ocena oddziaływania na środowisko OOS

OCENA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO

OOS

 Aktualnie zagadnienia ocen oddziaływania na środowisko (OOS) są tematem dużej

ilości publikacji w Polsce i za granicą

 Zarówno w Polsce jak i w świecie nie istnieje ujednolicona terminologia dotycząca tej

dziedziny

Rozwój OOS w określonym państwie determinowany jest zwykle takimi czynnikami jak:

kształt obowiązującego systemu polityczno-ekonomicznego

ramy prawne i organizacyjne

struktury administracyjne

systemy wartości

tradycje

wzorce kulturowe wyznawane i reprezentowane w społeczeństwie

powiązania i zobowiązania międzynarodowe

stan nauki i techniki.

W Polsce na podstawie źródeł pisanych można wydzielić cztery okresy dotyczące

rozwoju idei OOS.

Głównymi kryteriami ich wprowadzenia były:

uregulowania prawne

zaawansowanie prac badawczych

stosowanie OOS w praktyce

I OKRES

lata siedemdziesiąte

W tym okresie po raz pierwszy pojawiły się w Polsce publikacje dotyczące OOS.
W ramach współpracy z Programem Środowiskowym Narodów Zjednoczonych i

Światową Organizacją Zdrowia zainicjowano prace badawcze oraz podjęto próby
zastosowania wybranych metod OOS.

Prawo wodne, Rozporządzenia Ministra Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska

w tym okresie były zbyt ogólne i nie precyzowały zasad oraz metod sporządzania opracowań
o skutkach przyrodniczych określonych zamierzeń inwestycyjnych.

II OKRES

lata 1980-1989

W 1980 roku uchwalono nowatorską jak na owe czasy Ustawę o ochronie i

kształtowaniu środowiska, w 1984 roku ukazały się nowe przepisy o planowaniu
przestrzennym.

Wymieniono po raz pierwszy kto jest uprawniony do sporządzania OPINII co do

oddziaływania inwestycji lub obiektu budowlanego albo zespołu obiektów na środowisko.
Była to lista ekspertów (rzeczoznawców) określonych przez Ministra.

W 1989 roku znowelizowano ustawę o ochronie i kształtowaniu środowiska z 1980

roku. Wówczas termin

OPINIA WPŁYWU NA ŚRODOWISKO

został zastąpiony terminem

OCENA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO

OOS traktowana była jako metoda – ekspertyza.

III OKRES

lata 1990 - 1994

W kwietniu 1990 roku ukazało się Zarządzenie Ministra OŚZNiL w sprawie

inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz warunków, jakim
powinna odpowiadać sporządzona przez rzeczoznawcę ocena oddziaływania inwestycji i
obiektów budowlanych na środowisko.

Był to pierwszy akt prawny, w którym podjęto próbę szczegółowego unormowania

problematyki OOS. Jednocześnie wystąpiła intensyfikacja prac badawczych, w tym
prowadzących do dostosowania polskich przepisów do wymagań legislacyjnych
obowiązujących w EWG.

Po raz pierwszy wydano czasopismo dotyczące OOS a sama OOS stała się istotnym

narzędziem realizacji polityki ekologicznej o charakterze prewencyjnym.

IIV OKRES

lata 1995 – 1998

W połowie 1995 roku nastąpiła zmiana przepisów dotyczących OOS (maj 1995

roku), w związku z przyjęciem nowych ustaw:

o zagospodarowaniu przestrzennym,

Prawo budowlane,

płatne autostrady,

Prawo geologiczne i górnicze,

ochrona gruntów rolnych, leśnych i innych.

W nawiązaniu do międzynarodowych regulacji prawnych (np.. Dyrektywa 97/11/EC)

silnie zasygnalizowano potrzebę głębokich zmian w obowiązujących przepisach.

U podstawy zmian leżało postrzeganie OOS w kategoriach wieloetapowej

procedury nie zaś tylko pisemnej ekspertyzy.

W styczniu 1997 roku Polska ratyfikowała Konwencję z Espoo (Finlandia) o

ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym.

W praktyce jednak zarówno prognoza jak i OOS oznaczają wciąż jedynie

specyficzne ekspertyzy ekologiczne.

Reforma administracyjna państwa po 1999 roku otworzyła nowy rozdział w

funkcjonowaniu systemu OOS w Polsce.

Kompetencje Ministra przejmuje administracja wojewody.
Sprawami inwestycji mogących pogorszyć stan środowiska, zajmuje się

powiatowy inspektorat sanitarny.

Nakłada się obowiązek informowania społeczeństwa o wpływie na środowisko i

zdrowie danej inwestycji.

Wydaje się, że jest to zalążek pełniejszego udziału społeczeństwa w

procedurach lokalizacyjnych inwestycji.

Należy spodziewać się, że OOS odegra w tych poczynaniach kluczową rolę.

GENEZA I ROZWÓJ TERMINOLOGII OOS

Pierwszą pracą zawierającą zagadnienia sformalizowanej oceny oddziaływania na

środowisko był artykuł M.S. Zakrzewskiego opublikowany w czasopiśmie „Człowiek i
Środowisko” w 1977 roku w USA. Autor zaprezentował w nim jedną z wielu metod OOS,
zwaną macierzą Leopolda. Określa się ją jako macierz amerykańska, która opracowana
była na początku lat 70-tych.

Zakrzewski powołuje się na Ustawę o Narodowej Polityce Ekologicznej (NEPA) z

1970 roku stwierdzając, że organa Rządu Federalnego przed podjęciem decyzji mają
obowiązek przygotowania odpowiedniego raportu o wpływie projektowanej inwestycji na
środowisko. Raport ten określa się mianem Environmental Impact Assessment (EIA) i
przyporządkowuje się mu polską nazwę w brzmieniu – Ocena Wpływu na Środowisko
(OWS).

Publikacja ta spowodowała szersze zainteresowanie problematyką OOS w Polsce w

następnych latach i znacząco wpłynęła na kształtowanie się modelu OOS w naszym kraju.

Metoda OWS została rozwinięta w Oddziale Katowickim Instytutu Kształtowania

Środowiska na początku lat osiemdziesiątych. Instytut ten wspólnie ze Światową
Organizacją Zdrowia (WHO), dotyczący praktycznych zastosowań OOS na obszarze
Górnego Śląska i regionu legnicko – głogowskiego.

Wyniki prowadzonych prac przyczyniły się do opracowania rekomendacji sposobu

wprowadzenia formalnego systemu OOS w Polsce (1988 r.).

Metoda OWS jednak nie została nigdy wdrożona.
Ze studiów literaturowych wynika, że podejmowano liczne próby wykonywania

analiz wpływu wielkich inwestycji, zarówno projektowanych jak też istniejących, na
środowisko.

Trudno jednak się zorientować, co konkretnie rozumiano pod pojęciem OWS w

owych czasach:

metodę, ekspertyzę a może wieloetapowy proces i procedury.
Pewne formy OOS zostały wprowadzone do polskiego systemu prawnego w 1980

roku wraz z ustawą o ochronie i kształtowaniu środowiska.

W 1989 roku termin opinia (OWS) został zastąpiony terminem ocena (OOS).

Zmianę tą należy wiązać z poczynionymi poprawkami językowymi w odpowiednich aktach
legislacyjnych w latach 1989-90 i konsekwentnym stosowaniem nowego nazewnictwa w
kolejnych przepisach prawnych.

W 1990 roku wraz z Zarządzeniem Ministra wymagania objęły zarówno obiekty

istniejące jak również projektowane.

Przepisy prawne dotyczące OOS, które dotychczas ukazały się w Polsce, nie

definiują używanych pojęć i terminów. Są wśród nich takie hasła jak:

ocena oddziaływania na środowisko,

oddziaływanie bezpośrednie, pośrednie,

krótkotrwałe, długotrwałe,

odwracalne, nieodwracalne,

metody oceny,

wpływ na środowisko i zdrowie ludzi.

Częsta niejednoznaczność pojęć prowadzi może do wielu kontrowersji.

Terminologia OOS stosowana w Polsce jest bardzo niejednolita, niejednoznaczna i

można zagubić się w gąszczu informacyjnym.

Treść pojęcia OOS zmienia się, ewoluuje od momentu swego pojawienia się w

polskim słownictwie, czyli od lat siedemdziesiątych.

To co dawniej nazywano metodą, ekspertyzą dzisiaj zaczyna być postrzegane w

szerszych kategoriach, mianowicie jako: proces, procedury, narzędzie planowania i
gospodarowania środowiskiem przyrodniczym.

Charakterystyczną cechą tego typu ocen, jest ich sformalizowany, kompleksowy,

interdyscyplinarny i utylitarny charakter.

OOS na poziomie polityki, planów i programów, określana czasami jako strategiczna

OOS (SOOS), jest relatywnie nowym zjawiskiem na świecie.

Amerykańska NEPA (National Environmental Policy Act) zawiera wymagania w tym

zakresie lecz nie była tak jak OOS należycie egzekwowana. Agencja Ochrony Środowiska
USA (EPA) już w latach 1979-1989 przygotowała 320 takich raportów. Prawdopodobnie
najlepszy funkcjonujący system ocen strategicznych na świecie funkcjonuje w USA stan
Kalifornia.

W Europie formalne wymagania w tym zakresie od 1987 roku ma Holandia. Mniej

formalne odmiany ocen strategicznych, w różnym zakresie, stosowane są w większości
państw obecnej Unii Europejskiej.

OOS i SOOS wykazują wiele wspólnych cech, ale występują też między nimi

określone różnice.

Podobieństwem jest to, że składa się na nie pewien logiczny tok postępowania o

charakterze proceduralnym.

Etapy tego postępowania są podobne, ale sposób ich przeprowadzenia,

szczegółowość analiz oraz zakres tematyczny są odmienne.

W trakcie OOS oceniany jest wpływ określonego zamierzenia na środowisko.
Celem SOOS jest często ocena środowiska przyrodniczego z punktu widzenia

możliwości pełnienia przez nie określonych funkcji.

Oceny strategiczne są bardziej ogólne i adresowane do określonych obszarów

geograficznych lub też sektorów gospodarki, nie zaś pojedynczych propozycji
inwestycyjnych.

Zarówno OOS jak i SOOS powinny przyczynić się do aktywnego kształtowania

procesu decyzyjnego oraz pomagać w wyborze najkorzystniejszych opcji przyrodniczych,
społecznych i ekonomicznych.

Aby w efektywny sposób spełnić to zadanie oceny te nie mogą być traktowane

tylko jako pisemne ekspertyzy ekologiczne.

Podejście takie wynika z analizy dotychczasowych doświadczeń, szczególnie

międzynarodowych.

W Dyrektywie UE z 1997 roku w ocenach strategicznych użyto dwóch terminów

environmental assessment (EA)– wieloetapowa procedura

environmental statement (ES) – raport

Jak widać ES oznacza dokument – raport, który powstaje podczas wieloetapowej
procedury (environmental assessment (EA)) oceny skutków wpływu określonego
planu lub programu na środowisko przyrodnicze.
W Polsce kształtowanie koncepcji SOOS nawiązuje w pewnym sensie do

rozwoju OOS.

OOS początkowo traktowana była jako ekspertyza zaś dzisiaj rozumiana jest

nieco szerzej.

OOS przechodzi także tego typu przeobrażenia. Przykładowo, prognoza skutków

wpływu ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego na środowisko jest
aktualnie specyficznym dokumentem, lecz w przyszłości będzie rozbudowywana.

Wydaje się, że instytucja SOOS znajdzie zastosowanie przy formułowaniu i

wdrażaniu wielu innych dokumentów o charakterze polityki, planów i programów.

Realizacja SOOS może pociągnąć za sobą potencjalne, znaczące skutki

przyrodnicze.

SŁOWNIK WYBRANYCH POJĘĆ Z ZAKRESU OOS

Mając na uwadze różnorodność funkcjonujących pojęć związanych z OOS w Polsce,

w tym angielskojęzycznych, oraz mogące się pojawiać trudności związane z ich interpretacją
należy podać ich interpretację. Terminom w języku polskim towarzyszą odpowiedniki
angielskojęzyczne.

Analiza porealizacyjna, ocena porealizacyjna

Są to studia i badania mające na celu porównanie charakteru i/lub wielkości

prognozowanych oddziaływań zidentyfikowanych i opisanych w raporcie OOS z
oddziaływaniami, które pojawiły się w rzeczywistości, po realizacji konkretnego
przedsięwzięcia (EIA audit, auditing of impacts, audit of impacts).

Wyniki tych badań mogą być pomocne przy:

określaniu stopnia poprawności metod prognostycznych,

trafności wyboru środków minimalizujących negatywne oddziaływania,

weryfikacji stosowanych metod oceny,

podejmowaniu wcześniej kroków przeciwdziałających nieprzewidzianych
zagrożeniom środowiska.

Analiza porealizacyjna zapobiega powielaniu ewentualnych błędów oraz pozwala

na lepsze rozpoznanie interakcji zachodzących w środowisku przyrodniczym. W rezultacie
przyczynia się do podnoszenia jakości procesu OOS. Kluczową rolę odgrywa tu monitoring
implementacyjny i monitoring oddziaływań.

Monitoring w OOS

Są to pomiary i ewidencjonowanie cech i parametrów o charakterze

przyrodniczym, społecznym i ekonomicznym związanych z oddziaływaniami określonej
inwestycji.

W 1997 roku Malone określił, że chodzi tu o kontrolę oddziaływań

kumulatywnych, kontrolę efektywności zastosowanych środków łagodzących,
sprawdzaniu, czy zasady zrównoważonego rozwoju są zintegrowane z procesem
OOS.

W 1995 roku Wood wydzielił dwa rodzaje monitoringu:

implementacyjny – jego zadanie polega na kontroli realizacji inwestycji i
porównaniu prac konstrukcyjnych z ustaleniami zawartymi w wydanych
pozwoleniach (decyzjach) i zatwierdzonej dokumentacji projektowej

oddziaływań - pomiar wielkości i intensywności oddziaływań, związanych z
realizacją i funkcjonowaniem inwestycji.

Metody OOS

Świadome i konsekwentnie stosowane sposoby identyfikacji, wartościowania,

interpretacji i prezentacji (rzadziej prognozowania) potencjalnych oddziaływań na środowisko
będących rezultatem planowanych działań (EIA methods, methodologies, analysis, rzadziej
EIA procedures). (EIA – Environmental Impact Assessment – Ocena oddziaływania
inwestycji na środowisko).

Najbardziej znane grupy metod OOS to:
ad hoc,
listy kontrolne,
macierze,
metody sieciowe,
metody nadkładkowe oraz metody adaptacyjne.

Ocena oddziaływania na środowisko (OOS)

Jest to wieloetapowy proces, zintegrowany z cyklem inwestycyjnym, polegający

na:

określeniu potencjalnych, znaczących konsekwencji planowanych
przedsięwzięć dla środowiska przyrodniczego i kulturowego, zdrowia
ludzkiego,

określeniu walorów społeczno-ekonomicznych

efektywnym wykorzystaniu zgromadzonych w jego trakcie informacji podczas
podejmowania decyzji.

Przygotowanie raportu oddziaływania na środowisko (ROS) stanowi jeden z

elementów procesu OOS.

Według Smitha OOS to proces planowania środowiskowego stanowiący

podstawę zarządzania i gospodarowania zasobami przyrodniczymi w celu osiągnięcia
zrównoważonego rozwoju.

W nomenklaturze angielskojęzycznej najczęściej znany jest pod nazwami:
EIA – Evironmental Impacts Assessment
EIA – Environmental Impact Analysis
EA – Environmental Assessment
EIS - Environmental Impact Statement.

Studia podstawowe

Są to badania, studia podejmowane w celu zgromadzenia informacji i danych o

zagadnieniach zidentyfikowanych na etapie ustalenia zakresu OOS dotyczących
proponowanego przedsięwzięcia, jak również środowiska, w którym będzie ono realizowane
(baseline studies).

Kwalifikacja

Jest to etap, na którym zapada decyzja o potrzebie poddania procesowi OOS

określonego przedsięwzięcia – screening.

Selekcja przedsięwzięć, dla których konieczne jest przeprowadzenie OOS odbywa

się najczęściej przy odrębnym lub połączonym wykorzystaniu następujących metod:

listy kontrolne – pozytywne lub/i negatywne

macierze

analiza progowa (threshold method)

kryterium wrażliwości ekologicznej terenu na przekształcenia (sensitive area
criteria),

wstępna analiza środowiskowa (Initial Environmental Evaluation)

Procedury OOS

Są to unormowane przepisami prawnymi wymagania co do przebiegu procesu

OOS (EIA procedures).

Nie wszystkie etapy procesu OOS są zazwyczaj sankcjonowane pod względem

prawnym. Najczęściej czyni się to w stosunku do:
kwalifikacji (selekcji) przedsięwzięć do OOS
ustalenia zakresu OOS
opracowania raportu OOS
opiniowania raportu OOS
monitoringu i analizy porealizacyjnej.

EA – Environmental Assessment (USA)

Jest to zwięzły dokument (raport) o charakterze publicznym opracowany przez

odpowiednią agencję rządu federalnego na etapie kwalifikacji przedsięwzięć do OOS.

Powinien on zawierać określone wyniki analiz (badań), na podstawie których

można by było podjąć decyzję w sprawie:

potrzeby przygotowania szczegółowego raportu oddziaływania na środowisko
(EIS)

potrzeby przygotowania dokumentu publicznego zawierającego uzasadnienie
o braku znaczących skutków środowiskowych (Finding of no Significant
Impact – FONSI),

jeśli okaże się, że istnieją przesłanki, aby wybrać wariant pierwszy, to
przygotowuje się dokument pod nazwą Notice of Intent – NOI (zawiadomienie
o przystąpieniu do przygotowania EIS, stwierdzający, że EIS został on
sporządzony).

zawiera opisy: planowanego zamierzenia, możliwych rozwiązań
wariantowych, propozycji co do miejsca i czasu odbycia tzw. scoping meeting
(etap ustalenia zakresu EIS) oraz dane osoby odpowiedzialnej za udzielanie
wszelkich informacji dotyczących przedsięwzięcia i EIS.

Ustalenie zakresu OOS

Jest to bardzo wczesny etap procesu OOS, mający na celu identyfikację

najistotniejszych problemów i zagadnień, które będą szczegółowo analizowane na kolejnych
etapach oceny (scoping, scoping meeting). Istotna rolę odgrywa tu szeroki udział
społeczeństwa. Na tym etapie następuje dobór zespołu badawczego, określenie planu
pracy, wskazanie metod OOS, wstępne opracowanie układu treści ROS, określenie
przeznaczenia dostępnych środków finansowych.

Oddziaływanie na środowisko

Jest to różnica (zmiana) między:

spodziewaną wartością danego parametru środowiskowego w określonym czasie i
przestrzeni, oszacowaną (obliczoną) przy założeniu, że nie dojdzie do realizacji
planowanego przedsięwzięcia

spodziewaną wartością tego samego parametru środowiskowego oszacowaną
(obliczoną) dla identycznych warunków przestrzenno-czasowych przy założeniu, że
planowane przedsięwzięcie będzie realizowane (environmental impact, effect,
consequence). Oddziaływanie może być opisane w kategoriach ilościowych (np.
hałas, zasoby wód podziemnych) lub jakościowych (np. walory estetyczne
krajobrazu).

Najczęściej rozróżnia się następujące kategorie oddziaływań:

bezpośrednie i pośrednie – II-go, III-go i wyższych rzędów

2) odwracalne i nieodwracalne
3) lokalne, regionalne, i globalne
4) trwałe, okresowe
5) negatywne, pozytywne
6) skumulowane.
W celu określenia danego oddziaływania w kategoriach ilościowych, bądź też

jakościowych, należy przeprowadzić prognozowania jego wartości dla wariantów opisanych
wyżej.

Służą temu zwykłe techniki prognostyczne, np.

modele dyspersji zanieczyszczeń w powietrzu atmosferycznym,

modele rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w glebach,

wodach powierzchniowych i podziemnych,

modele ekologiczne.

Raport oddziaływania na środowisko (ROS)

Jest dokument sporządzony w formie pisemnej i graficznej, zawierający opis

przebiegu procesu OOS oraz wnioski, które w jego wyniku sformułowano (w literaturze
ang. EIS, ES, wstępny – draft EIS (ES), końcowy – final EIS (ES), EIA).

Opiniowanie (weryfikacja) ROS

To etap kontroli jakości w procesie OOS, na którym dochodzi do oceny

poprawności sporządzenia raportu oddziaływania na środowisko (ROS) z punktu widzenia
wymagań formalnych, uwzględnienia wskazań i wytycznych sformułowanych na etapie
ustalania zakresu, prawidłowości zastosowanych metod badawczych, dokonanych obliczeń
oraz przeprowadzonych wnioskowań. Istotną rolę odgrywa tu udział społeczeństwa (EIS
review).

Proces OOS

Jest to:

przebieg następujących po sobie i powiązanych przyczynowo etapów
postępowania, prowadzącego do oszacowania, w formie ilościowej i/lub
jakościowej, potencjalnych skutków zamierzonej działalności na środowisko
przyrodnicze

przedstawienie

sposobów redukujących ryzyko pojawienia się

spodziewanych zagrożeń (zwykle EIA lub EA process, w USA także EIS
process, NEPA process).

Zazwyczaj etapami procesu OOS są kolejno:

kwalifikacja (selekcja) przedsięwzięć do OOS (screening)

ustalenie zakresu OOS (scoping)

studia podstawowe (baseline study)

prognoza oddziaływań (impact prediction)

waloryzacja oddziaływań (impact evaluation)

określenie środków łagodzących niekorzystne oddziaływania (mitigation
measures)

opracowanie raportu Oddziaływania na Środowisko, ROS (EIS lub ES
preparation)

opiniowanie ROS (EIS lub ES review)

wydanie decyzji

monitoring

przegląd (analiza) porealizacyjny(a) (EIA audit lub auditing of impacts).

Przegląd ekologiczny

Jest to systematyczny, udokumentowany, okresowy i obiektywny proces oceny,

podejmowany w celu określenia warunków przyrodniczych i oddziaływań na środowisko,
będących rezultatem funkcjonowania określonego przedsiębiorstwa, organizacji, instytucji.

Ma on wykazać w jakim stopniu:

 systemy zarządzania i kierowania,

 formułowana polityka,
 strategie działania różnego rodzaju instytucji, organizacji państwowych

i prywatnych,

są dostosowane do wypełnienia zadań z zakresu ochrony środowiska i w jaki sposób
realizują te zadania w praktyce.

Wnioski z przebiegu tego procesu służą do konstruowania programu działań na rzecz

ochrony środowiska w badanej jednostce organizacyjnej (Environmental Audit,
Environmental Auditing).

Na poziomie lokalnym przeglądy takie dzieli się zwykle na:

zewnętrzne (external audit), w wyniku których powstają raporty o stanie
środowiska w określonym obszarze geograficznym będącym pod jurysdykcją
odpowiedniego organu (np. ROS w gminie)

wewnętrzne (internal audit) podające ocenie różnego rodzaju praktyki
wewnętrzne badanej instytucji, przedsiębiorstwa w aspekcie ochrony
środowiska.

Przykładem są tu regulacje prawne Unii Europejskiej znane jako EMAS (Eco-

management and Audit Scheme) – Koncepcja Zarządzania i Auditu Środowiskowego,
zatwierdzone przez państwa członkowskie w 1993 roku, a obowiązujące od kwietnia 1995
roku.

Strategiczna ocena oddziaływania na środowisko (SOOS)

Jest to sformalizowany, systematyczny i kompleksowy proces oceny potencjalnych

skutków środowiskowych, wynikających z realizacji proponowanej strategii polityki, planu,
programu, a także ich rozwiązań wariantowych, łącznie z przygotowaniem pisemnego
raportu zawierającego wnioski tej oceny, a następnie wykorzystanie tych wniosków w
wiarygodnym społecznie procesie decyzyjnym.

Środki łagodzące

Są to działania, środki, których stosowanie ma na celu uniknięcie lub minimalizację

potencjalnych oddziaływań.

Mogą polegać one na: wykluczeniu inwestycji z realizacji, podjęcie rekultywacji,

zastosowanie odpowiednich urządzeń lub rozwiązań technologicznych w celu zapobiegania
i kompensowania emisji zanieczyszczeń, strat przyrodniczych lub społecznych.

System OOS

Jest to skoordynowany układ różnych elementów, warunkujący i

tworzący ramy funkcjonowania OOS (EIA system).

W skład systemu OOS wchodzą m.in.:

ogół przepisów prawnych dotyczących OOS,

proces i procedury OOS,

metody OOS,

istniejący układ organizacyjno-instytucjonalny (np. odpowiednie
władze, w tym Ministerstwa, PIOŚ, Komisje OOS itp.).

RYZYKO EKOLOGICZNE

Myśl ekologiczna w nauce pojawiła się stosunkowo niedawno i wbrew pozorom ani

w naukach przyrodniczych, ani w technicznych nie została przyjęta zbyt entuzjastycznie.

Istnieją dwa powody metodologiczne, będące poważnym ograniczeniem w rozwoju

myśli ekologicznej w nauce:

paradygmat nauk przyrodniczych i technicznych oparty na wzorcu
pozytywistycznym

determistyczne modele przewidywania zdarzeń.

Pozytywistyczny paradygmat nauki

Paradygmat ten przyczynił się do rewolucji naukowo-technicznej wraz ze

wszystkimi jej pozytywnymi i negatywnymi skutkami.

Preferuje on przede wszystkim wąsko specjalistyczny rozwój dyscyplin naukowych,

wykazując zbyt małe zainteresowanie interdyscyplinarnymi syntezami. Integracja nauki
winna stanowić drugi, obok specjalizacji, wymiar rozwoju dyscyplin wiedzy. Istotne znaczenie
w integracji dyscyplin specjalistycznych odgrywają modele na analogii.

Ekologiczny punkt widzenia ze swej natury domaga się nie wąsko

specjalistycznego, lecz holistycznego paradygmatu, który nastawiony jest na
interdyscyplinarną współpracę różnych dziedzin nauk, nie tylko przyrodniczych, lecz również
społecznych i humanistycznych.

Holistyczny kierunek rozwoju nauki stał się konieczny z uwagi na zagrożenia

ekologiczne o charakterze:

lokalnym

regionalnym

globalnym.

Dotychczasowy rozwój nauk przyrodniczych i technicznych, zwłaszcza fizyki i chemii,

cechował się niedostateczną troską o powrót do równowagi ekologicznej systemu.

Twórcy wynalazków technicznych pozostawali „w połowie drogi”, tzn.

poprzestawali na wynalazku nowej substancji, technologii lub konstrukcji i nie próbowali
przewidywać konsekwencji tych osiągnięć dla całego środowiska w którym ma ono
funkcjonować.

Taka strategia (jak wiadomo już dzisiaj) doprowadziła do:

powstania tzw. „dziury ozonowej”, „efektu cieplarnianego”, oraz innych
zagrożeń ekologicznych

spowodowała kryzysy ekologiczne o zasięgu lokalnym czy regionalnym.

Należy zauważyć, że rozwój wielu dyscyplin naukowych nie osiągnął pełnej

dojrzałości intelektualnej.

Uczeni i wynalazcy nie potrafili jak na razie „posprzątać zabawek”, które jako

produkt uboczny wynalazków naukowo-technicznych, nie tylko zaśmiecają środowisko
przyrodnicze w postaci odpadów poprodukcyjnych, ale poprzez emisję toksycznych
substancji stanowią realne zagrożenie dla zdrowia i życia człowieka.

Warto więc, żeby nauki przyrodnicze i techniczne osiągnęły taki poziom

dojrzałości intelektualnej, który potrafi neutralizować skutki wynalazków technicznych i
doprowadzić cykl wynalazczy do punktu wyjścia, gdzie byłby osiągnięty, jeśli nie stan
pierwotny, to przynajmniej byłaby zagwarantowana równowaga ekologiczna w
środowisku lokalnym.

Wysiłek intelektualny zarówno badań podstawowych jak i stosowanych w

nauce musi zostać skoncentrowany na „przejściu drugiej połowy drogi” w cyklach
wynalazczych. Należy „posprzątać zabawki - pozostałości”, które pozostawili więksi i
mniejsi twórcy.

Te pozostałości to m.in.:

hałdy odpadów przemysłowych,

wysypiska śmieci będące źródłem toksycznych gazów, metali ciężkich,
bakterii chorobotwórczych, zanieczyszczeń wód, gleb i lasów.

Holistyczny paradygmat ekologiczny daje nauce:

szerszą i systemową płaszczyznę badań, pozwalającą na współpracę
interdyscyplinarną na drodze budowania modeli analogicznych

większą perspektywę przewidywania zdarzeń

możliwość bilansowania korzyści i strat jako podstawy dla polityki społeczno-
gospodarczej i środowiskowej.

Modele przewidywania

Metodologiczną barierą w rozwoju myśli ekologicznej w nauce, są modele

stosowane przez ekspertów, reprezentujących różne dyscypliny naukowe i orientacje
teoretyczne.

Modele te stanowią podstawę przewidywania przyszłych zdarzeń ekologicznych, co

w Polsce przyjęło się określać jako OOS.

Ocena ta może być przygotowywana przez ekspertów pracujących na zlecenie

administracji państwowej, sądu, inwestora, organów samorządowych lub osób prywatnych.
Od wyników tej oceny zależą podejmowane decyzje na szczeblu lokalnym i regionalnym.

Najczęściej

ekspertyzy – oceny

wykonywane są przez specjalistów

reprezentujących poszczególne dyscypliny naukowe, którzy posługują się odrębnymi
narzędziami badawczymi.

Powstaje pytanie: w jaki sposób oceny te zintegrować i przełożyć na język

zrozumiały dla wszystkich a szczególnie w praktyce administracyjnej.

Temu celowi mogłaby służyć technika oparta na metodologii skalowania

wielowymiarowej przestrzeni OOS wyznaczonych przez różnych ekspertów.

Badacze zajmujący się przyszłymi stanami ekologicznymi są świadomi, że modele

przez nich wykorzystywane nie ujmują wielu czynników, bądź są bardzo mało
precyzyjne.

Modelom nie można przypisywać charakteru determistycznego, czyli

pozwalającego w sposób jednoznaczny orzekać określone stany ekologiczne w przyszłości.

Gdyby istniały takie modele nie potrzebne byłyby OOS. Procedura takiej oceny

byłaby zbliżona do bardziej lub mniej złożonego algorytmu i budziłaby niczyich
wątpliwości.

Modele przewidywania oparte są na prawdopodobieństwie. Możliwe są jedynie

sądy na temat zagrożenia a to wyraża się w pojęciu

Ryzyko środowiskowe.

Właśnie ryzyko jest przedmiotem OOS. Żaden instytut naukowy ani indywidualny

ekspert nie jest w stanie z całkowitą pewnością zagwarantować – mocą swego autorytetu
– że określony stan ekologiczny będzie miał miejsce.

Dobrze przygotowana ekspertyza naukowa jest w stanie określić poziom ryzyka

dla mieszkańców i środowisk ze strony określonych technologii czy inwestycji.

W demokratycznych społeczeństwach powinna istnieć

ustawowo

zagwarantowana procedura administracyjna, która umożliwiałaby transmisję wyników
ekspertyz ekologicznych na język zrozumiały dla mieszkańców społeczności lokalnej lub
innych grup społecznych, zainteresowanych żywotnie potencjalnymi zmianami sytuacji w ich
środowisku.

Poszerzenie OOS o aspekt świadomości, akceptacji i rozumienia ryzyka

środowiskowego, pozwoliłoby osiągnąć następujące cele metodologiczne i społeczne:

nadałoby samej ocenie oddziaływania na środowisko charakter mniej
kwestionowany metodologicznie, co odpowiadałoby współczesnym
tendencjom integracyjnym w nauce

sama problematyka ocen, traktowana w wymiarze społecznym,
odegrałaby istotną role w profilaktyce przyszłych konfliktów społecznych,
na tle ekologicznym oraz stanowiłaby wyraz demokratyzacji życia
społecznego, wychodzącej z inspiracji ekologicznej.

Ryzyko ekologiczne określonej inwestycji obejmuje m.in. pojęcia:

Spostrzegane ryzyko ekologiczne

Akceptowane ryzyko ekologiczne

W analizie potencjalnego konfliktu społecznego na tle nowej inwestycji

środowiskowej należy uwzględniać bilans

korzyści czyli zysków oraz ryzyka czyli strat.

Istnieje więc potrzeba opracowania całościowej metodologii OOS. Musi

ona uwzględniać: perspektywę interdyscyplinarną, standaryzację OOS w sensie
narzędzi pomiarowych, procedury oraz syntezy wyników, wielowymiarowy charakter
dokonywanych ocen.

OOS JAKO NARZĘDZIE EKOROZWOJU

Termin ekorozwój, będący połączeniem słów ekologia i rozwój, odnosi się do

rozwoju społeczno-gospodarczego, w którym są uwzględniane kryteria ekologiczne.

Oznacza to osiągnięcie harmonijnej współzależności człowieka i przyrody a raczej

harmonii społeczności z fizycznym środowiskiem.

Można też rozumieć to jako relację nie destruktywną w warunkach osiągania

pewnych celów gospodarczych drogą pewnych możliwości technologicznych.

W proponowanej polityce ekorozwoju Polski należy brać pod uwagę naturalne

warunki przyrodnicze w taki sposób, aby sprzyjały one życiu mieszkańców.

Cele ekorozwoju to takie działania w ramach rozwoju społeczno-gospodarczego,

które zapewniają:

bezpieczne środowisko dla zdrowia ludzkiego

równowagę ekologiczną w podstawowych ekosystemach

niezbędne warunki odnowy biologicznych sił człowieka

możliwości dalszego rozwoju gospodarczego.

Narzędziem służącym realizacji tak rozumianych wymagań polityki ekorozwoju są

oceny oddziaływania źródeł emisji na środowisko (OOS).

Istotą OOS jest określenie wpływu na środowisko każdej inwestycji z

uwzględnieniem mierzalnych i niemierzalnych skutków środowiskowych.

Oceny te mają następnie służyć znalezieniu rozwiązań, które minimalizują

konflikty społeczno – gospodarczo - przyrodnicze powodowane istniejącą lub
projektowaną inwestycją.

Postępowanie w ramach OOS przebiega wg procedury, obejmującej trzy zasadnicze

kroki metodyczne:

identyfikację

prognozę

ocenę.

Etap identyfikacji polega na wskazaniu możliwego wpływu inwestycji na otoczenie.

Jest to jedynie wstępna ocena wpływu danego przedsięwzięcia na środowisko. W ramach
identyfikacji dokonuje się wyboru, jakiego rodzaju skutki powinny być uwzględnione w
ocenie. Bierze się pod uwagę warunki środowiskowe miejsca lokalizacji.

Jest to konfrontacja tego co będzie oddziaływało,

z tym na co to oddziaływanie będzie skierowane.

W wyborze lokalizacji istotne są różne czynniki, które mogą naruszyć

poszczególne elementy środowiska. Można na tym etapie spróbować wstępnie ocenić
natężenie oddziaływania.

Prognoza (II etap metody) opiera się na znanych metodach prognostyczno –
modelowych. Opierają się one więc na symulacji przebiegu skutku w środowisku.
Prognozowanie dotyczy ustalonego parametru lub parametrów wskaźnikowych
jakości rozważanego elementu.
Jakość zastosowanej metody prognozowania zależy w dużej mierze od jakości
danych wejściowych oraz od ich wiarygodności.
Można też określić przewidywaną jakość danego elementu środowiska z
prawdopodobieństwem jej wystąpienia – metoda probabilistyczna.
Część właściwa metody (III etap) obejmuje ocenę informacji, uzyskanej w

wyniku poprzednich 2 etapów. Oceny tej dokonuje się różnymi metodami i technikami.

Wyróżnia się często następujące etapy oceny skutków wpływu projektowanej

inwestycji na środowisko:

opis proponowanej zmiany (inwestycji)

opis istniejących i projektowanych cech środowiska

ocena prawdopodobnego oddziaływania na środowisko

porównanie z planami zagospodarowania, polityką i kontrolą dotyczącą
środowiska

przegląd wariantów proponowanej zmiany

przygotowanie nie technicznego podsumowania oceny.

Cechą charakterystyczną obecnego sposobu realizacji OOS jest analiza skutków

środowiskowych z ekologicznego punktu widzenia.

Kompleksowość ujęcia OOS jest nowością w stosunku do dotychczasowego,

tradycyjnego uwzględniania komponentów środowiska ograniczonych do powietrza, wody i
gleby.

Oceny oddziaływania źródeł emisji na środowisko mogą mieć różny zakres, w

zależności od tego, jakiemu odbiorcy maja one służyć.

Wydziela się następujące poziomy zastosowania OOS:

dla polityki oznacza ocenę skutków środowiskowych i zdrowotnych realizacji
określonej polityki danego kraju np. określona polityka rolna może wywołać
poważne skutki ekologiczne zarówno pozytywne jak i bardzo negatywne

dla planowania oznacza poszukiwanie głównych czynników środowiskowych
mających wpływ na gospodarkę przestrzenną np. jakość gruntów rolnych,
eksploatacja zasobów, a uzyskane informacje mogą być pomocne w
identyfikacji obszarów preferowanych, na których można planować
zlokalizowanie różnych działań

dla programu oznacza ocenę serii przedsięwzięć podejmowanych w różnym
czasie (np. danego resortu)

dla pojedynczego projektu oznacza klasyczny przykład oceny skutków
związanych ze zlokalizowaniem jednego przedsięwzięcia w jakimś obszarze.

Integralną częścią procedury OOS powinien być udział społeczeństwa. W

wielu wypadkach sygnały o ujemnych skutkach wpływu inwestycji na środowisko
stanowiły element metodyki OOS.

Bardzo dobrym przykładem są interwencje ludności przeciw uciążliwości

zapachowej.

Na podstawie tych informacji sporządza się:
-

mapy zapachowej jakości powietrza

kojarzy się tego typu informacje z identyfikacją i hierarchizacją
uciążliwości różnych źródeł emisji odorów.

Na etapie projektowania lokalizacji danej inwestycji szczególnie istotny jest

udział społeczeństwa.

Konieczność uzyskania społecznej akceptacji przedsięwzięć inwestycyjnych

zmusza do formułowania ogólnie zrozumiałych ocen społecznych i przyrodniczych.
Powinny być to kryteria proste, ilościowo mierzalne i oczywiste.

Pełna OOS powinna obejmować zarówno skutki wymierne (np. stężenie

zanieczyszczeń, poziom hałasu), i niewymierne np. degradacja krajobrazu.

Pozycja dyskomfortu zapachowego (jako elementu OOS) jest na razie na

pograniczu skutków wymiernych i niewymiernych.

Pełna charakterystyka uciążliwości zapachowej i jej oddziaływanie na

otoczenie jest dość złożona. Wynika to przede wszystkim z tego, że dane czysto
analityczne, informujące o wartościach stężeń substancji zapachowej w powietrzu, nic
właściwie nie mówią o jej oddziaływaniu na otoczenie.

Charakterystyka oddziaływania zapachu na zmysł węchu może polegać na

określeniu następujących wielkości:

stężenia substancji odoroczynnej w powietrzu, które jest w sposób
niejednoznaczny współzależne z natężeniem lub intensywnością zapachu

rodzaju lub jakości zapachu

wyczuwalności zapachu, która polega na nieświadomym kojarzeniu
istniejącego stężenia substancji zapachowej w powietrzu z wartością
niniejszego stężenia wyczuwalności węchowej

indywidualnej tolerancji na określony rodzaj zapachu.

Po uwzględnieniu wszystkich składowych można liczyć na uzyskanie pełnej

oceny oddziaływania zapachu na otoczenie.

Wprowadzanie w obliczeniach modelowych rozprzestrzeniania poprawki

uwzględniającej adaptację węchową człowieka oraz efekty wzajemnego oddziaływania
kilku substancji odoroczynnych (efekt maskowania, synergizmu, wzajemnej neutralizacji)
jest trudne.

Wyrazem wzrostu aktywności społeczeństw w zakresie domagania się wzrostu

ich roli w procesie podejmowania decyzji jest powstawanie wielkiej ilości organizacji
pozarządowych (NGO’s – non-governmental organization).

Dla czasów obecnych charakterystycznymi są pozarządowe organizacje

ekologiczne. Celem ich jest:

ochrona środowiska przyrodniczego przed zniszczeniem i dewastacją,

propagowanie proekologicznych modeli życia i rozwoju.

Jest to wynik troski szerokich rzesz ludzi dotychczasowymi trendami rozwoju

cywilizacyjnego i ich przekonaniem, że kwestie ekologiczne są zbyt słabo brane pod uwagę
w procesie podejmowania decyzji gospodarczych.

Ruchy ekologiczne występują pod hasłami bezpośredniej i pośredniej ochrony

środowiska poprzez zmianę:

kierunku wzrostu gospodarczego

wykorzystania alternatywnych źródeł energii

zaprzestania nadmiernej chemizacji rolnictwa itp. dotychczasowych.

Ruchy te akcentują wartości:

moralne,

ekonomiczne,

polityczne,

społeczne, kulturowe i przyrodnicze.

EKOLOGIA STRACHU – zmierza się do wyeliminowania szkodliwych dla środowiska

zachowań, pokazując, że dotychczasowy rozwój cywilizacyjny wiedzie ludzkość do fizycznej
zagłady.

EKOLOGIA GŁĘBOKA – lansowanie nowego stylu życia, poszukiwanie nowych

systemów wartości, innego stosunku człowieka do świata istot żywych, innych stosunków
międzyludzkich.

Organizacje pozarządowe spełniają wieloraką rolę –

od wywierania nacisku na inwestorów, przemysłowców i władze, przez edukację

ekologiczną

do opieki nad obszarami cennymi ekologicznie.

Administracja państwowa powinna czerpać wielorakie korzyści ze współpracy z

organizacjami ekologicznymi. Aby było to możliwe muszą być spełnione różne postulaty a
wśród nich:

prawo NGO’s do występowania na drogę prawną tam, gdzie zostały
naruszone prawa ekologiczne

instytucjonalizacja społecznego udziału w procesie podejmowania
decyzji

nieograniczony dostęp do informacji ważnych z punktu widzenia
ochrony środowiska.

W Polsce (zgodnie z nowym prawodawstwem) istnieje możliwość

współuczestniczenia organizacji pozarządowych w życiu publicznym kraju.

W Polsce działa szereg organizacji proekologicznych (ocenia się ich liczbę na

kilkaset) zarówno takich, których tradycje sięgają okresu przedwojennego (LOK) jak i tych
które powstawały w latach 80-tych np. PKE, Nadburzańskie i Ogólnopolskie Towarzystwo
Miłośników Ptaków, Biuro Lobbingu Ekologicznego, Instytut na Rzecz Ekorozwoju.

W szerokiej gamie ruchów ekologicznych w Polsce nie ma sprzeczności, jeśli

chodzi o cele działania, występuje jednak zasadnicza różnica pod względem form, metod i
stylu działania.

Można wyróżnić grupy i ruchy ekologiczne m.in. na te które:

Powstały w celu prowadzenia działalności długofalowej, obejmującej
wiele problemów ekologicznych, zmierzającej do zmiany zasad
konstytuujących podstawowe sfery aktywności społeczeństwa:
konsumpcję, produkcję, podział.

Powołane zostały do załatwienia jednej sprawy, zlikwidowania
konkretnego zagrożenia, ograniczone są zakresem działania do
pewnego obszaru lub problemu.

Grupy społeczne, które traktują problematykę ekologiczną jako okazję
do propagowania swojej organizacji i dla zdobycia popularności i
zwolenników.

Organizacje i ruchy społeczne, które udzielają wsparcia ruchom
nakierowanym na realizowanie celów proekologicznych.

Jednym z podstawowych celów OOS jest rozwiązywanie konfliktów

społecznych związanych z lokalizowaniem inwestycji mogących pogorszyć warunki
życia, stan środowiska czy wzbudzających społeczną kontrowersję.

Głęboka nieufność do przemysłu i wykształcone nawyki wykształciły w ludziach

odruch, który można nazwać

IANUM – Inwestuj Ale Nie U Mnie

Społeczeństwo nie chce słuchać polityków, inwestorów a nawet ekspertów.

Jedyną reakcją na nową inwestycję jest protest i sprzeciw. Ludzie często niedoinformowani –
wiedzą lepiej i swoje. Przykładem może być też za późno rozpoczęta konsultacja
społeczna i w konsekwencji udaremniona budowa masztu w Gąbinie.

Wydawało się, że zmiana systemu politycznego w Polsce oraz wprowadzenie

procedur OOS pomoże rozwiązać te problemy. Niestety poza werbalnym wezwaniem do
„udziału społecznego” w podejmowaniu decyzji niewiele się robi, aby udział ten
urzeczywistnić.

Z zapisów prawnych wynika, że

organizacje pozarządowe mają prawo do udziału w procedurze OOS, a administracja
publiczna jest zobowiązana do informowania NGO, że właśnie administracja
przystępuje do tej procedury.

Niestety brak odpowiednich rozporządzeń dotyczących sposobu i trybu

wykonywania procedury rzadko zdarza się aby NGO brały udział w konsultacjach
społecznych w fazie wykonywania oceny.

Wzmożony udział społeczeństwa w procesie oceny oddziaływania inwestycji na

środowisko jest możliwy na etapach:

rozważenie propozycji lokalizacji inwestycji i decyzji o przystąpieniu do
sporządzenia OOS

ustalenie zakresu prac i badań w procesie OOS

rozpatrywanie rozwiązań alternatywnych

przygotowanie druku końcowego i opracowanie wniosków.

Udział społeczny na tych etapach jest jedynym możliwym sposobem złagodzenia

konfliktów wokół lokalizacji inwestycji.

Przy tworzeniu w naszym kraju legalnych ram udziału społecznego w procesie OOS

warto sięgnąć po doświadczenia państw, w których system ten funkcjonuje już od dawna.

Istnieją różne sposoby zbierania opinii zainteresowanych stron:

organizowanie stałych punktów konsultacyjnych

organizowanie zebrań otwartych

powoływanie komitetów doradczych wraz z osobami cieszącymi się
autorytetem

prowadzenie rozmów i wywiadów

prowadzenie anonimowej ankiety

udostępnienie wstępnej wersji raportu do zaopiniowania.

Skuteczność negocjacji zapewniona jest jeśli przestrzega się kilku podstawowych

zasad:

informacje powinny być udostępnione w formie zrozumiałej dla każdego
obywatela

należy zapewnić „komunikację dwustronną” tzn. społeczeństwo musi
mieć pewność, że ich uwagi będą uwzględnione przez osoby piszące
raport końcowy z procedury OOS

osoby odpowiedzialne za konsultacje muszą prowadzić aktywne
działania mające na celu docieranie z informacją do jak najszerszego
forum odbiorców i pozwalające na swobodne wyrażanie poglądów
wszystkim zainteresowanym

zainteresowani powinni posiadać wystarczającą ilość czasu na
zapoznanie się z informacją jak i na składanie swobodne wyrażanie
poglądów.

Inwestorzy przystępujący do procedury mediacyjnej powinni:

uznać, że społeczność lokalna może spowolnić bądź powstrzymać
proces inwestycyjny

zamiast domagać się zaufania, stwarzać możliwość kontrolowania

włączyć plany w formie projektu do konsultacji społecznej

stosować otwartą politykę informacyjną itd.