Âwiat w coraz wi´kszym stopniu skupia uwag´ na ban-

kach. Dotyczy to zarówno krajów rozwini´tych, jak

i nierozwini´tych, a zwiàzane jest z coraz cz´stszymi

kontaktami mi´dzy obywatelami a bankami oraz z ro-

snàcym wp∏ywem banków na gospodark´. Potencja∏ fi-

nansowy niektórych banków dorównuje potencja∏owi

danego kraju, a niekiedy nawet go przewy˝sza. Banki

majà równie˝ ogromny wp∏yw na rozwój rynku Êwiato-

wego, w szczególnoÊci w dziedzinie rozwoju wspó∏pra-

cy mi´dzy krajami zamo˝nymi i biednymi.

Pierwsze banki islamskie pojawi∏y si´ w latach

szeÊçdziesiàtych XX w., jednak dopiero w latach sie-

demdziesiàtych rozszerzy∏y swà dzia∏alnoÊç i oferujà

pe∏ny wybór us∏ug. Od tego momentu, z roku na rok,

liczba banków islamskich zacz´∏a rosnàç, i to nie tylko

w krajach islamskich, ale tak˝e poza ich granicami. Zja-

wisko to zach´ci∏o banki handlowe (nieislamskie) do

utworzenia specjalnych wydzia∏ów funkcjonujàcych

zgodnie z zasadami dzia∏ania banków islamskich. Jed-

noczeÊnie powsta∏o pytanie: czy banki islamskie sà al-

ternatywà dla banków handlowych, czy te˝, oferujàc

us∏ugi ró˝niàce si´ od oferowanych przez inne banki,

tworzà zupe∏nie nowà jakoÊç.

Zwolennicy banków islamskich uwa˝ali banki han-

dlowe za banki dzia∏ajàce na zasadach lichwiarskich,

a to uniemo˝liwia∏o muzu∏manom utrzymywanie ja-

kichkolwiek kontaktów z nimi. Nale˝y tu wyjaÊniç, ˝e

Prawo Kanoniczne Islamu zabrania lichwy, a pobieranie

odsetek od kapita∏u zarówno przez bank, jak i przez je-

go klientów uwa˝ane jest za lichwiarstwo. Ten charak-

terystyczny sposób dzia∏alnoÊci bankowej, tak odmien-

ny od sposobu dzia∏ania banków handlowych, jest god-

ny poznania. Zajmiemy si´ wi´c ró˝nymi aspektami

dzia∏alnoÊci tego przedsi´biorstwa finansowego.

Historia powstania banków islamskich

Pierwszy bank islamski powsta∏ w Egipcie w 1963 r.

Celem jego dzia∏alnoÊci mia∏o byç zmobilizowanie spo-

∏ecznoÊci muzu∏maƒskiej do gromadzenia oszcz´dno-

Êci w bankach, co umo˝liwia∏o wykorzystanie tych za-

sobów w finansowaniu ró˝nych przedsi´wzi´ç. Pocho-

dzàce z tego zyski lub straty by∏y dzielone mi´dzy jego

udzia∏owców [1, s. 193]. W 1972 r. za∏o˝ono Bank Is-

lamski im. Nasera. Jego statut za∏o˝ycielski wyraênie

okreÊli∏, ˝e w dzia∏alnoÊci tego banku nie istnieje poj´-

cie „odsetek” [5, s. 147]. Jego dzia∏alnoÊç ogranicza∏a

si´ do trzech podstawowych funkcji:

- kupna i sprzeda˝y towarów po cenach ni˝szych

od cen rynkowych;

- oferowania us∏ug spo∏ecznych: po˝yczki tzw.

„dobroczynne” (nieoprocentowane), po˝yczki nieopro-

centowane na cele alimentacyjne, wyp∏acanie zasi∏ków

dla osób w wieku emerytalnym nie majàcych emerytur

oraz dla inwalidów nie majàcym rent;

- uzyskiwania dobrowolnych datków (ja∏mu˝ny)

przeznaczonych na pomoc potrzebujàcym [11, s. 147].

Pomimo skromnych doÊwiadczeƒ, dzia∏alnoÊç

banków islamskich okaza∏a si´ bardzo ciekawa, co zna-

laz∏o wyraz na Konferencji Ministrów Finansów Kra-

jów Islamskich w 1972 r., w czasie której szczegó∏owo

wymieniono dotychczasowe osiàgni´cia. Na Konferen-

cji Ministrów Finansów Krajów Islamskich w 1973 r.

rozpatrywano natomiast wszystkie aspekty teoretyczne

i praktyczne zak∏adania oraz dzia∏alnoÊci banków is-

lamskich oferujàcych pe∏ny zakres us∏ug bankowych.

W raporcie koƒcowym zaakceptowano i zalecono ten

typ banku [10, s. 184].

W 1977 r. w Dubaju powsta∏ Islamski Bank Dubaj-

ski, który jest uwa˝any za pierwszy bank islamski

w pe∏nym tego s∏owa znaczeniu. W tym samym roku

i na takich samych zasadach powsta∏y banki w Egipcie

i Sudanie [5, s. 147], a nast´pnie w innych paƒstwach,

tak˝e nieislamskich, w Azji, Europie i Ameryce Pó∏noc-

nej. Obecnie funkcjonuje 81 banków islamskich rozsia-

nych w 27 krajach ca∏ego Êwiata. Majà one 180 oddzia-

∏ów, a wartoÊç z∏o˝onych depozytów wynosi 193 mld

USD (dane z 1997 r.) [7, s. 240]. Jak wspomniano, rów-

47

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 0

BankowoÊç Komercyjna

Istota dzia∏alnoÊci banków islamskich

M u n i r A l - K a b e r

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 0

48 BankowoÊç Komercyjna

nie˝ banki nieislamskie utworzy∏y w swych siedzibach

specjalne oddzia∏y funkcjonujàce na zasadach banków

islamskich. W krajach islamskich, a konkretnie w Su-

danie, Pakistanie i Iranie, wszystkie banki przesz∏y na

ten system [7, s. 246].

Banki islamskie i rola ich poÊrednictwa

Banki islamskie nie ró˝nià si´ od innych, je˝eli braç

pod uwag´ ich rol´ jako poÊredników, ale odró˝nia je

zobowiàzanie do wyrzeczenia si´ dzia∏alnoÊci o cha-

rakterze lichwiarskim. Odgrywajà one dwojakà rol´ na

rynku, wyst´pujàc jako:

1) specjalni przedstawiciele (pe∏nomocnicy): bank

inwestuje oszcz´dnoÊci klienta w ró˝nych przedsi´-

wzi´ciach ustalonych wczeÊniej i nadzoruje je jako pe∏-

nomocnik; za pe∏nienie tej funkcji otrzymuje on pewnà

ustalonà z góry kwot´, bez ponoszenia odpowiedzial-

noÊci za ryzyko, które mo˝e wystàpiç w czasie inwesty-

cji; ponadto, klient nie mo˝e postawiç ˝adnych warun-

ków, okreÊlajàcych okres pe∏nienia przez bank funkcji

przedstawicielskich;

2) generalni przedstawiciele: bank otrzymuje Êrodki

materialne od klientów i inwestuje je w sposób, który

uwa˝a za s∏uszny (bez udzia∏u w∏aÊcicieli tych Êrodków).

Nie dotyczy to okresu inwestycji, w którym dzia∏ania

banku sà uzgadniane z klientem. Ponadto, tak jak w po-

przednim przypadku, bank nie ponosi odpowiedzialno-

Êci za ryzyko zwiàzane z danym przedsi´wzi´ciem.

Stosunki mi´dzy bankiem islamskim a korzystajà-

cymi z jego Êrodków mogà przybieraç trzy ró˝ne formy:

1) okreÊlony zysk z odsprzeda˝y - w j´z. arabskim

zwany Murabaha: bank kupuje pewne towary, po czym

sprzedaje je partiami z okreÊlonà mar˝à; cena tej us∏ugi

jest uzgadniana z góry;

2) uczestnictwo z ograniczonà odpowiedzialnoÊcià

- w j´z. arabskim zwane Mudaraba: bank przekazuje

Êrodki finansowe drugiej stronie w zamian za wykona-

nie ustalonego projektu - przedsi´wzi´cia;

3) uczestnictwo w spó∏ce - w j´z. arabskim zwane

Sharaka: polega na inwestycji, której wspó∏uczestnika-

mi sà banki islamskie oraz inne podmioty gospodarcze.

Wszystkie wymienione powy˝ej formy dzia∏alno-

Êci bankowej zgodne sà z Prawem Kanonicznym Islamu

- Szariat. Oznacza to, ˝e wszystkie dzia∏ania wyklucza-

jà zarówno lichw´, jak te˝ jakàkolwiek innà szkod´ dla

jednostki albo spo∏eczeƒstwa. Formy te uwarunkowane

sà ponadto przepisami, dotyczàcymi dzielenia zysków

i strat wynik∏ych z uczestnictwa w spó∏ce (tak˝e z ogra-

niczonà odpowiedzialnoÊcià) [4, s. 25]. Warto tu nad-

mieniç, ˝e banki islamskie nie ograniczajà si´ jedynie

do wspó∏pracy z ludêmi dysponujàcymi du˝ymi zaso-

bami materialnymi bàdê innego rodzaju zaletami [5, s.

151]. PoÊrednictwo banków islamskich, przejawiajàce

si´ w inwestowaniu w przedsi´wzi´cia Êrednio- i d∏ugo-

terminowe, oparte jest na bazie handlowej, nie zaÊ li-

chwiarskiej. Na potwierdzenie tej tezy przytoczyç mo˝na

dane, wedle których aktywa banków islamskich wzros∏y

o ponad 200%, a zysk ponad 9,5% rocznie [14, s. 247].

Istotne ró˝nice mi´dzy bankami islamskimi
a handlowymi

W rozdziale tym zajm´ si´ celami, relacjami, ró˝norod-

noÊcià dzia∏alnoÊci, stosunkami z bankiem centralnym,

sposobem rozliczania si´ z klientem oraz nadzorem nad

dzia∏alnoÊcià bankowà, czyli tym, co odró˝nia banki is-

lamskie od innych banków.

OdmiennoÊç celów to jedna z najistotniejszych

ró˝nic mi´dzy bankami islamskimi a handlowymi.

Podczas gdy banki handlowe dà˝à przede wszystkim

do jak najwi´kszego pomno˝enia w∏asnego majàtku,

banki islamskie kierujà si´ jeszcze jednà zasadà - dà˝à

równie˝ do pomno˝enia majàtku swoich klientów [6, s.

60]. Ponadto warto nadmieniç, i˝ wa˝nà cechà wyró˝-

niajàcà banki islamskie jest ich dà˝enie do wspomaga-

nia rozwoju gospodarczego i spo∏ecznego poprzez

umiej´tne okreÊlanie priorytetów inwestowania i spra-

wiedliwe dzielenie uzyskanych zasobów. Realizowane

jest to poprzez stwarzanie mo˝liwoÊci inwestowania

drobnym producentom i ludziom nauki. Pomaganie

biednym poprzez darowizny i po˝yczki dobroczynne

jest kolejnym wa˝nym celem dzia∏alnoÊci banków is-

lamskich. Dà˝eniem banków islamskich jest stawienie

czo∏a lichwie i pot´pienie prowadzàcych jà.

Kapita∏y z∏o˝one przez klientów w banku islam-

skim traktowane sà jednakowo, jednak˝e warunki

zwrócenia tych kapita∏ów zasadniczo si´ ró˝nià. Depo-

zyty z∏o˝one tylko do przechowania klient odzyskuje

na w∏asne ˝yczenie, bez ˝adnych procentów, niezale˝-

nie od czasu ich przechowywania. JeÊli natomiast cho-

dzi o depozyty inwestycyjne, to bank islamski nie jest

zobowiàzany do ich zwrotu czy zagwarantowania od

nich jakiegokolwiek zysku. Ponadto, depozytariusze

sami ponoszà ryzyko zwiàzane z trafnoÊcià zainwesto-

wania ich kapita∏u. Bank odpowiada jedynie za straty

zwiàzane ze z∏à administracjà. Dzieje si´ tak z powodu

specyficznego rodzaju stosunków klienteli z bankiem,

zbli˝onych raczej do relacji typu w∏aÊciciel kapita∏u -

udzia∏owiec, nie zaÊ d∏u˝nik - wierzyciel.

W bankach handlowych jest zazwyczaj tak, ˝e wie-

rzyciel wie z góry, jaki b´dzie zysk z okreÊlonej iloÊci

kapita∏u. W bankach islamskich jest inaczej - tutaj nie

jest wiadomo, czy okreÊlona inwestycja przyniesie

zysk, czy strat´. Kolejnà cechà charakterystycznà jest

fakt, i˝ w przypadku straty obie strony ponoszà odpo-

wiedzialnoÊç proporcjonalnà do iloÊci posiadanych

przez nie udzia∏ów.

Kwestia stosunku banku do pieni´dzy, którymi ob-

raca, jest kolejnà ró˝nicà mi´dzy bankami islamskimi

a handlowymi. W bankach handlowych Êrodki po˝y-

czane sà na ustalony wczeÊniej procent, a inwestycje

handlowe nie sà dozwolone z uwagi na ochron´ pieni´-

dzy deponentów. W przypadku banków islamskich sto-

sunki te opierajà si´ na zasadzie wspó∏udzia∏u. Wyjàt-

kiem jest tu kwestia zysku, który jest ustalany na zasa-

dzie mar˝y.

Opisana powy˝ej odmiennoÊç relacji u∏atwia dzia-

∏alnoÊç bankowà, gdy˝ stosunki mi´dzy bankiem

a klientem oparte sà na zasadzie ograniczonej odpowie-

dzialnoÊci (w j´z. arabskim zwanà mudaraba). Nale˝y

tu jednak zastrzec, i˝ w przypadku umowy o mar˝´ wy-

magana jest gwarancja zwrócenia wszystkich Êrodków

bez ˝adnych dodatkowych procentów w przypadku

niedotrzymania terminów.

Dzia∏alnoÊç banków handlowych ogranicza si´

w zasadzie wy∏àcznie do inwestycji bankowych, któ-

rych podstaw´ stanowià oprocentowane po˝yczki. Ban-

ki islamskie prowadzà du˝o bardziej rozwini´tà dzia∏al-

noÊç. Jako dobry przyk∏ad mo˝na tu podaç udzia∏ tych

banków w zak∏adaniu przedsi´biorstw, których zakres

dzia∏alnoÊci ograniczony jest jednie wymogami Prawa

Kanonicznego Islamu. Banki handlowe nie mogà pro-

wadziç tego typu dzia∏alnoÊci, gdy˝ ich statuty zobo-

wiàzujà je do koncentrowania wi´kszoÊci kapita∏u

w po˝yczkach i papierach wartoÊciowych. Poza tym

wymaga si´ od nich zachowania jak najwi´kszej p∏yn-

noÊci i stabilnoÊci finansowej. Banki islamskie nie

uznajà tej zasady tak ÊciÊle, gdy˝ dopuszcza si´ w nich

prowadzenie dzia∏alnoÊci na swój rachunek [16, s. 209].

W celu zachowania p∏ynnoÊci finansowej banki

handlowe mogà zaciàgaç po˝yczki w banku central-

nym. Banki islamskie Êwiadomie rezygnujà z tego ro-

dzaju pomocy, poniewa˝ wg Szariatu, czyli prawa ko-

ranicznego, lichwa jest zakazana (patrz Koran sura IV

wers 29), a oprocentowanie jest niczym innym jak w∏a-

Ênie lichwà. Banki centralne odmawiajà po˝yczek do-

broczynnych, je˝eli majà byç one udzielone na d∏u˝szy

termin, co praktycznie uniemo˝liwia korzystanie

z nich przez banki islamskie [12, s. 45]. Do wyjàtków

nale˝y sytuacja, która mia∏a miejsce w Kuwejcie, gdzie

Centralny Bank Kuwejtu udzieli∏ po˝yczki jednemu

z tamtejszych banków islamskich w celu utrzymania

przez ten bank p∏ynnoÊci finansowej. By∏a to jednak

po˝yczka krótkoterminowa (7 dni), a warunkiem jej

udzielenia by∏ wspó∏udzia∏ Centralnego Banku Kuwej-

tu w zyskach [16, s. 210].

W bankach handlowych procent od w∏o˝onego ka-

pita∏u okreÊlany jest z góry, na podstawie sumy pieni´-

dzy, terminu i stopy procentowej. W bankach islam-

skich jest inaczej: tam deponent i bank wspó∏uczestni-

czà w zyskach i stratach wynikajàcych z inwestycji,

a wysokoÊç tych zysków i strat zale˝y od wk∏adu kapi-

ta∏owego stron. W trakcie trwania inwestycji mogà po-

jawiaç si´ nowi inwestorzy, a inni mogà si´ wycofywaç

- wszyscy jednak wspó∏uczestniczà w zysku oblicza-

nym w rozliczeniu rocznym. Ponadto, deponent ma

prawo do zysku uzyskanego w latach, gdy nie by∏ jesz-

cze wspó∏udzia∏owcem inwestycji. JeÊli deponent wy-

cofa swe Êrodki przed zakoƒczeniem danego roku, wte-

dy nie ma prawa do zysku z poprzednich lat, a jedynie

do zysku uzyskanego do momentu wycofania si´. JeÊli

zyski sà obliczane w terminach kwartalnych i rok fi-

nansowy banku dobieg∏ do koƒca, wtedy zyski dolicza-

ne sà do nast´pnego roku i przys∏ugujà deponentowi

tylko, je˝eli nie wycofa∏ on swoich Êrodków przed

up∏ywem tego terminu [3, s. 158].

Banki handlowe podlegajà nadzorowi sprawowa-

nemu przez ich w∏aÊcicieli, reprezentowanych w tzw.

wolnym zgromadzeniu uczestników, a tak˝e nadzorowi

ze strony rzàdu i banku centralnego. Banki islamskie,

poza nadzorem ze strony w∏aÊcicieli i rzàdu, podlegajà

równie˝ Prawu Kanonicznemu Islamu.

Wspó∏praca banków islamskich z bankami han-
dlowymi

Istnienie banków islamskich jako instytucji oferujàcych

szczególne us∏ugi finansowe nie wyklucza potrzeby ist-

nienia banków handlowych. Banki islamskie nie mogà

ich ca∏kowicie zastàpiç, choçby z uwagi na zad∏u˝enie

Trzeciego Âwiata i ograniczenia wynikajàce z prawa is-

lamskiego. Oba rodzaje banków powinny prowadziç

dozwolonà prawem walk´ konkurencyjnà, a tak˝e

wspomagaç si´ wzajemnie. Banki handlowe, z racji

d∏u˝szego czasu funkcjonowania na rynku, majà lepiej

rozbudowanà sieç swoich placówek. Przyk∏adem

wspó∏istnienia mog∏aby wi´c byç wspó∏praca, polegajà-

ca na dzia∏alnoÊci informacyjnej banków handlowych

skierowanej do klientów pragnàcych ulokowaç swe

Êrodki w bankach islamskich. Z drugiej strony banki

handlowe mogà si´gaç po nadmiar pieni´dzy w ban-

kach islamskich w celu inwestycji w te obszary rynku,

na których banki islamskie nie mogà funkcjonowaç (np.

papiery wartoÊciowe).

Banki handlowe mogà prowadziç transakcje han-

dlowe krótkoterminowe na rzecz banków islamskich

za okreÊlonà prowizjà. Innym przyk∏adem takiej

wspó∏pracy mo˝e byç poÊrednictwo banków handlo-

wych na rzecz islamskich w krajach nie majàcych ta-

kich banków lub wspó∏uczestnictwo w okreÊlonej in-

westycji z ograniczonym ryzykiem i rozsàdnym zy-

skiem. Wspó∏praca mi´dzy bankami mo˝e przybieraç

tak˝e innà form´, na przyk∏ad takà, ˝e banki islamskie

inwestujà w przedsi´wzi´cie Êrodki finansowe, banki

handlowe pe∏nià zaÊ funkcje doradcze i nadzorcze

[14, s. 78].

49

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 0

BankowoÊç Komercyjna

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 0

50 BankowoÊç Komercyjna

Rodzaje dzia∏alnoÊci banków islamskich

G∏ównà funkcjà banków islamskich jest otwieranie

i prowadzenie rachunków depozytowych. Dzielà si´

one na: depozyty handlowe, ogólne inwestycyjne, spe-

cjalne inwestycyjne i uwarunkowane.

Depozyty handlowe. Rachunki te polegajà na sta-

∏ym pozostawaniu depozytów w bankach. Ârodki zgro-

madzone na takich rachunkach mo˝na wycofaç po-

przez czeki lub zlecenia wyp∏aty. Posiadacze tych ra-

chunków nie uczestniczà jednak w zyskach i stratach

wynik∏ych z inwestycji bankowych. Kapita∏y te mo˝na

wi´c traktowaç jako dobroczynnà po˝yczk´ na rzecz

banku. Bank mo˝e je wykorzystaç jedynie za pisemnà

zgodà deponenta, która jest wa˝nym elementem prawa

kanonicznego (arab. Fikih). [3, s. 87].

Ogólne depozyty inwestycyjne (wspólne depozyty

inwestycyjne). Polegajà one na inwestowaniu wspól-

nych pieni´dzy dysponentów w przedsi´wzi´cie wy-

brane przez bank, ze wspólnà odpowiedzialnoÊcià za

straty i zyski wynik∏e z tego inwestowania (sà one dzie-

lone mi´dzy inwestorów proporcjonalnie do wysokoÊci

kapita∏u wniesionego w inwestycj´). Bank otrzymuje

wczeÊniej ustalony procent za dzia∏alnoÊci us∏ugowe,

ale tylko w przypadku zysku [12, s. 43]. Ponadto, ter-

min depozytu jest okreÊlony przez deponenta.

Specjalne depozyty inwestycyjne. W tym przypad-

ku sam klient (wnoszàcy depozyt) wybiera rodzaj

przedsi´wzi´cia, ale jednoczeÊnie bierze na siebie ryzy-

ko zwiàzane z ewentualnym powodzeniem bàdê niepo-

wodzeniem inwestycji. Bank otrzymuje okreÊlony pro-

cent za dzia∏alnoÊç us∏ugowà, ale liczony nie od zysku,

lecz od depozytu, nawet w przypadku straty. Prawo to

przys∏uguje bankowi na podstawie umowy o pe∏no-

mocnictwo [3, s. 159].

Depozyty uwarunkowane. Ten rodzaj depozytu jest

popularny w krajach, które nie zwalniajà banków islam-

skich z przepisów bankowych danego kraju, obejmujà-

cych wszystkie inne banki. Stany Zjednoczone i kraje

europejskie nie zezwoli∏y na istnienie banków islam-

skich na swoim terenie w∏aÊnie z powodu depozytów

opartych na zasadzie wspó∏udzia∏u w zyskach i stratach

[3, s. 166]. Jak mo˝na zastàpiç depozyty uwarunkowane

w celu omini´cia tego typu barier? Depozyty te mo˝na

traktowaç jako rachunek inwestycyjny na rzecz depo-

nenta - je˝eli oczywiÊcie znajdzie si´ inwestycja spe∏nia-

jàca warunki dotyczàce zysku i terminu depozytu, które

bank i klient przyj´li na poczàtku. Je˝eli te warunki zo-

stanà spe∏nione, wtedy rola banku ogranicza si´ do

uprawnionego nadzoru - tak jak w przypadku funduszu

inwestycyjnego na rzecz deponentów [8, s. 160].

Istniejà jeszcze inne rodzaje dzia∏alnoÊci banków

islamskich, scharakteryzowane poni˝ej.

List kredytowy. Jest on zobowiàzaniem banku do

wyp∏aty sumy nale˝nej beneficjentowi na jego ˝àdanie.

Wed∏ug zasad dzia∏alnoÊci banków islamskich, list kre-

dytowy zawiera dwa niezb´dne elementy: pe∏nomoc-

nictwo banku i gwarancje ze strony ˝yranta. Bank - pe∏-

nomocnik mo˝e pobraç od swojego klienta pewnà kwo-

t´ na pokrycie kosztów wystawienia listu kredytowego,

ale kwota ta nie mo˝e byç wy˝sza ni˝ 0,3% wartoÊci li-

stu kredytowego. ˚yrant wyst´puje na zasadzie dobro-

czynnoÊci, spe∏nienia dobrego uczynku wobec bliênie-

go, w zwiàzku z tym je˝eli dochodzi do sp∏aty nale˝no-

Êci przez ˝yranta, bank islamski nie mo˝e obcià˝yç go

odsetkami [1, s. 87].

Poniewa˝ do tej pory prawnicy zajmujàcy si´ pra-

wem koranicznym nie sà ca∏kowicie zgodni co do tego,

czy Szariat na pewno zezwala pobieraç bankom islam-

skim chocia˝by minimalne op∏aty na pokrycie kosztów

wystawienia listu kredytowego, nie wszystkie banki is-

lamskie prowadzà tego typu transakcje [3, s. 118].

Akredytywa dokumentowa. Jest to zobowiàzanie

banku importera do uregulowania nale˝noÊci eksporte-

ra w zamian za z∏o˝enie dokumentów reprezentujàcych

towar.

Za pomocà akredytywy dokumentowej zlecenio-

dawcà jest importer, który zleca swemu bankowi otwar-

cie akredytywy na rzecz eksportera nazywanego bene-

ficjentem akredytywy. Oznacza to, ˝e beneficjent akre-

dytywy bezwzgl´dnie otrzyma zap∏at´, jeÊli spe∏ni wa-

runki wymienione w akredytywie.

W tym przypadku do dyspozycji banku jako pe∏no-

mocnika powinna byç kwota równowa˝na wartoÊci to-

waru; je˝eli importer nie pokrywa ca∏ej wartoÊci, wtedy

bank uzupe∏nia ten brak poprzez odsetki pobierane od

importera [1, s. 92]. Jak widaç, sytuacja taka jest nie do

pogodzenia z zasadà dzia∏ania banków islamskich, któ-

re nie mogà pobieraç odsetek w tej formie. Problem ten

rozwiàzuje si´ na dwa sposoby: bank sam uzupe∏nia

brak i staje si´ wspó∏udzia∏owcem albo otrzymuje od

importera gwarancj´ wykupienia od banku towaru

w chwili jego otrzymania lub w innym uzgodnionym

terminie [7, s. 16].

Papiery wartoÊciowe. Islamskie organy prawo-

dawcze uwa˝ajà, ˝e tego typu dzia∏alnoÊç jest sprzecz-

na z Prawem Kanonicznym Islamu wtedy, gdy transak-

cje sà oparte na oprocentowaniu nielegalnym. Jedno-

czeÊnie dopuszcza si´ obrót papierami wartoÊciowymi,

jeÊli operacje te nie biorà udzia∏u w zyskach i stratach.

Ponadto, banki islamskie zajmujà si´ takimi rodzajami

dzia∏alnoÊci, jak przelewy wewn´trzne i zewn´trzne (z kon-

ta na drugie konto albo z miejscowego banku do innego,

w innym kraju), a tak˝e kupno i sprzeda˝ walut, rachunki

korespondenckie, wynajem sejfów, wydawanie papierów

wartoÊciowych (udzia∏y przedsi´wzi´ç zgodnych z prawem

kanonicznym), przechowywanie papierów wartoÊciowych

(weksle, obligacje skarbowe i czeki) [8, s. 268].

Kolejnà dziedzinà, w której banki islamskie przeja-

wiajà du˝à aktywnoÊç, jest dzia∏alnoÊç na gruncie spo-

∏eczno-gospodarczym. Kredyty, które stanowià g∏ówny

rodzaj dzia∏alnoÊci inwestycyjnej banków handlowych,

nie odpowiadajà przepisom banków islamskich. Dlate-

go te˝ wprowadzono inne - omówione poni˝ej - meto-

dy inwestycyjne.

1. Wspó∏uczestnictwo. Polega ono na zak∏adaniu

przedsi´biorstw wspólnymi Êrodkami finansowymi

oraz na wspó∏udziale w zyskach i stratach, które sà

dzielone proporcjonalnie do ich wk∏adów kapita∏o-

wych. Je˝eli jeden ze wspó∏udzia∏owców przejmuje sta-

nowisko zarzàdzajàcego, to otrzymuje wtedy okreÊlony

udzia∏ w zysku, poza podzia∏em zgodnie z okreÊlonà

umowà. Prawodawstwo wyró˝nia cztery rodzaje

uczestnictwa [16, s. 235]:

a) negocjacyjne - obowiàzuje pe∏noletnoÊç uczest-

ników oraz równoÊç ich wk∏adów kapita∏owych, praw

i obowiàzków, a tak˝e podzia∏u w zyskach i stratach;

ponadto ka˝dy jest pe∏nomocnikiem i gwarantem dla

pozosta∏ych;

b) uczestnictwo w „kierowaniu” - pe∏noletnoÊç

uczestników nie jest tu obowiàzkowa, nie jest tak˝e

obowiàzkowa równoÊç podzia∏u i wk∏adu; ka˝dy cz∏o-

nek zarzàdu jest pe∏nomocnikiem, ale nie jest gwaran-

tem, czyli stosowanie si´ do obowiàzujàcych regu∏ jest

jego sprawà osobistà [2, s. 118];

c) cz∏onkostwo w zarzàdzie - przedsi´biorstwo

uczestniczy w przedsi´wzi´ciu poprzez wniesione

kwalifikacje, prac´ fizycznà i umys∏owà;

d) uczestnictwo presti˝owe - tutaj tak˝e nie ma

wk∏adu kapita∏owego, gdy˝ udzia∏ opiera si´ na reputa-

cji uczestników i ich dobrej opinii, co mo˝e u∏atwiç

rozwój inwestycji.

Podzia∏ ten jest oczywiÊcie czysto teoretyczny,

gdy˝ w praktyce wyst´pujà mieszane rodzaje uczestnic-

twa, jak np. kapita∏owy i zarzàdzeniowy lub uczestnic-

two w pracy fizycznej i z kwalifikacjami. Jednak najbar-

dziej popularne jest uczestnictwo w kierownictwie [1,

s. 91].

W 1979 r. w Dubaju podczas Kongresu Islamskiego

jego uczestnicy postanowili ustaliç tzw. sta∏e uczest-

nictwo i uczestnictwo malejàce. Sta∏e polega na okre-

Êleniu sta∏ych wk∏adów banku i wspólnika, niezmien-

nych do koƒca realizacji przedsi´wzi´cia. Uczestnic-

two malejàce natomiast jest to prawo do wykupienia

wk∏adu banku przez wspólnika jednorazowo lub stop-

niowo, ewentualnie sprzeda˝ tego wk∏adu stronie trze-

ciej przez dowolnà ze stron.

2. Uczestnictwo z ograniczonà odpowiedzialno-

Êcià. Oznacza ono po∏àczenie kapita∏u zaoferowanego

przez jednà stron´ i pracy zaoferowanej przez drugà,

w celu wykonania przedsi´wzi´cia inwestycyjnego.

Pierwszà ze stron nazywamy po˝yczkodawcà i to ona

ponosi odpowiedzialnoÊç za straty, choç oczywiÊcie za-

razem partycypuje w zyskach. Drugà stron´ okreÊla si´

mianem pracodawcy - nie ponosi on odpowiedzialno-

Êci za straty, ale oczywiÊcie te˝ uczestniczy w podziale

zysków. Przyk∏adem uczestnictwa z ograniczonà odpo-

wiedzialnoÊcià jest po˝yczenie lekarzowi kapita∏u po-

trzebnego na za∏o˝enie placówki w zamian za okreÊlo-

nà kwot´ z zysku [9, s. 400]. Ten rodzaj uczestnictwa

mo˝e budziç skojarzenia z metodami po˝yczania

w bankach handlowych, gdzie po˝ycza si´ od klientów

kapita∏, po czym wypo˝ycza si´ go stronie trzeciej

z ró˝nicà w procentach, która stanowi zysk banku.

W banku islamskim zysk oblicza si´ na podstawie ró˝-

nicy mi´dzy kapita∏em z depozytów wniesionym przez

bank a udzia∏em oferowanym przez udzia∏owca.

3. Wspólny zysk ze sprzeda˝y. Polega na porozu-

mieniu mi´dzy sprzedajàcym a kupujàcym w sprawie

sprzeda˝y okreÊlonego towaru lub jego dostarczenia

zgodnie z wymogami kupujàcego. Zap∏ata za t´ us∏ug´

mo˝e byç gotówkowa, ratalna lub terminowa. W ban-

kach islamskich najbardziej popularna jest zap∏ata ra-

talna lub terminowa. Rozpatrzmy trzy ró˝ne rodzaje

sprzeda˝y stosowane w bankach islamskich.

Sprzeda˝ zaoczna. Jest ona nara˝ona na niebez-

pieczeƒstwo oszustwa, gdy˝ kupujàc towar, nie wiemy

o nim nic konkretnego (np. kupowanie ryby w wodzie

lub ptaka w powietrzu). Formalnie taki typ sprzeda˝y

jest zabroniony, gdy˝ mo˝e prowadziç do bezprawnego

zaw∏aszczenia majàtku lub do innych nieporozumieƒ

mi´dzyludzkich [15, s. 79]. Jednak˝e niektórzy teolo-

dzy dopuszczajà ten rodzaj sprzeda˝y w przypadku,

gdy towar jest ∏atwo dost´pny, tani, ∏atwo jest go okre-

Êliç i odró˝niç (np. sprzeda˝ nienarodzonego jagni´cia

razem z matkà) lub je˝eli zasz∏a jakaÊ nag∏a, wyjàtkowa

potrzeba.

Sprzeda˝ akredytowana polega na sprzeda˝y to-

waru po okreÊlonej cenie i odkupieniu go po jakimÊ

czasie po cenie ni˝szej, wedle zawartej umowy. Sprze-

da˝ ta jest podobna do umów odkupienia mi´dzy pod-

miotami handlujàcymi papierami wartoÊciowymi [19,

s. 26].

Sprzeda˝ zaliczkowa polega na p∏aceniu z góry za

zamówiony towar, który jest dostarczany w póêniej-

szym terminie, zgodnie z zawartà umowà. Sprzeda˝ ta-

ka jest dozwolona tylko wtedy, gdy sprzedajàcy jest

w stanie wywiàzaç si´ z obietnicy dostarczenia towaru.

Sprzeda˝ gotówkowa i terminowa - sprzeda˝ go-

tówkowa odbywa si´, jak zwykle, na zasadzie zap∏aty

za towar gotówkà; w przypadku zaÊ sprzeda˝y termino-

wej zap∏ata za towar odbywa si´ ratalnie albo jednora-

zowo w innym terminie - za cen´ wy˝szà od rynkowej.

Prawo kanoniczne dopuszcza takie praktyki, gdy˝ ró˝-

nica w cenie dotyczy samego towaru, nie wyp∏ywa zaÊ

z ch´ci zarobienia (lichwy) [13, s. 26].

4. Leasing. W bankach islamskich, podobnie jak

w wi´kszoÊci innych banków, odró˝niamy dwa rodza-

je leasingu: finansowy i operacyjny. Leasing finansowy

jest to nieodwo∏alna umowa mi´dzy bankiem a klien-

51

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 0

BankowoÊç Komercyjna

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 0

52 BankowoÊç Komercyjna

tem. Leasing operacyjny ró˝ni si´ tym, ˝e mo˝na go

anulowaç, a jego termin jest krótszy ni˝ leasingu finan-

sowego. Nale˝y tu dodaç, ˝e w przypadku leasingu

operacyjnego odpowiedzialnoÊç za wszystkie wydatki

spada na bank.

5. Kredyty dobroczynne. Opierajà si´ one na po˝y-

czaniu Êrodków finansowych i zwracaniu ich bez ˝ad-

nych procentów. Strona po˝yczajàca nie partycypuje

ani w zyskach, ani w stratach wynik∏ych z inwestowa-

nia. Kredyty dobroczynne udzielane sà zazwyczaj w ce-

lu op∏acania mniejszych inwestycji. èród∏em finanso-

wania tych po˝yczek sà Êrodki finansowe deponentów.

Nadzór nad dzia∏alnoÊcià banków islamskich

Nadzór banku centralnego. W poczàtkach swej dzia∏al-

noÊci banki islamskie by∏y pozbawione nadzoru banku

centralnego. Obecnie, pod naciskiem banków handlo-

wych, nadzór nad bankami islamskimi sprawuje bank

centralny. Charakter tego nadzoru jest jednak nieco ró˝-

ny w zale˝noÊci od kraju, w którym dany bank si´ znaj-

duje [15, s. 123].

Nadzór deponentów - prowadzà go przedstawicie-

le w Radzie Ogólnej, którzy wybierajà zarzàdców i nad-

zorców rachunkowych.

Nadzór Prawa Kanonicznego - odbywa si´ po-

przez Prawnà Rad´ Kanonicznà, zwanà czasami Kon-

sultantem Prawno-Kanonicznym, która analizuje

wszystkie rozrachunki pod kàtem ich zgodnoÊci z pra-

wami Islamu [8, s. 305].

Nadzór sàdowniczy - chroni on bank przed klien-

tami mogàcymi niedotrzymaç warunków umów banko-

wych. Wiadomo, ˝e w bankach islamskich w razie

opóênienia sp∏aty klient nie b´dzie obcià˝ony dodatko-

wymi odsetkami. W Pakistanie w celu wspomo˝enia

banków w Êciàganiu d∏ugów uchwalono prawo karne,

które kara∏o klienta zwlekajàcego z zap∏atà. W razie

d∏ugiego sporu sàd nakazuje tam klientowi zastawienie

depozytu jako kaucji, którà bank mo˝e dowolnie obra-

caç do chwili rozwiàzania sporu [18, s. 309].

Podsumowanie

W 1963 r. powsta∏y pierwsze banki islamskie w Egip-

cie, ale pe∏ny rozkwit ich dzia∏alnoÊci datuje si´ od

1977 r. (powstanie Islamskiego Banku Dubajskiego).

Funkcje banków islamskich w zasadzie nie sà od-

mienne ni˝ w bankach handlowych, poniewa˝ ich ro-

la poÊrednictwa mi´dzy deponentami a inwestorami

jest taka sama. Banki te zasadniczo ró˝nià si´ nato-

miast pod wzgl´dem stosunków z klientami, za∏o˝eƒ

swej dzia∏alnoÊci, stosunków z bankiem centralnym,

rozliczenia depozytów oraz kontroli nad dzia∏alnoÊcià

banków.

Stosunek mi´dzy deponentami a bankiem islam-

skim jest rodzajem uczestnictwa, podczas gdy w przy-

padku banków handlowych ma on postaç relacji typu

d∏u˝nik - wierzyciel. Banki islamskie, poza funkcjami

typowo bankowymi, prowadzà równie˝ ró˝nego rodza-

ju dzia∏alnoÊç pozabankowà, w szczególnoÊci koncen-

trujàce si´ na transakcjach handlowych, nie zaÊ inwe-

stycyjno-produkcyjnych. W analizie systemu nadzoru

banków islamskich uwag´ zwraca dodatkowy nadzór

nad tymi bankami, pochodzàcy z nakazów kanonicz-

nych i sàdownictwa.

Zwa˝ywszy na priorytety w dziedzinie celów

i sposób post´powania, dzia∏alnoÊç banków islamskich

jest logiczna i zgodna z zasadami Islamu, jednak w prak-

tyce wiele spraw pozostaje pod znakiem zapytania.

Literatura

1. Al Salus A., Muaamalat Al Bunuk Wa Ahkamaha Al Sharyia, Dar Al Manama, Kair 1991.

2. Atar N., Al Muamalat Al Masrafyia Wa Al Rabawyia, Muassasat Al Rysala, Bejrut 1980.

3. Atyia J., Al Bunuk Al Islamyia Bain Al Huryia Wa Al Tanzim, Al Dahwa 1991.

4. Awad Hasim M., Dalil Al Amal Fi Al Bunuk Al Islamyia, Bank Al Tanmyia Al Islami, Chartum 1985.

5. Hammuda S., Mukarana Baina Al Wasael Al Istithma Ryja Lilbunuk Al Islamyia Wa Al Taklidyia, Ittihand Al

Masaref Al Arabyia, Bejrut 1989.

6. Hydjazi A., A'fak Al Taawon Bain Al Masaref Al Islamyia Wa Al Rabawyia, Ittihadal Masaref Al Arabyia, Bejrut

1989.

7. Hindi M., Idaryt Al Bunuk Al Tidjaryia, Al Maktab Al Arabi Al Hadith, Aleksandria 1997.

8. Hindi M., Idaryt Al Muassasat Al Malyia, Dalta, Aleksandria 1997.

9. Hinnawi M., Al Salem M., Al Muassasat Al Malyia, Dar Al Jamyia, Kair 1998.

10. Ismail M., Mustabal Al Masaref Al Islamyia, Ittihad Al Masaref Al Arabyia, Bejrut 1989.

11. Iz Al Arab, Alryba Bain Al Iktysad Wa Al Din, Dar Al Aksa Lilkitab, Kair 1986.

12. Kabbara A., Fi Al Syiasa Al Nakdyia Wa Al Ihtyiatat, Ittihad Al Masaref Al Arabyia, Bejrut 1989.

53

B A N K I K R E DY T c z e r w i e c 2 0 0 0

Makroekonomia

13. Karadawi Y., Tajrubat Al Bunuk Al Isalamyia, Dar Al Kalam, Kuwejt 1984.

14. Kasim M., A'fak Al Taawon Bain Al Masaref Al Islamyia Wa Al Taklidyia, Ittihad Al Masaref Al Arabyia, Bej-

rut 1989.

15. Sabik S. Fikh Al Sunna, Dar Al Kitab Al Arabi, Bejrut 1971.

16. Shabra M., Nahwa Nyzam A'dyl, Vergin USA 1987.

17. Shhata M., Falsafat Al Amal Al Masraf, Al Islami, Ittihad Al Masaref Al Arabyia, Bejrut 1989.

18. Sulaiman A., Furu' Al Masaref Al Islamyia, Ittihad Al Masaref Al Arabyia, Bejrut 1989.

19. Tintawi M., Muamalat Al Bunuk Wa Ahkamuha, Dar Al Ifta' Al Masryia, Kair 1990.