PAŃSTWA EUROPY ŚRODKOWO – WSCHODNIEJ.

CHARAKTERYSTYKA REGIONU

Kraje Europy Środkowo-Wschodniej to 20 organizmów państwowych o bardzo zróżnicowanej
geografii, historii, politycznych formach organizacji społeczeństwa i gospodarce. Są to: Albania,
Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Macedonia, Mołdawia,
Polska, Rosja, Rumunia, Serbia, Czarnogóra, Kosowo, Słowacja, Słowenia, Ukraina, Węgry.

Jest to w znacznej części (bez Rosji, Ukrainy, Mołdawii) obszar „pomiędzy”: pomiędzy Rosją i
Niemcami w ich odwiecznej rywalizacji o dominację w tej części Europy, pomiędzy cywilizacyjnym
Wschodem i Zachodem oraz demokracją i wolnością a autorytaryzmem i zniewoleniem.

Kulturowo i duchowo Europa Środkowa bardziej przynależy do Zachodu niż Wschodu, jednak po
zakończeniu II wojny światowej została „porwana” i po przeprowadzeniu „prania mózgu” związana
została z Europą Wschodnią (Rosją).

Europa Środkowo-Wschodnia to nazwa stosowana dla określenia państw powstałych w wyniku
rozpadu bloku socjalistycznego. Losy tych krajów po 1989 roku to najczęściej próby powrotu „na
Zachód”, czyli budowy demokratycznego systemu politycznego, społeczeństwa obywatelskiego i
gospodarki wolnorynkowej.

Geneza powstania tych państw jest różnorodna. Można je podzielić na następujące kategorie:



państwa, które zrodziły się w średniowiecznej Europie: Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Litwa,
Polska, Rosja, Serbia i Czarnogóra, Węgry,



państwa powstałe w wyniku rozpadu Turcji: Albania, Rumunia,



państwa powstałe w wyniku rozpadu Rosji: Estonia, Łotwa,



państwa powstałe w wyniku rozpadu socjalistycznych federacji: Czechosłowacji: Słowacja;
Jugosławii: Bośnia i Hercegowina, Macedonia i Słowenia; ZSRR: Mołdawia i Ukraina.

Europa Środkowa i Wschodnia była przez ostatnie tysiąc lat obszarem politycznej, militarnej,
gospodarczej i kulturowej konfrontacji wielu państw.

Na państwa regionu wpływ wywierały trzy odmienne wzorce cywilizacyjne:



łaciński, czyli zachodni:



odwołujący się do chrześcijaństwa



od XIX wieku także do racjonalizmu i indywidualizmu, którego owocami były rewolucja
przemysłowa i narodowa



niosące ze sobą idee modernizacja i demokratyzacji państwa



bizantyjski:



odwołujący się do prawosławia,



wartości tradycyjnych,



kolektywizmu i idei słowianofilstwa



orientalny:



odwołujący się do idei monarchii despotycznej, opartej na sztywnej biurokratyczno-militarnej

strukturze legitymizowanej dodatkowo przez wspólną wiarę – islam

Na obszarze tym ukształtowało się co najmniej 5 kręgów cywilizacyjnych:



łaciński zintegrowany: Czechy i Słowenia



łaciński niezintegrowany, z zauważalnymi wpływami innych kultur: Chorwacja, Estonia, Litwa,
Łotwa, Polska, Słowacja, Węgry



bizantyjski: Rosja i Ukraina



bizantyjsko-orientalny: Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Macedonia, Mołdawia, Rumunia, Serbia i
Czarnogóra



orientalny: Albania.

Charakter tych kręgów odbija się przede wszystkim na kulturze politycznej, kształcie prawa oraz
wzorcach społecznej kooperacji i rywalizacji, m.in. w polityce i gospodarce.

Społeczeństwa zamieszkujące kraje Europy Środkowej i Wschodniej są mocno zróżnicowane.
Zachodzące na przestrzeni setek lat procesy demograficzne, społeczne i polityczne stworzyły w tym
regionie – obok państw jednolitych narodowo i wyznaniowo – także i takie, w których kwestie wiary i
poczucia przynależności narodowej budzą poważne konflikty, a ich charakter mocno wpływa na
kształt systemu politycznego.

Jeżeli chodzi o strukturę etniczną to w Europie Środkowo-Wschodniej mamy do czynienia
z krajami:



jednonarodowymi: Albania, Chorwacja, Polska, Węgry, Słowenia i Czechy (przy założeniu barku
większych różnic pomiędzy Czechami i Morawianami),



posiadającymi znaczną mniejszość: Bułgaria, Litwa, Rumunia, Słowacja, Ukraina,



wielonarodowymi: Bośnia i Hercegowina, Estonia, Łotwa, Macedonia, Mołdowa, Rosja, Serbia i
Czarnogóra.

Innym istotnym czynnikiem determinującym kulturowe oblicze społeczeństw Europy Środkowej i
Wschodniej są podziały religijne. W ostatnim tysiącleciu na tym obszarze rozwijało się przynajmniej 5
wielkich wyznań monoteistycznych: katolicyzm, prawosławie, protestantyzm, islam, judaizm.
Oceniając społeczno- polityczną siłę wpływu religii w tych krajach w latach 1989-1990 można
podzielić je na te, w których wpływ religii był:



silny: Polska, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina



średni: Estonia, Litwa, Łotwa, Słowacja, Słowenia



słaby: Czechy, Bułgaria, Macedonia, Rumunia, Mołdawia, Ukraina, Węgry



nieistotny: Albania, Serbia i Czarnogóra, Rosja.

Zróżnicowany obraz państw Europy Środkowo-Wschodniej ukazuje indeks fragmentacji kulturowej
(liczony wg danych dotyczących struktury etnicznej i wyznaniowej). Wyróżnia się więc kraje:



jednolite kulturowo, np. Polska



względnie jednolite, np. Chorwacja, Rumunia



silnie sfragmentaryzowane, np. Rosja, Łotwa, Bośnia i Hercegowina.

Nie można jednoznacznie stwierdzić czy takie sfragmentaryzowanie silnie wpływa na charakter
systemu politycznego, bo np. w wyznaniowo jednolitej Polsce problem polityki państwa wobec
Kościoła jest bardziej palący niż np. w wyznaniowo silniej zróżnicowanej Słowacji.

W przeszłości krajów Europy Środkowej i Wschodniej tkwi też inna interesująca cecha - ich
doświadczenie demokratyczne. Co prawda nie mają one takiego doświadczenia po wyzwoleniu spod
okupacji niemieckiej w 1945 roku. Przyczyną tego było pozostawanie pod wpływem totalitarnego
ZSRR.
Analizując jednak przeszłość tych państw przed 1939 rokiem należy wskazać co najmniej kilka
możliwych wariantów rozwojów ich historii:



kraje, które przed 1989 nie miały w swojej historii żadnego poważnego epizodu
demokratycznego: Albania, Rosja, Ukraina, Mołdawia



kraje, w których funkcjonowała ograniczona demokracja: Węgry i Rumunia (do lat 30. XX wieku)



kraje, w których przez jakiś czas funkcjonował demokratyczny system polityczny, wyparty
następnie przez różne formy autorytaryzmu: Bułgaria (1919-1934), Estonia (1920-1934),
Jugosławia (1921-1929), Litwa (1922-1926), Łotwa (1920-1934), Polska (1919-1926)



kraje, w których reżim demokratyczny załamał się w wyniku zewnętrznej agresji: Czechy i
Słowacja (1920-1939)

Po zakończeniu II wojny światowej kraje Europy Środkowo-Wschodniej znalazły się w orbicie
wpływów ZSRR, co zaowocowało w latach 1945-48 procesem sowietyzacji i ewolucją narodowych
systemów politycznych w kierunku totalitarnego, radzieckiego wzorca.

Stopień w jakim te systemy upodabniały się do modelu radzieckiego był zróżnicowany, wyróżniamy
3 przypadki:



kraje, w których mamy do czynienia z silną legitymizacją władzy komunistów, opartą bądź na
społecznej rewolucji (Rosja), bądź na dominującej roli komunistów w wyzwoleniu kraju spod
okupacji niemieckiej (Jugosławia)



kraje, w których legitymizacja ta była słaba i odwoływała się do silnej pozycji partii
komunistycznej jeszcze przed II wojną światową i będąca najczęściej następstwem dużej roli
komunistów w antyhitlerowskim ruchu oporu (Albania, Bułgaria, Słowacja) bądź częściowo głosu
wyborców (Czechy i Słowacja)



kraje, w których nie było silnej partii komunistycznej (Polska, Węgry, Rumunia, państwa
nadbałtyckie)

TEORIA PROCESÓW TRANSFORMACYJNYCH

I. Definicje



Zasadnicze pojęcia, określające przekształcenia systemów, to: zmiana systemowa, transformacja,
tranzycja oraz demokratyzacja.

1. Zmiana systemowa



może być definiowana jako efekt procesu tworzenia i krystalizowania nowych reguł, procesu
instytucjonalizacji nowego systemu,



także jako trwałe i znaczące przekształcenie struktury systemu politycznego, jego funkcji oraz
interakcji z otoczeniem

2. Transformacja i tranzycja



terminy

transformacja

(z

łac.

transformatio

–

przekształcenie)

oraz

tranzycja

(z łac. transitio – przejście) przez wielu autorów traktowane są jako synonimy oznaczające
pewien etap procesu zmian systemowych, okres przejściowy między poprzedzającym
a następującym po nim systemem politycznym



transformacja albo tranzycja umiejscawia dokonujące się przeobrażenia systemowe w konkretnej
przestrzeni geograficznej i czasowej



jest to okres, który z jednej strony wyznacza uruchomienie procesu rozkładu reżimu
autorytarnego, z drugiej zaś instalacja pewnej formy demokracji lub powrót do systemu
autorytarnego; jest to okres niepewności, fluktuacji, burzliwych zmian systemowych



przy czym pojęć tych można używać na określenie zarówno zmian typu: od systemu
niedemokratycznego do demokratycznego, jak i przekształceń w kierunku odwrotnym; w tym
sensie pisze się o „krajach przejścia” lub „krajach transformujących się”, w których reformy
przenikają podstawowe reguły gry, instytucje



nie wszyscy jednak autorzy są zgodni, że należy postawić znak równości między pojęciami
transformacja i tranzycja



wg W. Morawskiego termin „przejście” tzn. tranzycja, zakłada, iż proces zmian nie napotyka
żadnych poważniejszych barier, odbywa się bezkolizyjnie i bez większych ofiar; o wiele lepiej
natomiast charakter przekształceń systemów politycznych oddaje termin transformacja, gdyż
uwzględnia niezbędność wysiłku i czas potrzebny na zmiany



A. Antoszewski z kolei przyjmuje wersję, że termin tranzycja w szczególności określa jedną z
pierwszych i stosunkowo krótkotrwałą fazę zmiany systemowej, obejmującą podejmowanie
decyzji o zmianie systemu i tworzenie ogólnych ram funkcjonowania nowego systemu;
transformacja zaś dotyczy długotrwałego procesu instytucjonalizacji nowego systemu.

3. Demokratyzacja



termin ten jest bardziej precyzyjny, gdyż określa także kierunek przekształceń systemowych,
zmierzających w stronę budowy systemu demokratycznego



w tym też znaczeniu o demokratyzacji pisze S. Huntington, który wyróżnia fale demokratyzacji,
które określa jako zbiór przemian, przejście z niedemokratycznych do demokratycznych reżimów,
w określonym czasie i liczniejsze od przemian w przeciwnym kierunku



we współczesnym świecie wystąpiły 3 fale demokratyzacji:



I fala: 1828-1926



II fala: 1943-1962



III fala: 1974 – dziś, obejmująca również zmiany zachodzące w Europie Środkowej

i Wschodniej (niektórzy autorzy nazywają procesy zachodzące w tych krajach IV falą
demokratyzacji).



z kolei fale odwrotu, czyli zatrzymania (rezygnacji, cofnięcia) rozpoczętych zmian systemowych i
powrót

do

instytucji

niedemokratycznych

miały

miejsce

w

latach

1922-1942

(I fala odwrotu) oraz 1958-1975 (II fala)

II. Modele tranzycji
1. Modele S. Huntingtona



„wyjaśnienie jednoprzyczynowe”: jego istotą jest poszukiwanie wspólnej przyczyny leżącej u
podstaw zmiany systemowej w wielu państwach, np. zmiany w polityce światowej (pojawienie
się supermocarstwa), zakończenie wojny;



„rozwój równoległy”: zakłada, że istnieje zmienna niezależna, której wystąpienie
w poszczególnych krajach zawsze będzie prowadziło do tego samego skutku – rozpoczęcia
procesu demokratyzacji;



„efekt lawiny” albo „domina”: rozpoczęcie zmian systemowych w jednym z krajów powoduje
lawinę podobnych przemian w innych krajach;



„powszechnie uznawane panaceum”: w poszczególnych krajach występują co prawda odmienne
problemy

i

przyczyny

tranzycji,

ale

wywołują

one

te

samą

reakcję

i poszukiwanie środka ich rozwiązywania.



powyższe modele nie określają roli konkretnych czynników decydujących o rozpoczęciu procesu
demokratyzacji

2. Modele wskazujące na przyczyny demokratyzacji



Model funkcjonalny (obiektywny, modernizacyjny): zakłada, ze istnieje dodatnia korelacja
między czynnikami strukturalnymi związanymi przede wszystkim z rozwojem ekonomicznym, a
demokratyzacja systemów politycznych; wśród czynników ekonomicznych znalazły się:



poziom zamożności społeczeństwa



poziom industrializacji i urbanizacji



poziom wykształcenia obywateli

im wyższy stopień rozwoju ekonomicznego, tym pewniejsze dążenia społeczeństw do
demokratyzacji życia politycznego



Model genetyczny (subiektywny): opiera się na założeniu, że proces zmiany systemowej
zapoczątkowują przede wszystkim aktorzy polityczni wybierając określone strategie
rozwiązywania ujawnionych konfliktów społecznych (politycznych)

III. Rodzaje tranzycji
1. Kryterium stopnia zaangażowania poszczególnych aktorów politycznych w zmianę systemu (S.
Huntington):



transformacja – występuje, gdy reformom przewodzą elity rządzące (Węgry, Bułgaria, ZSRR)



zastąpienie – występuje, gdy tranzycja jest inicjowana przez opozycję (Rumunia, NRD)



przemieszczenie – występuje, gdy reformy są dziełem wspólnym rządu i opozycji (Polska,
Czechosłowacja)

2. Kryterium aktora lub aktorów inicjujących zmianę systemową (elity-masy) oraz na charakterze
przejścia (pokojowy lub z użyciem przemocy P. Schmitter):



pakt, oznaczający dominujący udział elit zawierających kompromis



reforma, warunkująca pokojowy charakter przejścia, który wymuszony jest naciskiem mas



narzucenie/przewrót/pucz, zmiany zostają zapoczątkowane przez część elity władzy, wiążą się z
użyciem siły



rewolucja, zmiany poprzedzają wystąpienia mas, przejście ma charakter burzliwy, wiąże się z
użyciem siły

IV. Etapy demokratyzacji
1. Erozja autorytaryzmu



oznacza postępującą utratę skuteczności czynności kierowniczych i przywódczych



jest to ta faza rozwoju politycznego, jaka zawiera się pomiędzy pierwszym widocznym przejawem
utraty zdolności reprodukcji stosunków politycznych gwarantujących trwałość określonego
reżimu, a ustanowieniem reguł będących już jego zaprzeczeniem



wśród określeń charakteryzujących erozję systemu pojawiają się często: delegitymizacja i
destabilizacja systemu, dezorganizacja struktur politycznych, społecznych i ekonomicznych,
dezintegracja wspólnoty politycznej



erozji towarzyszą próby stabilizacji i legitymizacji systemu, które mogą przybrać formę:



liberalizacji systemu: czyli złagodzenia kontroli sprawowanej przez ośrodki władzy nad

pewnymi sferami życia publicznego, rezygnacji z „enklaw prerogatyw”, zarezerwowanych
dotychczas dla rządzących, czy też rzeczywistego respektowania tych praw, które chronią
zarówno jednostki, jak i grupy społeczne przed arbitralnymi lub nielegalnymi aktami
popełnianymi przez ośrodki władzy; wyrazem liberalizacji na poziomie indywidualnym może
być np. przestrzeganie praw obywatelskich, respektowanie własności prywatnej, wolność
słowa, stowarzyszeń, petycji. a na poziomie grupowym liberalizacja może dotyczyć np.
swobody ekspresji interesów grupowych, wolności stowarzyszeń czy rezygnacji z cenzury
środków komunikowania masowego; w praktyce państw komunistycznych były to m.in.
próby wprowadzenia „socjalistycznej gospodarki rynkowej”



i/lub demokratyzacji systemu: związanej z przyznaniem lub rozszerzeniem praw politycznych



w niektórych państwach erozja przybrała postać jawną – miało miejsce wykształcenie się opozycji
i otwarte podważanie zasad systemu, rozpoczęto proces liberalizacji i ograniczonej
demokratyzacji (Polska, Węgry)



w innych państwach (Rumunia, Bułgaria, Czechosłowacja, Albania, NRD) można mówić o erozji
ukrytej, przejawiającej się w rozszerzeniu zakresu władzy negatywnej, kumulowaniu się
negatywnych sprzężeń między społeczeństwem a władzą, gospodarką a władzą i
społeczeństwem a gospodarką, a w efekcie – wzajemnym blokowaniu się tych trzech
podsystemów

2. Transformacja i zapoczątkowanie zmian, w tym szczególnie etap postkomunizmu



okres transformacji w przypadku krajów Europy Środkowej i Wschodniej określany jest mianem
postkomunizmu



cechą wspólną krajów postkomunistycznych było znalezienie się w obszarze wpływów
radzieckich, a nawet wejście w skład imperium radzieckiego i tworzenie jego integralnej części;
postkomunizm rozumiany jest więc jako sytuacja we wszystkich krajach, które wyszły z „realnego
socjalizmu”



inne rozumienie tego pojęcia to ujmowanie postkomunizmu jako dziedzictwa przeszłości tych
krajów



postkomunizm często opisywany jest także jako stan, w którym „nowe” współistnieje ze
„starym”



ze stanu przejściowego zaczynają wyłaniać się zarysy nowego porządku; etap ten można określić
mianem „instytucjonalnej hybrydy”; na poziomie instytucjonalnym zachodzą równolegle 4
procesy:



rozwoju instytucjonalnego - pogłębiania i rozszerzania reguł, które istniały wcześniej



dezinstytucjonalizacji – niszczenia starych instytucji



reinstytucjonalizacji – zamiany jednych reguł na inne



tworzenia nowych instytucji



proces zmian obejmuje kilka poziomów. W związku z tym można mówić o:



tranzycji politycznej – obejmującej przejście od systemu autorytarnego do systemu

demokratycznego,



tranzycji społecznej – wiążącej się z zastąpieniem zatomizowanych i zunifikowanych

społeczeństw społeczeństwem zintegrowanym i pluralistycznym



tranzycji narodowej – wiążącej się z ambicjami wielu narodów do tworzenia własnych

państw,



tranzycji ekonomicznej – obejmującej przejście od systemu scentralizowanej gospodarki

nakazowo – rozdzielczej do gospodarki rynkowej.



problemy, jakie napotykają młode demokracje na poszczególnych poziomach przejścia mają
potrójny charakter:



strukturalny (lub kontekstu) – problemy wiążą się z długotrwałym rozwojem społeczeństw,

dotyczą np. konfliktów etnicznych, rozwoju społeczno-ekonomicznego itd.



przejścia – dotyczą ograniczonego czasowo etapu transformacji, mają związek z charakterem

transformacji oraz np. ustanowieniem nowych systemów konstytucyjnych, wymianą elit
rządzących, rozliczeniem funkcjonariuszem reżimu autorytarnego



systemowy – problemy wiążą się z funkcjonowaniem demokracji, wypracowaniem i

internalizacją demokratycznych metod rozwiązywania konfliktów

3. Konsolidacja demokracji



to okres kiedy system się wzmacnia i może zapobiegać możliwym kryzysom lub je rozwiązywać



początek procesu konsolidacji trudno wyznaczyć, podobnie jak zakładany efekt tego procesu –
określenie demokracji mianem dojrzałej



trudności sprawia też wskazanie warunków, jakie musi spełniać system, by został określony
mianem skonsolidowanej demokracji



Wg J. Linza i A. Stepana proces konsolidacji demokracji można uznać za rozpoczęty jeśli:



zostały przeprowadzone wolne demokratyczne wybory, przy czym zwycięscy nie mogą

korzystać z prawa wyłączności w sprawowaniu władzy



Zostały zlikwidowane „enklawy prerogatyw” – opozycja polityczna korzysta z przywilejów

wymienionych w katalogu praw demokratycznych



dochodzi do równouprawnienia szans obywateli, a zwłaszcza konsekwentnej obrony praw

mniejszości



w procesie konsolidacji wyróżnić można różne jej poziomy, na których zachodzą zmiany:



konsolidację konstytucyjną



konsolidację na poziomie systemu partyjnego



konsolidację zachowań nieformalnych aktorów politycznych



Konsolidację na poziomie społeczeństwa obywatelskiego



konsolidacja demokracji jest zakładanym efektem zmiany systemowej, ale niekoniecznie
osiąganym



transformacja może nie zakończyć się sukcesem, proces może zostać zahamowany, może też
nastąpić odwrót od procesu demokratyzacji



w miejsce systemu demokratycznego może zostać ustanowiona jakaś jego hybrydalna postać



Schmitter wskazuje 2 takie formy, które mogą być efektem rozpoczętej lecz niedokończonej
transformacji:



zliberalizowana forma autorytaryzmu, stosowana na określenie systemu, w którym

przeprowadzono liberalizację, ale bez demokratyzacji



demokracja limitowana, w której wybory są wprawdzie przeprowadzane ale w warunkach

gwarantujących zwycięstwo partii rządzącej



wskazuje się na 4 typy hybrydalne demokracji, jakie pojawiły się w Europie Środkowej i
Wschodniej:



demokracje formalistyczne – to „hegemonie inkluzywne”, w których dla elit rządzących

brakuje kontrelity, występuje niski poziom rywalizacji. Istnieją natomiast mechanizmy
mobilizacyjne, w tym mobilizacyjne, które zabezpieczają względnie wysoki poziom
partycypacji politycznej obywateli



demokracje elitystyczne – są to rywalizacyjne oligarchie, w których występuje rywalizacja

elit, ale jednocześnie jest niski poziom partycypacji politycznej obywateli



partitokracja – partie polityczne występują w roli aktorów monopolizujących scenę

polityczną i próbujących ponadto wykluczyć inne podmioty społeczne i polityczne z procesów
decyzyjnych



tyranizująca większość – charakteryzuje się brakiem respektowania przez zwycięskich

aktorów politycznych racji i interesów aktualnych przegranych. Oznacza niechęć do
niezbędnych kompromisów społecznych i politycznych.



warunki ułatwiające osiągnięcie sukcesu w procesie demokratyzacji:



wcześniejsze doświadczenia demokratyczne kraju



doświadczenia z okresu autorytaryzmu



typ przejścia od reżimu autorytarnego do demokratycznego



rozwój ekonomiczny w okresie transformacji



umiejętności elit politycznych i społeczeństwa rozwiązywania tzw. ostrych problemów

strukturalnych



wybory instytucjonalne



sprzyjające środowisko zewnętrzne

V. Transformacja demokratyczna w Europie Środkowo – Wschodniej
1. Przyczyny



w przypadku zmian systemowych w tych krajach wskazuje się na złożoną wiązkę przyczyn-
zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych – przede wszystkim na sprzeczności tkwiące w
samym autorytarnym systemie



w tym kontekście mówi się wiec nie tyle o „ewolucji systemu” w kierunku od autorytarnego do
demokratycznego, ile o „inwolucji systemu”, czyli „zwijaniu się komunizmu”



wśród przesłanek, które zdecydowały o załamaniu się realnego socjalizmu w Europie
Środkowo-Wschodniej należy wymienić:



kryzys legitymizacyjny objawiający się nie tylko faktem dezaprobaty wobec systemu ze strony

dużych grup społecznych, które traciły poczucie zwłaszcza bezpieczeństwa socjalnego, lecz
także erozją „wiary legitymizacyjnej” ze strony elit rządzących, które w ramach istniejących
procedur ustrojowych nie widziały możliwości zapewnienia stabilizacji politycznej



wpływ polityki kierownictwa radzieckiego pod kierunkiem M. Gorbaczowa, która dążąc do

modernizacji ZSRR, odchodziła od słynnej „doktryny Breżniewa” uzasadniającej interwencję
w przypadku zagrożenia podstaw ustroju socjalistycznego w krajach „realnego socjalizmu”;

rozwiązania radzieckie w okresie „pierestrojki” były pewnym układem odniesienia do reform
systemu komunistycznego i skłaniały do oryginalnych poszukiwań alternatyw ustrojowych w
państwach sąsiednich



kryzys gospodarki planowej, która prowadząc do tzw. ekonomii niedoboru, wykazywała

swoją nieefektywność w porównaniu zwłaszcza do opartej na mechanizmach rynkowych
gospodarki krajów kapitalistycznych



podziały w rządzącej elicie komunistycznej na zwolenników reform i przeciwników zmian

systemowych prowadziły nie tylko do delegitymizacji systemu, lecz też do podejmowania
prób znalezienia mechanizmu tzw. aktywnej adaptacji umożliwiającej maksymalizację
korzyści



rola sił opozycyjnych w momencie zainicjowania procesu demokratyzacji; konsensualne

zachowania polityczne podjęte przez przedstawicieli demokratycznej opozycji oraz
reformatorów z partii komunistycznej ułatwiały demontaż poprzedniego systemu.



tranzycję demokratyczną, rozpoczętą na przełomie lat 1989/90 określa się często mianem
„lawinowej”, czyli polegającej na odwzorowywaniu przez kolejne kraje przemian
zapoczątkowanych w Polsce



swoisty fenomen transformacji i krajów Europy Środkowo – Wschodniej polega na tym, że
jednocześnie przeprowadzane są w nich dwa, a w niektórych spośród nich nawet trzy wielkie
procesy: przebudowy systemu politycznego, przebudowy systemu gospodarczego, stworzenia
nowoczesnego państwa narodowego



działania podejmowane w tym kierunku przez rządzące elity są mniej lub bardziej udane, a o ich
skuteczności decydują także takie czynniki, jak: charakter społeczeństw tych krajów, ich historia,
w tym ta dawna, np. „głębokość” i „trwałość” demokratycznych i narodowych tradycji, i ta
najnowsza, np. doświadczenia z czasów autorytarnego socjalizmu oraz poziom gospodarczy.

2. Rodzaje tranzycji w Europie Środkowej i Wschodniej oraz jej przebieg
2.1. Negocjowane przejście (pakt)



polegające na porozumieniu (kompromisie) zawartym między elitami rządzącymi i opozycyjnymi,
wraz z „okrągłym stołem”



POLSKA:



negocjacje rozpoczęły się 6 lutego 1989 roku i trwały do 5 kwietnia 1989 roku.



brali w nich udział przedstawiciele władzy (tzw. „elity reformatorskie” z PZPR) oraz opozycja

reprezentowana przez NSZZ „Solidarność”; efektem rozmów było porozumienie co do
transformacji systemu i jej tempa; przyjęto kalendarz wprowadzenia zmian, pierwszym jego
punktem było rozpisanie na czerwiec 1989 roku wyborów quasi-rywalizacyjnych do izby
niższej parlamentu, a w pełni rywalizacyjnych wyborach do izby wyższej



wybory do tzw. parlamentu kontraktowego okazały się zwycięskie dla opozycji związanej z

NSZZ „Solidarność”



parlament wybrał komunistę W. Jaruzelskiego na prezydenta, a rząd był kierowany przez T.

Mazowieckiego



WĘGRY:



już w latach 70. węgierskie elity komunistyczne na czele z J. Kadarem podjęły wysiłki

liberalizacyjne w sferze gospodarki, czego efektem był opóźniony i mniej dotkliwy społecznie
niż w innych krajach realnego socjalizmu kryzys gospodarczy lat 80.



środowiska opozycyjne, izolowane i rozbijane w epoce J. Kadara, nie zdołały się ani

wzmocnić, ani zjednoczyć; ich rola w procesie tranzycji wzrosła właściwie dzięki
reformatorom Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej



w 1988 r. z funkcji I sekretarza Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej ustąpił J. Kadar;

po nim przejął władzę K. Grosz, reprezentant centrum w łonie WSPR.



w marcu 1989 r. doszło do cyklu negocjacji pomiędzy dotychczas podzieloną opozycją w

ramach tzw. „okrągłego stołu opozycji”; w negocjacjach brało udział 8 nowo powstałych
partii politycznych



kolejnym krokiem było podjęcie rozmów ze stroną rządową w ramach tzw. „trójkątnego

stołu”; nazwa związana jest z faktem uczestnictwa w rozmowach trzech stron: rządowej –
partyjnej, organizacji społecznych oraz opozycji



wynikiem rozmów zakończonych we wrześniu 1989 r. była decyzja o przeprowadzeniu wiosną

1990 r. w pełni rywalizacyjnych wyborów, przyjęciu nowej ordynacji wyborczej oraz
wprowadzeniu istotnych poprawek do konstytucji, m.in. o powołaniu instytucji prezydenta

2.2. Implozja



polega na przekazaniu władzy przez elity komunistyczne siłom opozycyjnym lub, jak np. w NRD –
innemu państwu; zakłada się słabość dotychczasowych rządów, choć ich zgoda na pokojowe
przekazanie władzy często bywa poprzedzona społecznymi masowymi manifestacjami protestu



NRD:



upadek mur berlińskiego 9 listopada 1989 r. - symbol „jesieni narodów” w całym bloku

państw socjalistycznych



12 września 1990 r. ZSRR, USA, UK, RFN i NDR podpisały traktat, który stał się wstępem do

formalnego zjednoczenia Niemiec



oba państwa niemieckie wynegocjowały układy o unii gospodarczej, walutowej

i socjalnej oraz o przywróceniu jedności Niemiec



3 października 1990 r. nastąpiło zjednoczenie Niemiec. Oznaczało to także przejęcie przez

NRD całego dorobku instytucjonalnego RFN



CZECHOSŁOWACJA:



17 listopada 1989 r. rozpoczęły się strajki brutalnie tłumione przez władze komunistyczne.



dwa dni później powstało Forum Obywatelskie (OF) – ruch społeczny zrzeszający

reprezentantów wielu środowisk – które stało się reprezentantem sił opozycyjnych; na jego
czele stanął Vaclav Havel



25 listopada ustąpili z funkcji przedstawiciele konserwatywnej frakcji w Komunistycznej Partii

Czechosłowacji a władzę przejęli przedstawiciele reformatorskiego skrzydła. Parę dni później
zniesiono konstytucyjną zasadę kierowniczej roli KPČ, a następnie rozpoczęto krótkotrwałe
(26-30.11.1989) rozmowy w ramach „okrągłego stołu”; w ich wyniku powstał federacyjny
rząd koalicyjny



30 grudnia 1989 r. V. Havel został wybrany na prezydenta Czechosłowacji, a A. Dubček został

przewodniczącym federacyjnego parlamentu



w styczniu anulowano 90 mandatów poselskich członkom KPČ, a na ich miejsce do

parlamentu wprowadzono przedstwicieli opozycji



w czerwcu 1990 r. rozpisano pierwsze, w pełni rywalizacyjne wybory, które wygrały siły

opozycyjne



w wyniku przemian systemowych w NRD i Czechosłowacji, przedstawiciele starego reżimu zostali
całkowicie odsunięci od władzy.

2.3. Reforma



opiera się na założeniu, że zmian dokonują same elity rządzące, a dokładniej ich reformatorskie
frakcje



reforma systemu może być także niejako „wymuszona” przez otoczenie zewnętrzne, jak np.
„lawinowa demokratyzacja” w krajach regionu



zasadniczym założeniem jest brak lub słabość sił opozycyjnych.



BUŁGARIA:



październik/listopad 1989 r. rozpoczęły się manifestacje w Bułgarii, domagano się

demokratyzacji systemu



10 grudnia 1989 r. powstał Związek Sił Demokratycznych (Ekogłasnost i Podkrepa) na czele

ruchu stanął Żeliu Żelew



styczeń 1990 r. - rozmowy pomiędzy władzą komunistyczną a przedstawicielami Związku Sił

Demokratycznych w formule „okrągłego stołu”; Ich wynikiem było przyjęcie w marcu 1990 r.
porozumień dotyczących: zmian w konstytucji i utworzenia instytucji prezydenta (zniesienie
Rady Państwa), rozpisania wyborów rywalizacyjnych w czerwcu 1990 r. i wprowadzenia
nowej ordynacji wyborczej, wprowadzenia pluralizmu partyjnego i zasad nowej ustawy o
partiach politycznych



rolę moderatora zmian odgrywały elity komunistyczne, z ich inicjatywy doszło do nowelizacji

konstytucji

Bułgarii

w

kwietniu

1990

r.

wprowadzenia

nowej

ustawy

o partiach politycznych oraz do wyboru Prezydenta Ludowej Republiki Bułgarii

2.4. Przewrót/pucz



proces tranzycji rozpoczyna obalenie dyktatora, dokonane zresztą przez jego własne zaplecze,
które podejmuje próby zmiany systemu



także w tym przypadku nie występuje opozycja, a jeśli nawet występuje, to jej siły są znikome



przemiany często mają charakter burzliwy, gwałtowny i krwawy



RUMUNIA:



miała najtrudniejszy start ku demokratyzacji, który można określić mianem puczu.



władzę w Socjalistycznej Republice Rumunii sprawował od 1965 r. dyktator Nicolae

Ceausescu, łączący funkcje m.in. przywódcy Rumuńskiej Partii Komunistycznej oraz
prezydenta państwa



Rumunia pod jego kierownictwem stawała się stalinowskim państwem totalitarnym,

jednocześnie uniezależnionym od Moskwy



w grudniu 1989 r. rozpoczęły się manifestacje, które stłumiono



21 grudnia 1989 r. dyktator N. Ceausescu zwołał w Bukareszcie manifestację, która

w zamierzeniu miała stanowić wyraz poparcia dla jego rządów; manifestacja
z prorządowej zamieniła się w antyrządową



został założony Front Ocalenia Narodowego, kierowany przez Iona Iliescu.



25 grudnia 1989 r. N. Ceausescu wraz z żoną został zabity



władzę polityczną zmonopolizował Front Ocalenia Narodowego i powołana przez niego Rada

Jedności Narodowej



krwawo rozprawiano się z opozycj



po pierwszych rywalizacyjnych wyborach w maju 1990 r. wygranych przez Front Ocalenia

Narodowego, władzę zachowały do 1996 r. elity postkomunistyczne związane z byłym
dyktatorem



te fakty wpłynęły na proces demokratyzacji w Rumunii, znacznie go opóźniając

w stosunku do pozostałych krajów Europy Środkowej.

2.5. Rozpad federacyjnych struktur państwowych



w wyniku rozpadu powstają nowe państwa, w których narodowe elity rozpoczynają budowanie
własnej państwowej tożsamości, łącząc ten proces z demokratyzacją



demontaż systemu – zmiany dokonywane są drogą pokojową - ZSRR:



demontaż systemu ZSRR dał szansę na niepodległość i rozpoczęcie demokratyzacji

w wielu krajach imperium



przyczyny rozpadu ZSRR - dojście do władzy Gorbaczowa, który w 1985 roku rozpoczął

reformy systemu w kierunku jego liberalizacji i częściowej demokratyzacji



wyrazem demokratyzacji było: wprowadzenie elementów rywalizacji w wyborach na Zjazd

Deputowanych Ludowych ZSRR i Rad Najwyższych, to doprowadziło do powstania ruchów
społecznych w krajach nadbałtyckich, początkowo zgłaszały postulaty suwerenności (1989 r.),
a następnie domagające się niepodległości (1990 r.)



Luty 1990 r. - niepodległość uchwaliła Estonia, w marcu Litwa, a w maju Łotwa, co spotkało

się z ostrą reakcją Moskwy



w ślad za tymi republikami poszły inne republiki: Gruzja, Rosja, Uzbekistan, Mołdowa,

Ukraina, Białoruś, Turkmenistan, Armenia, Tadżykistan, Azerbejdżan, Kazachstan i Kirgistan



władze ZSRR próbowały bronić status quo przy użyciu siły (Litwa, Kazachstan, Azerbejdżan,

Gruzja, Tadżykistan)



próbą ratowania systemu był nieudany pucz Janajewa w sierpniu 1791 roku, który przyniósł

wzmocnienie reformatorów z kręgu B. Jelcyna – nowo wybranego prezydenta



ostateczna likwidacja ZSRR nastąpiła 24 grudnia 1991 r., w tym też czasie utworzona została

Wspólnota Niepodległych Państw (Rosja, Białoruś, Ukraina)



tranzycja w wyniku wojny - proces powstania nowych państw i proces demokratyzacji poprzedza
wojna domowa – JUGOSŁAWIA:



Jugosławia, państwo federacyjne, składające się z 6 republik o pewnej autonomii, pod

dowództwem J.B. Tito należała do państw niezależnych od imperium radzieckiego



zmiany systemowe rozpoczęły się po śmierci Tity w 1980 r.



odżyły antagonizmy narodowościowe, którym towarzyszył kryzys gospodarczy



możliwość rozpadu federacji wywołała wzrost nacjonalizmu wśród Serbów



we wrześniu 1990 r. zlikwidowano autonomię i Kosowa



w 1990 r. w republikach związkowych odbyły się demokratyczne wybory parlamentarne; poza

Serbią i Czarnogórą wybory wygrały partie narodowe.



w czerwcu 1991 r. niepodległość ogłosiły Słowenia i Chorwacja, co stało się przyczyną wojny

domowej – rozpoczęła ją w 1991 r. armia federalna atakiem na Słowenię; po krótkotrwałych
walkach (10 DNI) wojska jugosłowiańskie wycofały się, a wojna przeniosła się na Chorwację,
gdzie trwała do początku 1992 r.



po deklaracjach suwerenności Bośni i Hercegowiny (październik 1991 r.) oraz Macedonii

(listopad, 1991) Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii rozpadła się ostatecznie

3. Skutki transformacji



proces transformacji w państwach Europy Środkowo-Wschodniej obejmował zarówno
kształtowanie nowego ustroju politycznego zapewniającego zasadę alternacji władzy, powstanie
rywalizacyjnego systemu partyjnego umożliwiającego wyłonienie alternatyw personalnych i
programowych, tworzenie opartego na mechanizmach wolnorynkowych ustroju społeczno-
gospodarczego oraz wchodzenie do nowych sojuszy polityczno-militarnych oraz zachodnich
struktur międzynarodowych



w państwach postkomunistycznych zostały uchwalone nowe konstytucje, ordynacje wyborcze i
ustawy o partiach politycznych, które otworzyły drogę do konkurencyjnego systemu partyjnego i
systemu politycznego opartego na zasadach demokracji



zmiany zapoczątkowane w latach 1989-1991, których symbolami były zwłaszcza rozmowy przy
„okrągłym stole”, zniszczenie muru berlińskiego oraz rozpad ZSRR oznaczały koniec
dwubiegunowego podziału świata oraz triumf idei liberalnej demokracji