© Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy

1

I. Ergonomia – podstawowe pojęcia

Spis treści

1. Geneza i pojęcie ergonomii ...................................................................................................... 2

2. Definicja, przedmiot i zakres ergonomii ................................................................................... 4

3. Cele i przyczyny działań ergonomicznych ................................................................................. 6

4. Ergonomia jako wiedza interdyscyplinarna .............................................................................. 7

5. Wpływ ergonomii na stanowiska pracy .................................................................................... 9

© Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy

2

1. Geneza i pojęcie ergonomii

Praca jest działalnością celową, nierozerwalnie związaną z egzystencją człowieka jako gatunku biologicznego.

Zróżnicowane i niekiedy bardzo surowe warunki zewnętrzne zmusiły człowieka do poszukiwania skutecznych sposobów

zdobywania żywności, obrony przed wrogami, ochrony przed zimnem, zachowania zdobytych dóbr itp. Doniosłym

odkryciem było posługiwanie się narzędziami — najstarsze kopalne ślady użycia narzędzi kamiennych pochodzą z terenów

Tanzanii w Afryce i określone są na 2,5 miliona lat. Wcześniej używano zapewne narzędzi z drewna i kości, gdyż materiały te

łatwiej poddają się obróbce — lecz są one znacznie mniej trwałe od kamieni i dlatego nie przechowały się do naszych

czasów.

Człowiek z konieczności związał się na stałe z urządzeniami technicznymi i to w takim stopniu, że dziś nie jest możliwe

przeżycie populacji ludzkiej na Ziemi bez wspomagania techniką i technologią (przez technikę rozumiemy środki techniczne:

narzędzia, maszyny, przyrządy, aparaty i inne urządzenia techniczne). Technologia natomiast oznacza sposób (sposoby)

wykonania, wytwarzania, osiągania celu.

Uzależnienie człowieka od techniki przynosi rezultaty nie tylko pożądane. Na negatywne skutki zwracano uwagę już

od dawna, lecz początkowo były to spostrzeżenia incydentalne i dotyczyły pojedynczych, wyizolowanych zjawisk,

np. zanieczyszczeń powietrza i hałasu. Trudy związane z wykonywaniem pracy fizycznej przez wiele wieków nie były

przedmiotem uwagi, gdyż w czasach starożytnych pracę fizyczną wykonywali głównie niewolnicy, traktowani całkowicie

przedmiotowo.

Jest bezspornym faktem, że — jak dotąd — wraz z rozwojem techniki rosła liczba osób narażonych na nadmierny hałas.

Obecnie na świecie w nadmiernym hałasie żyją setki milionów ludzi — i to głównie w krajach o rozwiniętej technice

i gospodarce. Jest to najpowszechniejsze zagrożenie spośród wszystkich zjawisk fizycznych, na jakie są narażeni ludzie

w końcu XX wieku. Niestety, nie jest to jedyne zagrożenie, które wynika z rozwoju współczesnej techniki.

Z tego twierdzenia wynika potrzeba prowadzenia badań naukowych mających na celu poznanie wpływu techniki na

człowieka i określenie zasad tworzenia techniki „przyjaznej” dla ludzi i ich środowiska. „XVII-wieczna

ergonomia

” zajmowała

się tym właśnie problemem – gdyż przy ówczesnym poziomie techniki podstawową uciążliwością w pracy był zapewne

wyłącznie nadmierny wysiłek fizyczny.

Nazwa stosunkowo młodej dyscypliny naukowej, jaką jest ergonomia, etymologicznie wywodzi się z dwóch greckich

słów:

ergon

‘praca’

oraz

nomos

‘prawo, zasada’

. Potrzebę rozwijania tej nowej dyscypliny oraz jej nazwę zaproponował

po raz pierwszy w świecie polski przyrodnik, prof. Wojciech Bogumił Jastrzębowski, drukując w 1857 r. w czterech kolejnych

numerach (od nr 29 do nr 32) poznańskiego czasopisma „Przyroda i Przemysł” obszerną pracę pt.: Rys Ergonomji czyli Nauki

o Pracy, opartej na prawdach podczerpniętych z Nauki Przyrody. Znajdziemy tam następującą definicję:

Nazwiskiem

Ergonomii

, wziętym od wyrazu greckiego ergon praca i nomos prawo, zasada, oznaczamy Naukę o Pracy, czyli

o używaniu nadanych człowiekowi od Stwórcy sił i zdolności.

Problemy wynikające z niedopasowania techniki do człowieka pojawiły się w sposób wyraźny dopiero na początku

XX wieku, w okresie intensywnego uprzemysławiania niektórych dziedzin wytwórczości (głównie włókiennictwa, hutnictwa,

górnictwa, budowy maszyn). Idea maksymalizacji zysku doprowadziła do traktowania człowieka jako „dodatku do maszyny”,

© Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy

3

a przy tym mało sprawnego, zawodnego, wymagającego nadzoru i przymusu. Zasady organizacji pracy wprowadzane

w angielskim przemyśle przez Fredericka Taylora stwarzały dla osób tam pracujących nieludzkie warunki przez całkowite

podporządkowanie człowieka systemom maszynowym.

Wady tayloryzmu próbowali łagodzić Frank Gilbreth i jego żona Lillian, którzy zainicjowali systematyczne badania

sposobów pracy ludzkiej i wykonywania ruchów roboczych. Wyniki ich badań pozwoliły na opracowanie „zasad ekonomiki

ruchów” i zapoczątkowały głębokie zmiany w wartościowaniu ludzkiej pracy. W okresie II wojny światowej nasycenie

techniką każdego przejawu ludzkiej działalności, a szczególnie pracy, oraz konieczność intensyfikacji produkcji na potrzeby

wojenne spowodowały, że liczne przypadki niedostosowania urządzeń technicznych do możliwości człowieka–operatora

miały przebieg drastyczny, powodując wiele szkód, urazów i śmierci. Prowadzenie systematycznych, naukowych badań nad

pracą ludzką wspomaganą przez technikę stało się koniecznością.

W 1949 r. w Wielkiej Brytanii powstało pierwsze w świecie

Towarzystwo Badań Ergonomicznych

(

Ergonomic Research

Society, ERS

). W 1957 r., w 100 lat po opublikowaniu pracy W. Jastrzębowskiego, w USA powołano Towarzystwo Czynnika

Ludzkiego (Human Factors Society, HFS). W następnych latach w wielu państwach powstały lokalne towarzystwa zajmujące

się badaniami ergonomicznymi, a w 1959 r. w Oxfordzie odbyła się pierwsza międzynarodowa konferencja, na której

powołano

Międzynarodowe Stowarzyszenie Ergonomiczne

(

International Ergonomics Association, IEA

). W 1977 r.

zawiązano

Polskie Towarzystwo Ergonomiczne, PTErg

, które jest członkiem IEA.

© Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy

4

2. Definicja, przedmiot i zakres ergonomii

W literaturze spotkać można wiele definicji

ergonomii

. Nie są one wzajemnie sprzeczne czy konkurencyjne, lecz raczej

się uzupełniają, akcentując różne odcienie znaczeniowe, zależnie od pierwotnej dyscypliny naukowej autorów definicji.

Na pierwszym miejscu należy przytoczyć definicję zamieszczoną w Statucie Polskiego Towarzystwa Ergonomicznego

z 1983 r:

Ergonomia

jest to nauka stosowana, zmierzająca do optymalnego dostosowania narzędzi, maszyn, urządzeń, technologii,

organizacji i materialnego środowiska pracy oraz przedmiotów powszechnego użytku do wymagań i potrzeb fizjologicznych,

psychicznych i społecznych człowieka.

W

statucie Międzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego

(IEA) w 1967 r. zawarto następujące określenie tej nowej

dyscypliny wiedzy:

Ergonomia

zajmuje się związkami zachodzącymi pomiędzy człowiekiem a jego zajęciem, sprzętem i otoczeniem

(materialnym) w najszerszym znaczeniu, włączając w to pracę, wypoczynek, sytuację w domu i w podróży.

Międzynarodowe Biuro Pracy

(ILO) w 1961 r. określiło ergonomię jako:

(…) łączne zastosowanie niektórych nauk biologicznych i technicznych dla zapewnienia, w stosunkach pomiędzy człowiekiem

a pracą, optymalizacji warunków wzajemnego dostosowania, w celu zwiększenia wydajności pracy i przyczynienia się

do pomyślności pracownika.

Komitet Ergonomii Polskiej Akademii Nauk

w 1982 r. zaaprobował takie sformułowanie:

(…) zadaniem ergonomii jest optymalne dostosowanie wytworów materialnych człowieka i warunków ich użytkowania

do właściwości psychicznych i fizjologicznych człowieka, uwzględniając czynniki środowiska materialnego oraz środowiska

społecznego. Celem ergonomii jest zapewnienie dobrostanu człowieka (zadowolenia, dobrego samopoczucia, satysfakcji,

poczucia komfortu) w systemie człowiek–technika zarówno w działalności zawodowej, jak i pozazawodowej.

Można wyróżnić następujące

elementy pojawiające się w różnych definicjach ergonomii

:



jest to nauka stosowana

(w odróżnieniu od nauk teoretycznych) dlatego, że tematyka badań wynika

z zapotrzebowania praktycznego, a dorobek naukowy może i powinien być weryfikowany przez

zaprojektowanie i zrealizowanie zmian w zastanej rzeczywistości;



charakteryzuje się humanocentryzmem

, tzn. ocena rozwiązań technicznych i organizacyjnych, związanych

ze współdziałaniem człowieka i środków technicznych, dokonywana jest przy założeniu, że dobro (dobrostan)

człowieka musi być traktowane priorytetowo w stosunku do kryteriów technicznych lub ekonomicznych, co

w kontekście inżynierskim przekłada się na zasadę, zgodnie z którą technikę należy dostosować

(doprojektować, dopasować) do człowieka, a człowieka do techniki — jedynie w ograniczonym zakresie;

© Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy

5



akcentowana jest konieczność harmonijnego, efektywnego współdziałania człowieka i środków

technicznych

;



zainteresowania ergonomii rozciągają się na wszystkie przejawy kontaktów człowieka ze środkami

technicznymi

, mające miejsce podczas pracy, nauki, rekreacji, sportu, podróży, zajęć domowych, leczenia,

rehabilitacji, wspomagania niepełnosprawności itd.

Obowiązkiem pracodawcy jest takie zorganizowanie stanowisk oraz wykonywania pracy, które będzie zgodne

z wymaganiami ergonomii w powiązaniu z zapewnieniem bezpieczeństwa i higieny pracy. Warto przy tym korzystać

z następujących Polskich Norm:



PN-EN 547-1+A1:2010 Bezpieczeństwo maszyn – Wymiary ciała ludzkiego – Część 1: Zasady określania

wymiarów otworów umożliwiających dostęp całym ciałem do maszyny,



PN-EN 547-3+A1:2010 Bezpieczeństwo maszyn – Wymiary ciała ludzkiego – Część 3: Dane antropometryczne,



PN-EN 27243:2005 Środowiska gorące – Wyznaczanie obciążenia termicznego działającego na człowieka

podczas pracy, oparte na wskaźniku WBGT,



PN-ISO 6011:1998 Maszyny do robót ziemnych – Przyrządy pomiarowe,



PN-EN 12464-1:2012 Światło i oświetlenie – Oświetlenie miejsc pracy – Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach,



PN-EN ISO 7010:2012E Symbole graficzne – Barwy bezpieczeństwa i znaki bezpieczeństwa – Zarejestrowane

znaki bezpieczeństwa,



PN-N-01256-5:1998 Znaki bezpieczeństwa – Zasady umieszczania znaków bezpieczeństwa na drogach

ewakuacyjnych i drogach pożarowych.

© Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy

6

3. Cele i przyczyny działań ergonomicznych

Dążenie do podwyższania ergonomicznej jakości obiektów technicznych nie ma nic wspólnego z działalnością

idealistyczną i charytatywną. Wręcz przeciwnie —

celem działalności ergonomicznej jest zwiększenie efektywności działań

ludzkich, w tym pracy zawodowej

, lecz nie kosztem zwiększonego wysiłku czy innych obciążeń człowieka. Wyższa

jakość

ergonomiczna (ergonomiczność)

urządzeń technicznych

, którymi posługuje się człowiek w procesie pracy, sprzyja:



lepszej i wydajniejszej pracy,



zmniejszeniu biologicznych kosztów pracy,



zmniejszeniu liczby i kosztów braków oraz błędów popełnianych w pracy,



zwiększeniu bezpieczeństwa pracy i eliminacji chorób zawodowych,



lepszemu wykorzystaniu czasu pracy,



ograniczeniu absencji chorobowej,



zwiększeniu satysfakcji z pracy oraz pozytywnej motywacji.

Zbyt

niski poziom ergonomicznej jakości obiektów technicznych

(w stosunku do oczekiwań użytkowników) jest

źródłem wielu dodatkowych kosztów i strat — zarówno ekonomicznych, jak i społecznych. Można je podzielić na trzy

kategorie:



straty ekonomiczne bezpośrednie

, których wielkość możliwa jest do oszacowania (np. mała wydajność

i produkcja braków spowodowana przemęczeniem, nadmiernym hałasem, złym oświetleniem, wysoką

temperaturą, skutki wypadków przy pracy, choroby zawodowe, zwolnienia lekarskie);



straty ekonomiczne pośrednie

, których wielkości nie można w prosty sposób oszacować (np. utrata zdrowia,

duża płynność kadr, niszczenie materiałów, narzędzi, sprzętu i maszyn wskutek niedbalstwa i nielubienia

swojej pracy);



straty moralne

, niepoddające się ekonomicznej wycenie (np. cierpienie, złe samopoczucie spowodowane

przemęczeniem, niski etos pracy, brak poczucia podmiotowości, wzrost bierności i apatii).

Ergonomiczność

ma więc ścisły związek z ekonomiką ludzkich działań. Jako składnik ogólnej

jakości urządzeń technicznych musi być też traktowana jako czynnik kosztotwórczy; uzyskanie

wyższej jakości ergonomicznej musi więcej kosztować w pierwszych fazach istnienia wyrobu:

procesach koncepcyjno-projektowych i wykonawczych. Często konieczne jest stosowanie droższych

materiałów i droższych metod obróbki lub innych sposobów wytwarzania. Koszty powyższe są

ponoszone tylko podczas konceptualnego i fizycznego tworzenia obiektów technicznych, a więc

w stosunkowo krótkim czasie. Podczas użytkowania obiektu technicznego o odpowiednio wysokim

poziomie ergonomicznej jakości, który często rozciąga się na wiele lat i obejmuje wielu ludzi,

odbierane zyski prawdopodobnie wielokrotnie przewyższają poniesione wcześniej nakłady. Niestety,

trudno przedstawić rachunek ekonomiczny, ujmujący wszystkie składniki kosztów i przychodów,

gdyż brak pełnych i obiektywnych danych obecnie to uniemożliwia.

© Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy

7

4. Ergonomia jako wiedza interdyscyplinarna

Systematyczne badania ergonomiczne rozpoczęto w okresie drugiej wojny światowej w USA i w Wielkiej Brytanii.

Miejsce i czas zainicjowania tych prac były konsekwencją okoliczności, w których znalazły się te państwa. Czas wojny to dla

każdego społeczeństwa okres działań warunkujących przeżycie. Podejmowane są wówczas wzmożone wysiłki na rzecz

budowy nowych, doskonalszych środków technicznych służących do transportu wielkiej liczby ludzi, a także sprzętu

i materiałów oraz budowy nowych środków łączności, przetwarzania informacji, wytwarzania żywności, paliw, odzieży

i budowy obiektów inżynierskich. Na efektywne wyniki tych wysiłków mogą liczyć tylko państwa bogate i posiadające

wysoko rozwiniętą technikę oraz odpowiednio wyszkoloną kadrę.

Podczas drugiej wojny światowej wysoki stopień skomplikowania osiągnęły środki techniczne służące do sprawnego

zabijania ludzi i niszczenia ich siedlisk: samoloty, okręty, czołgi, broń strzelecka, broń masowego rażenia, pojawiły się nowe,

nieznane wcześniej urządzenia, jak stacje radarowe, maszyny szyfrujące oraz liczące. Praca człowieka jako operatora tych

skomplikowanych urządzeń wymagała sprostania nowym, trudnym zadaniom i przynosiła nieznane wcześniej obciążenia.

W środowisku pracy zaczęło dominować obciążenie psychiczne, jednocześnie ludzie doznawali ekstremalnych przeciążeń

fizycznych i uciążliwości pochodzących od czynników środowiskowych. Maszyny to wytrzymywały, ponieważ były

zaprojektowane do działań w takich właśnie warunkach. Nie można było tego samego powiedzieć o człowieku. Okazało się,

że człowiek jest najbardziej zawodnym elementem systemu, do którego został włączony i często był przyczyną

niepowodzeń, strat i katastrof. Do analizy tych zdarzeń i określenia ich przyczyn włączono specjalistów z grupy nauk

o człowieku – głównie psychologów i fizjologów. Wyniki ich badań wskazywały, że jedyną drogą podwyższenia

niezawodności systemu złożonego z człowieka i urządzeń technicznych jest uwzględnianie możliwości i ograniczeń człowieka

przy projektowaniu tych urządzeń. Rozwiązanie problemów, które z taką ostrością pojawiły się w omawianym czasie,

wymagało udziału wielu specjalistów z różnych dyscyplin naukowych. Dyscypliny te można ująć w dwie grupy: nauki

o człowieku i nauki techniczno-organizacyjne.

Przedstawiciele wszystkich nauk z obu grup muszą współdziałać ze sobą podczas analizowania i rozwiązywania

problemów ergonomicznych. Tego typu nauki nazywamy interdyscyplinarnymi, ponieważ problemy przez nie rozwiązywane

leżą pomiędzy (inter) innymi, znanymi wcześniej dyscyplinami lub ich grupami. Ergonomia nie jest jedyną nauką

interdyscyplinarną. Czasy współczesne charakteryzują się pojawianiem się wielu tego typu nauk (np. biofizyka, ekologia,

biotechnologia, astrofizyka) – można rzec, że jest to charakterystyczna tendencja końca XX wieku.

Ergonomia należy do grupy nauk ergologicznych

, które w różnych aspektach zajmują się pracą ludzką. Szczególnie

silne związki łączą ergonomię z następującymi dziedzinami (podano do nich wybrane definicje):



ochroną pracy

— jest to „zespół środków i metod zawartych w aktach prawnych nakładających na zakład

pracy obowiązek kształtowania warunków pracy, które by zabezpieczały pracowników przed zagrożeniami

dla ich życia lub zdrowia oraz umożliwiały regenerację utraconych sił biologicznych również poza pracą”;



bezpieczeństwem i higieną pracy

— „zespół minimalnych warunków określonych przepisami prawnymi,

mających na celu zabezpieczenie pracowników przed zagrożeniami dla ich życia lub zdrowia, występującymi

podczas pracy";

© Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy

8



organizacją pracy

— „suma działań technicznych, ekonomicznych i organizacyjnych, skierowanych

na stworzenie optymalnego połączenia siły roboczej i środków produkcji (przedmiotów i środków pracy) oraz

zapewnienia człowiekowi właściwych warunków pracy”. W ujęciu prakseologicznym organizowanie dotyczy

układu elementów uporządkowanych i powiązanych ze sobą w taki sposób, że elementy te przyczyniają się

do powodzenia całości, czyli osiągnięcia celu.

Ergonomia dzieli się na:



koncepcyjną,

która zajmuje się problematyką ergonomicznego projektowania

zakładów, stanowisk i metod pracy oraz zasad konstrukcji wszelkich urządzeń

technicznych,



korekcyjną

(praktyczną) zajmującą się usprawnianiem istniejących już

warunków i metod pracy w czynnych zakładach pracy.

Sposoby funkcjonowania obu typów ergonomii są podobne i wzajemnie się uzupełniają.

Zajmując się ergonomią w aspekcie oceny ryzyka zawodowego, można powiedzieć, że:



koncepcyjna

dotyczyć będzie oceny wstępnej, dokonywanej przed przekazaniem do użytkowania nowych

czy zmienianych stanowisk pracy, czyli takich sytuacji, jak:



tworzenie nowych stanowisk,



modernizacja istniejących stanowisk,



zakupy nowych maszyn, urządzeń i narzędzi,



wprowadzanie nowych technologii,



zmiana organizacji pracy – w celu niedopuszczenia do stwarzania w przyszłości niekorzystnych relacji

człowiek – maszyna (środowisko pracy), mogących być przyczyną dodatkowych zagrożeń;



korekcyjna

dotyczyć ma procesu oceny na czynnych stanowiskach pracy w celu oszacowania zagrożeń, ich

eliminacji czy ograniczania skutków – i dalej: w celu poprawy warunków pracy przez wprowadzanie korekt,

usuwanie niedogodności w zakresie pomieszczeń pracy, technicznego wyposażenia stanowisk, sposobów

wykonywania zadań, organizacji pracy, czynników środowiska pracy itp.

© Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy

9

5. Wpływ ergonomii na stanowiska pracy

W przypadku zorganizowania stanowiska pracy lub samego wykonywania pracy w sposób niezgodny z zasadami

ergonomii może dojść do negatywnych skutków zdrowotnych, które mogą dotknąć pracowników.

Nieergonomiczne stanowisko pracy może być przyczyną negatywnych skutków zdrowotnych dla pracowników

,

a dla pracodawcy źródłem kosztów.

Do tych negatywnych skutków zalicza się:



bezpośrednie urazy

, na przykład nieprawidłowa pozycja ciała przy dźwiganiu – uraz kręgosłupa – wypadek

przy pracy,



pośrednie urazy

, przykładowo nieprawidłowe oświetlenie stanowiska pracy powodujące niedoświetlenie

albo olśnienia, będące przyczyną nieprawidłowej oceny odległości w pobliżu ruchomych części maszyny –

niebezpieczne zbliżenie dłoni, pochwycenie przez ruchomą część – uraz – wypadek,



choroby

, na przykład konieczność wykonywania przez całą zmianę roboczą powtarzalnych ruchów z użyciem

tych samych grup mięśni – choroby układu ruchu,



uciążliwości fizyczne

, dla przykładu długotrwała siedząca albo stojąca pozycja przy pracy powodująca bóle

mięśni i stawów,



uciążliwości psychiczne

, przykładowo zbyt duża ilość przyrządów i sygnalizatorów rozmieszczonych

na niewielkiej przestrzeni wymagająca znacznego wysiłku psychicznego dla przeprowadzania analizy procesu

technologicznego – powodująca rozdrażnienie, stres, zmęczenie,



dyskomfort

, na przykład biurowa praca koncepcyjna wykonywana w klimatyzowanym pomieszczeniu bez

możliwości miejscowej regulacji temperatury i wilgotności powietrza, ze słyszanym ciągle szumem

nawiewanego powietrza – dodatkowe zmęczenie spowodowane nie tyle wysiłkiem związanym z pracą,

ale wynikającym z warunków środowiska pracy.

O nieergonomicznym stanowisku pracy można mówić, gdy na przykład

:



jest zbyt ciasne,



jest na nim za gorąco, za zimno, za wilgotno, za sucho,



występują na nim przeciągi,



jest zbyt ciemne, zbyt jasne albo występują olśnienia,



występuje na nim ciągły hałas,



występują na nim ciągłe odczuwalne drgania mechaniczne,



stosowane na nim środki pracy mają zbyt niską (wysoką) temperaturę,



występuje na nim natłok informacji,



odbierane sygnały są niejednoznaczne,

© Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy

10



zastosowana na nim kolorystyka powoduje rozdrażnienie lub uśpienie czujności,



wyczuwane są na nim nieprzyjemne zapachy,



pracownik narażony jest na widok drastycznych sytuacji.

Natomiast praca nie będzie ergonomiczna, jeżeli

:



wymaga

:



częstego sięgania za wysoko,



częstego schylania się,



dźwigania, przenoszenia ciężkich lub nieporęcznych przedmiotów,



używania znacznej siły,



powtarzalności tych samych ruchów (monotonia, monotypia),



ciągłego stania albo siedzenia,



przyjmowania nienaturalnych pozycji całego ciała i (lub) poszczególnych

jego części;



powoduje

:



znaczne obciążenie umysłu albo nie wymaga prawie żadnego dociążenia,



przeciążenia percepcyjne,



obciążenie emocjonalne.