozliczyć się z Gazpromem za maj tego roku. Zgodnie z umową ze stycznia, jeśli

ukraińska firma nie wywiąże się z opłat, rosyjski koncern będzie mógł zażądać 100

procentowej przedpłaty w kolejnych miesiącach. Ukraina nie może też zaprzestać

odbierania gazu. Zapłaciłaby wtedy 300 procent wartości zamówionego, ale nie

odebranego surowca.

139

Kijów poprosił jednak Międzynarodowy Fundusz Walutowy o

pożyczkę w wysokości 16,5 miliardów dolarów, by ratować finanse państwa, a

dodatkowo Ukraina ma w planach sprzedanie części praw do emisji dwutlenku węgla

firmom ze Szwajcarii i Nowej Zelandii – zyskałaby w ten sposób około półtora miliarda

USD.

140

Wydaje się więc, że mimo kryzysu stronie ukraińskiej uda się jednak

uregulować należności, ale sytuacja ta będzie powtarzać się co miesiąc, a im bliżej

końca roku, tym większe ryzyko niewypłacalności Ukrainy.

3.3. Mo

liwe implikacje wynikłe z obu gazoci

gów

(„kleszcze”

141

)

W strategii Gazpromu w Europie można zauważyć silną chęć związania się z

państwami witalnymi dla jego eksportu na kontynencie (np. Niemcy), aby w razie

podejmowania przez UE wspólnotowych decyzji, polityka zagraniczna pojedynczych

państw silnie związanych z Gazpromem, miała większą wagę niż polityka

wspólnotowa. Tego typu działania podejmuje też Algieria, z którą Moskwa próbuje się

138

J. Stern, The Russian-Ukrainian gas crisis of January 2006, Oksford 2006, s.2-3 (artykuł dostępny pod

adresem

http://www.oxfordenergy.org/pdfs/comment_0106.pdf

dostęp 24 maja 2009) 16.1.2006.

139

A. Kublik, Gazprom grozi Europie nowym konfliktem z Ukrainą, Gazeta Wyborcza.pl

(

http://wyborcza.pl/1,76842,6654099,Gazprom_grozi_Europie_nowym_konfliktem_z_Ukraina.html

dostęp 27 maja 2009) 26.05.2009.

140

Ibid.

141

Termin ten w odniesieniu do gazociągów Nord Stream i South Stream – ale nie tylko – także do

pozostałych projektów Gazpromu w Europie, stosowany jest ostatnio rozlegle w publikacjach zarówno
polskich np.:
- J. Kowalski, Europa w kleszczach Gazpromu, „Nowe Państwo” nr 3/2008, s. 5,
- D. Kaczanowski, W kleszczach Gazpromu, „śycie śyrardowa” nr 2/2009,
- PAP, Gazprom bierze Europę w kleszcze, portal finansowy Money.pl,
jak i zagranicznych (tam odpowiednikiem „kleszczy” są określenia o podobnym znaczeniu np. „bear’s
claws” (dosłownie „szczęki niedźwiedzia”):
- H. Darbouche, Russian-Algerian cooperation and the ‘gas OPEC’: What’s in the pipeline?, CEPS
Policy Briefs, nr 1/2007, s. 6.

zbliżyć w wymiarze energetycznym. Dla Algierii państwami witalnymi w UE są

zapewne Włochy i Hiszpania.

142

W razie utrzymania się monopolu Gazpromu (lub podpisania z państwami

takimi jak Algieria – wchodzącymi na Europejski rynek

143

umów kartelowych) na

dostawy gazu ziemnego do państw UE z kierunku wschodniego, dzięki projektom Nord

Stream i South Stream, Europa zostałaby trwale podzielona na dwa obszary. Pierwszy z

nich, w skład którego wchodziłyby państwa Europy Środkowo-Wschodniej, byłby

uzależniony od dostaw rosyjskich. Drugi obszar stanowiłyby państwa „starej” UE (m.

in. Niemcy, Włochy, Francja, Holandia i Wielka Brytania). Na te rynki koncern

uzyskałby dostęp bez tranzytowego pośrednictwa Polski, Ukrainy i Białorusi, a także

Czech i Słowacji. Stworzenie zaś uzależnionej energetycznie Rosji grupy państw w

Europie oznaczałoby zauważalne poszerzenie politycznej strefy wpływów. Co więcej,

wydaje się, że jeśli gazociąg północny zostanie zakończony, to gazociąg jamalski – jako

niepotrzebny – może zostać przez Moskwę wyłączony. Na naszą korzyść działa jedynie

powoli posuwająca się na przód i forsowana przez Komisję Europejską polityka

konkurencji, na którą godzić się muszą dostawcy gazu.

144

Rosja skutecznie kieruje zaś swoją polityką ukazywania wschodnich sąsiadów

UE: Ukrainy i Białorusi, jako niestabilnych i tym samym tylko zwiększa

zainteresowanie silnych państw UE budową i udziałem w projekcie Nord i South

Stream. Jednym z państw najmniej w Europie powiązanych inwestycyjnie z rosyjskim

koncernem jest Polska. Jesteśmy białą plamą na mapie europejskiej ekspansji

Gazpromu. Posiada on co prawda 48% spółki EuroPolGaz – spółki będącej

właścicielem polskiego odcinka rurociągu jamalskiego, ale nie posiada ani pełnej

infrastruktury, ani też możliwości sprzedaży bezpośredniej polskim klientom.

145

Barierą

wejścia dla rosyjskiej spółki jest monopol PGNiG S.A. w Polsce. Sprowadza się on do

sprzedaży polskim klientom gazu po cenie średniej gazu wydobywanego w kraju i

surowca z importu.

146

Ten monopol jest jednak jak najbardziej korzystny dla polskich

142

H. Darbouche, Russian-Algerian cooperation and the ‘gas OPEC’: What’s in the pipeline?, CEPS

Policy Briefs, nr 1/2007, s. 5.

143

Algieria drogą morską wchodzi na typowy dla Gazpromu rynek Europy Środkowo-Wschodniej: w

styczniu 2007 Algieria podpisała kontrakt z Polską na dostawy skroplonego gazu: ibid., s.6).

144

pisał o tym, jako o poważnym europejskim atucie wspomniany wcześniej specjalista do spraw gazu w:

J. Stern, The New Security Environment for European Gas: Worsening Geopolitics and Increasing
Global Competition for LNG, Oksford 2007, s. 26.

145

J. Kowalski, Europa w kleszczach Gazpromu, „Nowe Państwo” nr 3/2008, s. 6-7.

146

Za stroną Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa (

http://www.pgnig.pl/

dostęp 16 maja

2009).

klientów. Rynek gazowy w Polsce jeśli by go zliberalizować, doprowadziłaby do

kolosalnego wzrostu cen surowca, ponieważ jedyny kierunek z jakiego go dziś

sprowadzamy to wschód.

147

Nie wesoło rysuje się sytuacja Gazpromu w tym roku. Z powodu kryzysu

eksport gazu rosyjskiego do Europy Zachodniej spadł w pierwszym kwartale 2009 roku

o 39% w porównaniu do roku ubiegłego.

148

Niemcy i Włochy (główni odbiorcy)

zmniejszyli zamówienia o połowę, zaś Turcja – inny ważny klient Gazpromu o jedną

trzecią.

149

Co więcej, analizując zużycie gazu w Europie, spadło ono tylko o 2,9% w

stosunku do poprzedniego roku, zaś import o 12%.

150

W Europie uznano więc zapewne,

że rosyjski gaz jest za drogi i sprowadzono go taniej z Norwegii, Algierii czy znad

Zatoki Perskiej. Wygląda na to, że uzależnienie Europy od Gazpromu nie jest tak duże

jak dotychczas straszono, a rynek będzie wciąż kształtowany bardziej przez ceny niż

naciski polityczne.

147

Ibid., s. 7.

148

A. Kublik, Polska poprawia finanse Gazpromu, Gazeta.pl

(

http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,33181,6622492,Polska_poprawia_finanse_Gazpromu.html

dostęp 20 maja 2009) 19 maja 2009.

149

Ibid.

150

dane za: Europe’s Energy Portal (

http://www.energy.eu/#dependency

dostęp 20 maja 2009).

Zako

czenie

Według niektórych czołowych ekspertów, nie ma potrzeby niepokoić się o

bezpieczeństwo energetyczne Europy (prof. Peter Oddell).

151

Prof. Oddell na przykład

wymienia wiele alternatywnych źródeł gazu dla państw UE i Ukrainy w najbliższych 20

latach: „Do 2015 roku polityka energetyczna UE zostanie zorientowana na:

alternatywne, ‘zielone’ źródła energii

potencjalną dostępność występujących lokalnie nawet do 380 bcm gazu

ziemnego,

importu rozrastających się zasobów gazu skroplonego z południowej Afryki i

powoli reszty tego kontynentu oraz z Bliskiego Wschodu,

gazociągi z szerokiego wachlarza źródeł włącznie z basenem Morza

Kaspijskiego, Bliskim Wschodem, czterema czy pięcioma państwami z Afryki

Północnej i nawet niektórymi z południa Sahary, zaczynając od Nigerii,

W istocie długofalowe europejskie zapotrzebowanie na gaz przepełnione jest obfitością

alternatywnych źródeł – sytuacja jest z pewnością sytuacją dającą bezpieczeństwo

dostaw najwyższej klasy.”

152

Wszechstronne badania dotyczące relacji między Europą, a Rosją przeprowadzał

w ostatnich latach prof. Jonathan Stern

153

. Przeanalizował on europejskie zasoby

gazu

154

w świetle bezpieczeństwa międzynarodowego, w krótko i długofalowej

perspektywie i przedstawił wnioski. Otóż pomimo ostatniego pogorszenia się w

obustronnych stosunkach prof. Stern nie dostrzega w bliskiej przyszłości zagrożenia dla

dostaw surowca do krajów europejskich. Co więcej, wierzy, on że istnieje duże

prawdopodobieństwo wystąpienia nadwyżek, a nie braków w ciągu większości

najbliższej dekady. Ostatnie zaś konflikty gazowe między Rosją, a Ukrainą, oraz Rosją,

a Białorusią, w których bohaterami były koncerny, były też wg niego w pewnym

stopniu do przewidzenia, a w przyszłości podobne konflikty są wysoce prawdopodobne

– nie należy panikować. Powinny zaś w stosunkach tych przewodzić instytucje jak

151

P. Oddell, International Energy Studies, Uniwersytet Erazma w Rotterdamie.

152

Prof. Peter Oddell, An Abundance of Gas Supply for European Union, „Financial Times”, 12 grudnia

2006, (list do redakcji) – tłum. wł.

153

prof. Jonathan Stern, Oksfordzki Instytut Badań Energetycznych.

154

J. Stern, The New Security Environment for European Gas: Worsening Geopolitics and Increasing

Global Competition for LNG, Oksford 2007.

Dialog Energetyczny UE-Rosja czy Pakiet Energetyczny, mogłyby one pomóc

rozwiązać wiele problemów.

155

Oczywistym wydaje się też, że żaden z krajów Europy nie chce, by Rosja miała

w nim zbyt duże wpływy, toteż zapewne istnieje pewna granica interesów do jakich

będą posuwali się partnerzy gospodarczy UE. Gazprom nie może też ciągle powiększać

ilości wysyłanego do Europy gazu, ponieważ jego rodzimy rynek będzie szybko rosnąć,

podobnie zresztą jak ceny gazu na nim muszą w końcu dorównać do europejskich.

156

Prof. Stern zauważa jednak pewne zmartwienia w spojrzeniu długofalowym na

sprawę gazu. Zmiany polityczne przy zwiększonej konkurencyjności czy wyczerpanie

się rodzimych zasobów w Europie może martwić, ale nie powinno być problemów w

wybraniu odpowiednich środków by pesymistycznych scenariuszy uniknąć.

157

Pesymistycznej wizji nie przedstawia także prof. Oddell, choć może nieco

odmienną. Wg niego każdy kraj, którego dobrobyt zależy od eksportu gazu, będzie

poszukiwał coraz to nowszych rynków.

158

Oznacza to, że sam rynek wytworzy

skuteczną barierę przed zachwianiem skądinąd wrażliwej równowagi na światowym

rynku gazu.

Z drugiej strony Unia Europejska powinna zauważyć, że w Rosji wiele sektorów

poza sektorem energetycznym nie rozwija się, ponieważ brakuje inwestycji w

infrastrukturę, odpowiedniego przeszkolenia czy działań socjalnych, a rząd rosyjski

oraz czołowe koncerny nie będą widzieli w nich interesu, jeżeli UE będą z Rosją łączyć

tylko tematy energetyczne. Sens miałoby przygotowanie listy projektów w których UE

mogłaby generalnie wesprzeć Rosję. Jednocześnie też trzeba wyzbyć się iluzji, że

można ją traktować protekcjonalnie. Tylko jeżeli takie podejście Brukseli zostałoby w

Moskwie przyjęte, można realistycznie myśleć o osiągnięciu lepszej współpracy i

widocznych korzyści dla każdej ze stron.

155

Ibid., s.25.

156

Jeszcze krytyczniej o polityce Gazpromu wyraża się Katerina Barysch. W swoim eseju: The EU and

Russia: From Principle to Pragmatism? (dostęp na

http://www.cer.org.uk/pdf/EU_russia_barysch_final_10nov06.pdf

dostęp 20 maja 2009) z 2006 roku,

krytykuje ona Gazprom podpowiadając, że powinien on inwestować więcej na rynku rodzimym w
nowych gałęziach, a nie szukać zysku w Bułgarii, Niemczech czy Wielkiej Brytanii. (s. 4).

157

J. Stern, The New Security…, op.cit., s. 26-27.

158

P. Oddell, Only Traumatic Global Events Coult End Natural gas Use, „Financial Times”, 19 grudnia

2006, (list do redakcji).

Bibliografia:

Opracowania Naukowe:

1. Zorska A., Korporacje Transnarodowe: przemiany, oddziaływania, wyzwania,

Warszawa 2007.

2. Globalization, Growth and Poverty. Building an Inclusive World Economy, The

World Bank-Oxford Iniversity Press, Washington 2002.

3. Dicken P., Global Shift. The Internationalization of Economy Activity, London

2003.

4. Biznes międzynarodowy. Od internacjonalizacji do globalizacji, pod. red. M.

Nowakowskiego, Warszawa 2005.

5. Shaffaedin S.M., Who is the Master? Who is the Servant? Market or

Government? An Alternative Approatch: Towards a Coordination System,
“UNCTAD Discussion Papers” 2004.

6. Barcz J., Kawecka-Wyrzykowska E., Integracja Europejska, Warszawa 2007.
7. Zorska A., Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w

gospodarce światowej, Warszawa 1998.

8. Dunning J. H., Multinational Enterprises and the global economy, Wokingham

1993.

9. Heinrich A., Gazprom’s Expansion Strategy in Europe and the Libaralization of

EU Energy Market, Koszalin 2008.

10. Stern J., The New Security Environment for European Gas: Worsening

Geopolitics and Increasing Global Competition for LNG, Oksford 2007.

11. Stern J., The Russian-Ukrainian gas crisis of January 2006, Oksford 2006.
12. Energy Policy for Europe, Komunikat Komisji do Rady europejskiej i

parlamentu Europejskiego. 2007/1, 10 stycznia 2007.

Artykuły prasowe:

1. Kazin F., Globalna strategia Gazpromu a narodowe interesy Rosji, „Polski

Przegląd Dyplomatyczny”, 1/2006.

2. H. Darbouche, Russian-Algerian cooperation and the ‘gas OPEC’: What’s in

the pipeline?, CEPS Policy Briefs, nr 1/2007, s. 6.

3. Prof. Peter Oddell, An Abundance of Gas Supply for European Union,

„Financial Times”, 12 grudnia 2006, (list do redakcji).

4. S. Aminov, Georgia's Air Defense in the War with South Ossetia, „Moscow

Defence Brief”, nr 1/2009, s. 22-23.

5. A. Górska, W. Konończuk, Rosyjsko-ukraińska wojna gazowa, „Tydzień na

Wschodzie” nr 1/2009, s. 4.

6. J. Kowalski, Europa w kleszczach Gazpromu, „Nowe Państwo” nr 3/2008, s. 5.
7. Gazprom w czołówce, „Rzeczpospolita”, 24 czerwca 2008, s. B5.
8. D. Walewska, Szwecja zaogniła spór o trasę gazociągu północnego,

„Rzeczpospolita”, 7.11.2007, s. A3.

9. Gerhard Schroeder's Sellout, “The Washington Post”, 13 grudnia 2005, s. A26.
10. A. Kublik, Gazprom chce udziałów w europejskich firmach, „Gazeta Wyborcza”

29.03.2006, s. 13.

11. A. Kublik, Gazprom przełamał opór Europy w Austrii, „Gazeta Wyborcza”

10.02.2006, s. 8.

12. A. Kublik, Europa ulega Gazpromowi, „Gazeta Wyborcza” 16.11.2006, s. 7.
13. A. Kublik, E.ON i Ruhrgas może reeksportować gaz z Rosji do Polski, „Gazeta

Wyborcza” 5.04.2005.

14. Transakcja Gazpromu i przyjaciela Berlusconiego wywołała skandal we

Włoszech, „Gazeta Wyborcza” 20.10.2005, s. 4.

15. D. Pszczółkowska, KE: Unia bardziej solidarna i bezpieczna w energetyce,

„Gazeta Wyborcza”, 13.11.2008, s. 9.

16. PAP, „Financial Times”: Blair nie będzie się sprzeciwiał nabyciu firmy

Centrica przez Gazprom, Puls Biznesu 26.04.2006. s. 14.

17. PAP, „Gazieta”: szantaż Gazpromu wobec Europy to blef, Puls Biznesu

21.04.2006. s. 2.

18. PAP, Siedzibą forum eksporterów gazu będzie Dauha, Puls Biznesu 23.12.2008,

s. 14.

ródła internetowe:

1. Światowy Raport Inwestycyjny 2004, Konferencja Narodów Zjednoczonych ds.

Handlu i Rozwoju UNCTAD, strona UNCTAD (

www.unctad.org/wir

- dostęp

12 luty 2009).

2. Światowy Raport Inwestycyjny 2007, Konferencja Narodów Zjednoczonych ds.

Handlu i Rozwoju UNCTAD, strona UNCTAD (

www.unctad.org/wir

- dostęp

21 luty 2009).

3. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2006 roku, strona Narodowego

Banku Polskiego NBP (

http://www.nbp.pl/publikacje/zib/zib2006p.pdf

- dostęp

3 marca 2009).

4. EU Energy in Figures 2007/2008, Europejska Agencja Środowiska

(

http://ec.europa.eu/dgs/energy_transport/figures/pocketbook/doc/2007/2007_en

ergy_en.pdf

dostęp 13 kwietnia 2009) maj 2008.

5. World Energy Outlook 2008, strona World Energy Outlook

(

http://www.worldenergyoutlook.org/docs/weo2008/WEO2008_es_polish.pdf

dostęp 13 kwietnia 2009)

6. Rank Order - Natural gas - production, CIA Factbook 2007

(

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-

factbook/rankorder/2180rank.html

dostęp 7 kwietnia 2009).

7. Natural Gas Information 2008, International Energy Agency

(

http://www.iea.org/

dostęp1 maja 2009).

8. Strona internetowa Ministerstwa Rozwoju Gospodarczego i Handlu Federacji

Rosyjskiej (

www.minprom.gov.ru

dostęp 3 kwietnia 2009).

9. Strona internetowa South Stream (

http://south-stream.info

– dostęp 20.04.2009).

10. Strona internetowa Gazpromu (

http://www.gazprom.com/

- dostęp 12 kwietnia

2009).

11. Facts & Figures, strona internetowa spółki Nord Stream, (

http://www.nord-

stream.com/en/the-pipeline/facts-figures.html

dostęp 16 kwietnia 2009).

12. BP Statistical Review of World Energy 2008

(

http://www.bp.com/productlanding.do?categoryId=6929&contentId=7044622

dostęp 23 maja 2009).

13. Strona Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa PGNiG

(

http://www.pgnig.pl/

dostęp 16 maja 2009).

14. Europe’s Energy Portal (

http://www.energy.eu

dostęp 20 maja 2009).

15. The Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline: Oil Window to the West, pod red. S. Starra,

Silkroad Studies 2005
(

http://www.silkroadstudies.org/new/inside/publications/BTC.pdf

dostęp 22

maja 2009).

16. M. Łukasiewicz, Polityka zagraniczna Niemiec pod rządami Angeli Merkel,

strona Biura Bezpieczeństwa Narodowego
(

www.bbn.gov.pl/download.php?s=1&id=910

dostęp 22 maja 2009).

17. K. Gerepoulos, The Energy Odd Couple: Gazprom and the EU, Neurope.ue

(

http://www.neurope.eu/articles/91848.php

dostęp 27.01.2009) 12.01.2009.

18. Most energetyczny Polska-Litwa i budowa elektrowni atomowej w Ignalinie,

Rzeczpospolita z dn. 10.01.2007 [w:] Moja Energia
(

http://www.mojaenergia.pl/strony/1/i/505.php

dostęp 15 kwietnia 2009)

19. A. Smith, Gerhard Schroder's Next Big Job, magazyn Time

(

http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,901051226-

1142152,00.html

dostęp 8 kwietnia 2009) 17.12.2005.

20. AFX News Limited, Gazprom's, ENI's South Stream pipeline could be in trouble

– report, Forbes.com.

21. OMV calls for South Stream through Austria, upstreamonline.com

(

http://www.upstreamonline.com/live/article152593.ece

– dostęp 20.04.2009)

17.04.2008.

22. Agencja Informacyjna STA, Gazprom: South Stream To Cross Slovenia,

Downstream News
(

http://www.downstreamtoday.com/news/article.aspx?a_id=11314

– dostęp

20.04.2009) 11.06.2008.

23. Gaz de France Prefers South Stream to Nabucco, Kommersant

(

http://www.kommersant.com/p850544/Gaz_de_France_South_Stream/

–

dostęp 20.04.2009) 8.02.2008.

24. Dow Jones Newswires, Bulgarian Parliament Ratifies South Stream Deal, portal

Downstream Today
(

http://www.downstreamtoday.com/news/article.aspx?a_id=12070

– dostęp

20.04.2009) 18.07.2008.

25. Schroeder attacked over gas post, BBC News

(

http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4515914.stm

dostęp 8 kwietnia 2009)

10.12.2005.

26. Duma approves Gazprom export bill, BBC News

(

http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/5150426.stm

– dostęp 10 kwietnia 2009)

5.07.2006.

27. S. Jewkes, Eni, Gazprom set up company for South Stream gas pipeline, serwis

internetowy Forbes.com
(

http://www.forbes.com/feeds/afx/2008/01/18/afx4548113.html

– dostęp

20.04.2009).

28. Xinhua News Agency, Russia, Serbia Sign Gas Pipeline Deal, portal

Downstream Today
(

http://www.downstreamtoday.com/news/article.aspx?a_id=8896

– dostęp

20.04.2009) 25.02.2008.

29. Russia, Greece Sign South Stream Deal, Downstream Today

(

http://www.downstreamtoday.com/news/article.aspx?a_id=10495

– dostęp

20.04.2009) 29.04.2008.

30. O. Shchedrov, Serbia signs strategic energy deal with Russia, Reuters UK

(

http://uk.reuters.com/article/worldNews/idUKL2515142420080125?sp=true

–

dostęp 20.04.2009) 25.01.2008.

31. O. Shchedrov, Russia wins Hungary for South Stream gas project, Reuters UK

(

http://uk.reuters.com/article/oilRpt/idUKL2530997220080225?sp=true

– dostęp

20.04.2009) 25.02.2008.

32. V. Socor, Gazprom Reveals Unaffordable Costs of South Stream Project.

Eurasia Daily Monitor
(

http://www.jamestown.org/single/?no_cache=15D=South%20Stream&tx_ttnew

s%5Btt_news%5D=34495&tx_ttnews%5BbackPid%5D=7&cHash=9422e92d79

dostęp 19.03.2009) 12.02.2009.

33. Russia to build most expensive gas project in history, Pravda

(

http://english.pravda.ru/russia/economics/09-02-2009/107079-

russia_gas_project-0

– dostęp 20.04.2009) 9.02.2009.

34. M. Klare, Russia and Georgia: All About Oil, Foreign Policy In Focus, 13

sierpnia 2008 (

http://www.fpif.org/fpiftxt/5462

dostęp 22 maja 2009).

35. PAP, Putin: Gazprom stracił już 800 mln dolarów na wstrzymaniu tranzytu

gazu, Gazeta.pl
(

http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,82554,6148843,Putin__Gazprom_stra

cil_juz_800_mln_dolarow_na_wstrzymaniu.html

– dostęp 10 kwietnia 2009)

11.01.2009.

36. J. Prus, South Stream v. Nabucco – gazowa rozgrywka, Rzeczpospolita

(

http://www.rp.pl/artykul/19423,300267.html

– dostęp 9.05.2009) 4.05.2009.

37. A. Ciechanowicz, Putin grozi wstrzymaniem budowy gazociągu, Dziennik.pl

(

http://www.dziennik.pl/gospodarka/article264471/Putin_grozi_wstrzymaniem_

budowy_gazociagu.html

- dostęp 15 kwietnia 2009) 13.11.2008.

38. Niemcy zmieniają zdanie o rurze na dnie Bałtyku, Dziennik.pl

(

http://www.dziennik.pl/gospodarka/article227844/Niemcy_zmieniaja_zdanie_o

_rurze_na_dnie_Baltyku.html

dostęp 16 kwietnia 2009) 25.08.2008.

39. PAP, Putin zatrzyma Nordstream?, Wprost

(

http://www.wprost.pl/ar/144263/Putin-zatrzyma-Nordstream/

dostęp 15

kwietnia 2009) 13.11.2008.

40. PAP, UE: Firmy energetyczne chcą współpracować z Gazpromem, portal

finansowy Money.pl (

http://www.money.pl

dostęp 12 kwietnia 2009)

24.05.2007.

41. PAP, UE: Firmy energetyczne chcą współpracować z Gazpromem, portal

finansowy Money.pl (

http://www.money.pl

dostęp 12 kwietnia 2009)

24.05.2007.

42. PAP, Merkel chce dokończenia Gazociągu Północnego, portal finansowy

Money.pl
(

http://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/merkel;chce;dokonczeni

a;gazociagu;polnocnego,46,0,273198.html

dostęp 12 kwietnia 2009)

16.10.2007.

43. PAP, Rosja: Z Polską czy bez, gazociąg powstanie, portal finansowy Money.pl

(

http://news.money.pl/artykul/rosja;z;polska;czy;bez;gazociag;powstanie,115,0,

319091.html

dostęp 12 kwietnia 2009) 7.02.2007.

44. IAR, Rosja: Nie ma alternatywy dla Gazociągu Północnego, portal finansowy

Money.pl
(

http://news.money.pl/artykul/rosja;nie;ma;alternatywy;dla;gazociagu;polnocneg

o,26,0,319258.html

dostęp 12 kwietnia 2009) 7.02.2007.

45. PAP, Gazociąg Północny: Unia stawia warunki, portal finansowy Money.pl

(

http://news.money.pl/artykul/gazociag;polnocny;unia;stawia;warunki,249,0,351

737.html

dostęp 12 kwietnia 2009) 27.06.2008.

46. A. Akińczo, Litwa nadal bojkotuje Gazociąg Północny, portal finansowy

Money.pl
(

http://news.money.pl/artykul/litwa;nadal;bojkotuje;gazociag;polnocny,254,0,35

9934.html

dostęp 15 kwietnia 2009) 7.08.2008.

47. A. Widzy, CSU ostrzega przed Gazociągiem Północnym, portal finansowy

Money.pl
(

http://news.money.pl/artykul/csu;ostrzega;przed;gazociagiem;polnocnym,11,0,

366091.html

dostęp 15 kwietnia 2009) 3.09.2008.

48. PAP, Niemcy: Spór wokół Nord Stream nie ma końca, portal finansowy

Money.pl
(

http://www.money.pl/gielda/surowce/wiadomosci/artykul/niemcy;spor;wokol;n

ord;stream;nie;ma;konca,233,0,372201.html

dostęp 15 kwietnia 2009)

23.09.2008.

49. M. Haykowski, Szwecja nie zgadza się na Gazociąg Północny, portal Money.pl

(

http://news.money.pl/artykul/szwecja;nie;zgadza;sie;na;gazociag;polnocny,237,

0,379629.html

dostęp 20.04.2009) 24.10.2008.

50. Informacyjna Agencja Radiowa, Szwedzi chcą zmiany trasy Gazociągu

Północnego, portal Money.pl
(

http://news.money.pl/artykul/szwedzi;chca;zmiany;trasy;gazociagu;polnocnego

,98,0,448610.html

dostęp 20.04.2009) 5.03.2009.

51. PAP, Bułgaria zgadza się na rosyjski gazociąg, portal finansowy Money.pl

(

http://news.money.pl/artykul/bulgaria;zgadza;sie;na;rosyjski;gazociag,227,0,31

4339.html

– dostęp 20.04.2009) 18.01.2008.

52. PAP, Spotkanie Barroso z premierami regionu bałtyckiego ws. bezpieczeństwa

energetycznego, Gazeta.pl
(

http://gospodarka.gazeta.pl/firma/1,31560,5811543,Spotkanie_Barroso_z_prem

ierami_regionu_baltyckiego.html

dostęp 15 kwietnia 2009) 14.10.2008.

53. PAP, Rosja Gazprom: prace nad Nord Stream przebiegają zgodnie z

harmonogramem, Gazeta.pl
(

http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,81048,6522414,Rosja__Gazprom__

prace_nad_Nord_Stream_przebiegaja.html

dostęp 25 kwietnia 2009)

21.04.2009.

54. PAP, Turcja zaprasza Rosję do projektu gazociągu Nabucco, portal finansowy

Money.pl
(

http://news.money.pl/artykul/turcja;zaprasza;rosje;do;projektu;gazociagu;nabuc

co,253,0,322813.html

– dostęp 20.04.2009) 21.02.2008.

55. J. Malczyk, Gazprom kusi Prodiego posadą w South Stream, portal finansowy

Money.pl
(

http://news.money.pl/artykul/gazprom;kusi;prodiego;posada;w;south;stream,80,

0,338768.html

– dostęp 20.04.2009) 28.04.2008.

56. S. Wysocka, Prodi nie chce pracować dla Gazpromu, portal finansowy

Money.pl
(

http://news.money.pl/artykul/prodi;nie;chce;pracowac;dla;gazpromu,184,0,338

872.html

– dostęp 20.04.2009) 28.04.2008.

57. Informacyjna Agencja Radiowa, Rosji brakuje pieniędzy na rurociągi, portal

finansowy Money.pl

(

http://news.money.pl/artykul/rosji;brakuje;pieniedzy;na;rurociagi,122,0,378746

.html

– dostęp 20.04.2009) 21.10.2008.

58. Informacyjna Agencja Radiowa, Rosji brakuje pieniędzy na rurociągi, portal

finansowy Money.pl
(

http://news.money.pl/artykul/rosji;brakuje;pieniedzy;na;rurociagi,122,0,378746

.html

– dostęp 20.04.2009) 21.10.2008.

59. Informacyjna Agencja Radiowa, Rosji brakuje pieniędzy na rurociągi, portal

finansowy Money.pl
(

http://news.money.pl/artykul/rosji;brakuje;pieniedzy;na;rurociagi,122,0,378746

.html

– dostęp 20.04.2009) 21.10.2008.

60. E. Manałowa, Spór Bułgarii i Rosji o South Stream, portal finansowy Money.pl

(

http://news.money.pl/artykul/spor;bulgarii;i;rosji;o;south;stream,244,0,445940.

html

– dostęp 1.05.2009) 23.04.2009.

61. PAP, Unia negocjuje Nabucco, portal finansowy Money.pl

(

http://news.money.pl/artykul/unia;negocjuje;nabucco,89,0,449881.html

–

dostęp 9.05.2009) 8.05.2009.

62. PAP, Unia negocjuje Nabucco, portal finansowy Money.pl

(

http://news.money.pl/artykul/unia;negocjuje;nabucco,89,0,449881.html

–

dostęp 9.05.2009) 8.05.2009.

63. APA, PKK assumes responsibility for explosion of BTC, Strona agencji APA,

(

http://en.apa.az/news.php?id=86325

dostęp 22 maja 2009) 6 sierpnia 2008.

64. A. Szczęśniak, Konflikt gruziński i jego energetyczne konsekwencje, NaftaGaz.pl

(

http://naftagaz.pl/node/95

dostęp 22 maja 2009) 29 sierpnia 2008.

65. H. Bedwell, Georgia Pulls Out of Abkhazia as France Seeks Russia Cease-Fire,

(

http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601100&sid=aa3Ha2pG8bIE&r

efer=germany

dostęp 23 maja 2009) 12 sierpnia 2008.

66. PAP, 1 stycznia o 8.00 Gazprom odcina gaz Ukrainie, Wprost.pl

(

http://www.wprost.pl/ar/148882/O-800-Gazprom-odcina-gaz-Ukrainie/

dostęp

23 maja 2009) 31.12.2008.

67. K. Świętoń, Gazprom straszy zakręceniem Ukrainie gazu, e-polityka

(

http://www.e-

polityka.pl/a.14766.d.17.Gazprom_straszy_zakreceniem_Ukrainie_gazu.html

dostęp 23 maja 2009)

68. Russia fully cuts gas to Ukraine, ups supplies to Europe, RIA Novosti

(

http://en.rian.ru/world/20090101/119302144.html

dostęp 23 maja 2009)

1.01.2009.

69. PAP, Gazprom oskarża Ukrainę o kradzież gazu, rp.pl

(

http://www.rp.pl/artykul/67299,243083_Gazprom_oskarza_Ukraine_o_kradzie

z_gazu_.html

dostęp 29 maja 2009) 3.01.2009.

70. RFE/RL, Russia, Ukraine Envoys In Brussels For Gas Talks With EU,

GlobalSecurity.org
(

http://www.globalsecurity.org/military/library/news/2009/01/mil-090108-

rferl01.htm

dostęp 24 maja 2009) 8.01.2009.

71. J. Junko, Ukraina: Tymoszenko: dostawy gazu nie będą wstrzymane, portal

Money.pl
(

http://www.money.pl/archiwum/wiadomosci_agencyjne/pap/artykul/ukraina;ty

moszenko;dostawy;gazu;nie;beda;wstrzymane,83,0,320083.html

dostęp 24 maja

2009) 11.02.2008.

72. A. Kublik, Gazprom grozi Europie nowym konfliktem z Ukrainą, Gazeta

Wyborcza.pl

(

http://wyborcza.pl/1,76842,6654099,Gazprom_grozi_Europie_nowym_konflikt

em_z_Ukraina.html

dostęp 27 maja 2009) 26.05.2009.

73. A. Kublik, Polska poprawia finanse Gazpromu, Gazeta.pl

(

http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,33181,6622492,Polska_poprawia_fin

anse_Gazpromu.html

dostęp 20 maja 2009) 19 maja 2009

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Nowela pozytywistyczna jako narzędzie polityki społecznej
PLANY GOSPODARKI ODPADAMI JAKO NARZĘDZIE POLITYKI EKOLOGICZNEJ PAŃSTWA
Nowela pozytywistyczna jako narzędzie polityki społecznej
Nowela pozytywistyczna jako narzędzie polityki społecznej, DLA MATURZYSTÓW, Pozytywizm
Polityka energetyczna Rosji – szanse i wyzwania dla Polski i Unii Europejskiej raport
Małczyński, Piotr Gra o samostanowienie Futbol jako narzędzie polityki międzynarodowej (2015)
9 Wojna jako narzędzie polityki zagranicznej państwa ewolucja, teorie wyjaśniające przyczyny wojen,
Wiślicz, Dzieciobojstwo jako narzedzie polityki r
Wybrane Zagadnienia Polityki Energetycznej I Normalizacji Prezentacja
Egzamin - pytania, Uczelnia, Semestr 6, Wybrane zagadnienia polityki energetycznej i normalizacji
Polityka inwestycyjna samorzadu terytorialnego jako narzedzie ksztaltowania rozwoju regionu
Prawo jako narzedzie sprawiedliwej kooperacji w spoleczenstwie demokratycznym Filozofia polityczna J
Prawo jako narzedzie sprawiedliwej kooperacji w spoleczenstwie demokratycznym Filozofia polityczna J
2013 nr 28 Polityka imigracyjna Federacji Rosyjskiej jako narzędzie kształtowania stosunków dwustron
konspekt (4) Polityka rachunkowości jako narzędzie identyfikowania ryzyka

więcej podobnych podstron