50

UMYS¸ 2005

Jednoczesne wykonywanie kilku czynnoÊci,
jak czytanie poczty elektronicznej,
porzàdkowanie danych czy rozmowa
przez telefon, to oczywisty, zdawa∏oby si´,
sposób na zaoszcz´dzenie czasu.
Tylko czy skuteczny?

Klaus Manhart

zieƒ w biurze zaczynasz od przejrzenia 17-punk-
towej listy spraw do za∏atwienia i od razu robi ci si´
nieswojo. Oddzwaniasz do osób, które prosi∏y ci´
o kontakt, sortujàc równoczeÊnie papierowà i elek-
tronicznà korespondencj´. Zaczynasz przygotowy-
waç slajdy na jutrzejszà prezentacj´. Wtedy wpada
szef i ˝àda zaktualizowanych danych o sprzeda˝y
– na przedwczoraj, bardzo prosz´! Otwierasz wi´c
arkusz kalkulacyjny i – w tym momencie dzwoni
jeden z najwa˝niejszych klientów. Przytrzymujàc
ramieniem s∏uchawk´ przy uchu, sumujesz dalej
wyniki i dopiero po 15 minutach udaje ci si´ wresz-
cie uprzejmie zakoƒczyç rozmow´.

Ka˝dy, kto powa˝nie myÊli dziÊ o karierze, powi-

nien pracowaç nad podzielnoÊcià uwagi – to chy-
ba jasne? Badanie przeprowadzone niedawno
przez nowojorski Families and Work Institute (In-
stytut Badaƒ nad Rodzinà i Pracà) wykaza∏o, ˝e
oko∏o 45% pracowników w Stanach Zjednoczonych
uwa˝a, i˝ oczekuje si´ od nich lub wr´cz wymaga
równoczesnego wykonywania zbyt wielu zadaƒ.
Ich szefowie byliby pewnie zaskoczeni, gdyby do-
wiedzieli si´, ˝e marnujà w ten sposób czas pracy
podw∏adnych. Okazuje si´ bowiem, ˝e ludzki mózg
nie jest w stanie dorównaç komputerom w umie-
j´tnoÊciach efektywnego przetwarzania danych

D

Naraz

czy

po kolei?

w tle i prze∏àczania si´ mi´dzy kilkoma urucho-
mionymi równolegle programami. Coraz wi´cej
badaƒ wskazuje, ˝e kiedy próbujemy robiç kilka
rzeczy naraz, zamiast wykonywaç je po kolei, zwy-
kle tracimy na to wi´cej czasu, a przy tym spada
jakoÊç naszej pracy. Co wi´cej, stres zwiàzany z
podzielnoÊcià uwagi mo˝e pogarszaç funkcjono-
wanie pami´ci krótkotrwa∏ej. Wszystko to razem
sprawia, ˝e pracujemy wówczas nieefektywnie,
myÊlimy ma∏o precyzyjnie i pope∏niamy b∏´dy – nie
mówiàc o zagro˝eniach, jakie stwarza równocze-
sne wykonywanie kilku czynnoÊci przez kierow-
ców, kontrolerów ruchu lotniczego czy inne osoby

obs∏ugujàce maszyny. Jak to si´ dzieje, ˝e powszech-
nie akceptowana strategia zarzàdzania niekiedy
okazuje si´ tak chybiona? Odpowiedê wymaga bli˝-
szego przyjrzenia si´ wynikom prac badaczy zajmu-
jàcych si´ mechanizmami koncentracji uwagi.

Automatyczna interferencja

Kamieniem milowym we wspó∏czesnych bada-
niach nad równoleg∏ym wykonywaniem zadaƒ
przez mózg by∏o odkrycie dokonane w 1935 ro-
ku przez amerykaƒskiego psychologa, Johna Ri-
dleya Stroopa, ˝e przetwarzanie informacji na
potrzeby jednego zadania mo˝e „interferowaç”

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI

51

ZEF

A VISU

AL MEDIA–GERMANY

Biurowa ˝onglerka
jako sport
ekstremalny
– w wielu zawodach
robienie kilku
rzeczy naraz
sta∏o si´ dziÊ
normà.

z wykonywaniem innego. Stroop zauwa˝y∏, ˝e kie-
dy s∏owo oznaczajàce kolor, powiedzmy, „zielo-
ny”, wydrukowane by∏o na przyk∏ad na czerwono,
badani mieli trudnoÊci z podaniem barwy czcion-
ki. Zjawisko to zwane jest dziÊ efektem Stroopa.
Uwa˝a si´, ˝e zachodzi ono w sytuacji, gdy ele-
menty obu zadaƒ zbyt ÊciÊle przeplatajà si´ ze
sobà: mózg musi wtedy wstrzymywaç wykony-
wanie tego zadania, które zosta∏o tak dobrze wy-
uczone, ˝e odbywa si´ automatycznie (czytanie),
by móc zajàç si´ drugim, wymagajàcym koncentra-
cji (nazywanie koloru). Mózg wykonuje zautoma-
tyzowane procesy w sposób szybki i nieÊwiadomy,
tak ˝e czasem trudno nam wstrzymaç ich bieg,
nawet jeÊli tego chcemy. Kiedy tylko zobaczymy
napisane s∏owo, automatycznie je odczytujemy.
JeÊli znaczenie s∏owa jest sprzeczne z innà prze-
kazywanà równoczeÊnie informacjà, zachodzi
interferencja [sprawdê to sam, wykonujàc test
z ramki powy˝ej].

Przez ostatnie kilkadziesiàt lat psycholodzy zba-

dali g∏´biej charakter i ograniczenia jednoczesne-

go wykonywania zadaƒ przez mózg. Nasza umie-
j´tnoÊç dzielenia uwagi zale˝y cz´Êciowo od ich
rodzaju. JeÊli nie nap∏ywajà sprzeczne sygna∏y
powodujàce interferencj´, czynnoÊci zautoma-
tyzowane (jak chodzenie) doÊç ∏atwo po∏àczyç
z trudniejszymi zadaniami (prowadzeniem roz-
mowy). Mo˝na równie˝ ∏àczyç dwa stosunkowo
skomplikowane zadania, pod warunkiem ˝e nie sà
do siebie zbyt podobne. Na przyk∏ad pianiÊci sà
w stanie odegraç a vista w przyzwoitym tempie
nieznany im wczeÊniej utwór, powtarzajàc równo-
czeÊnie czytany im z szybkoÊcià 150 s∏ów na minu-
t´ tekst. Informacje te bowiem docierajà do nich
przez ró˝ne kana∏y (wzrok i s∏uch), aktywizujàc
ró˝ne oÊrodki w mózgu (odpowiedzialne, odpo-
wiednio, za przetwarzanie muzyki i mowy), a wy-
konanie zadaƒ wymaga pos∏u˝enia si´ w jednym
przypadku narzàdami mowy, a w drugim mi´Ênia-
mi ràk i d∏oni.

Ludzie potrafià do pewnego stopnia opanowaç

równoczesne wykonywanie zadaƒ dzi´ki çwicze-
niom, a przynajmniej dotyczy to tych umiej´tno-

52

UMYS¸ 2005

N

ic nie stoi na przeszkodzie, ˝eby spacerujàc, ˝uç sobie
gum´. Jednak próba po∏àczenia rutynowego, zautomaty-
zowanego dzia∏ania (np. czytania) z czynnoÊcià wyma-

gajàcà koncentracji grozi ju˝ przecià˝eniem mózgu – a mówiàc
ÊciÊle, zasobów uwagi, jakimi dysponujemy. Zjawisko to zwane
jest interferencjà lub efektem Stroopa – od nazwiska amerykaƒ-
skiego psychologa, który pierwszy je opisa∏ w Journal of Experi-
mental Psychology w grudniu 1935 roku.

Aby przekonaç si´ na w∏asnej skórze, na czym polega taka in-

terferencja, wymieƒcie g∏oÊno i mo˝liwie jak najszybciej kolory
czcionki, którà wydrukowano kolejne ciàgi liter X w lewej cz´Êci
poni˝szej tabeli. Nast´pnie powtórzcie to samo ze s∏owami w

kolumnach po prawej. Ale – uwaga – nie nale˝y czytaç samych
wyrazów, tylko powiedzieç, jakim kolorem zosta∏y wydrukowane.

Wielu osobom drugie zadanie zajmie wi´cej czasu, mo˝liwe te˝,

˝e pomylà choç raz nazwy kolorów. Tak oto efekt Stroopa do-
wodzi, ˝e dwa przebiegajàce równolegle procesy psychiczne
kolidujà ze sobà. Nazywanie kolorów jest zadaniem g∏ównym,
wymagajàcym koncentracji i Êwiadomej kontroli. Drugi proces
– czytanie – jest tak dobrze wyuczony, ˝e przebiega automa-
tycznie i powstrzymanie go wymaga wysi∏ku. Dlatego rozwiàzy-
wanie zadania g∏ównego spowalnia si´ i pojawia si´ zauwa˝al-
ne wahanie, kiedy chcemy powiedzieç, ˝e na przyk∏ad s∏owo
„czerwony” jest zielone.

Interferencja w mózgu

niebieski

˝ó∏ty

czerwony

˝ó∏ty

niebieski

czerwony

˝ó∏ty

niebieski

szary

czerwony

czerwony

zielony

niebieski

niebieski

zielony

˝ó∏ty

˝ó∏ty

zielony

zielony

czerwony

XXXX

XXXX

XXXX

XXXX

XXXX

XXXX

XXXX

XXXX

XXXX

XXXX

XXXX

XXXX

XXXX

XXXX

XXXX

XXXX

XXXX

XXXX

XXXX

XXXX

Êci, które mogà staç si´ ru-
tynowe. Przeprowadzono
badanie, w którym popro-
szono grup´ studentów o
równoczesne czytanie tek-
stu i zapisywanie dyktowa-
nych im s∏ów. Poczàtkowo
sprawia∏o to uczestnikom
eksperymentu wiele trud-
noÊci i ich tempo czytania
znacznie przez to spad∏o.
Jednak po szeÊciu tygo-
dniach çwiczeƒ byli ju˝ w
stanie czytaç z normalnà
szybkoÊcià. Prowadzàcy
eksperyment psycholodzy,
Elizabeth S. Spelke (obec-
nie w Harvard University),
William Hirst (obecnie w
New School University w Nowym Jorku) i Ulric
Neisser (z Cornell University), stwierdzili z zasko-
czeniem, ˝e badani nie sà ju˝ na tym etapie Êwia-
domi, co zapisujà. CzynnoÊç pisania uleg∏a w ich
mózgach automatyzacji.

Skaczàc po kana∏ach

Rutynowe dzia∏ania mniej anga˝ujà umys∏, ale nie
ma nic za darmo. Cenà za przeskakiwanie z jed-
nego zadania do drugiego jest ograniczona zdol-
noÊç koncentracji na wykonywanych czynnoÊciach,
czas tracony na „przestawianie si´” na poszczegól-
ne czynnoÊci, a nawet problemy z pami´cià.

Psycholog i badacz mózgu Ernst Pöppel z Insty-

tutu Psychologii Medycznej w Ludwig-Maximilians-
-Universität w Monachium uwa˝a, ˝e nie da si´
równoczeÊnie wykonywaç dwóch lub trzech ró˝-
nych zadaƒ, jednakowo koncentrujàc si´ na wszyst-
kich. Jego zdaniem wra˝enie równoczesnoÊci wy-
konywania czynnoÊci i przetwarzania informacji
jest tak naprawd´ efektem podzia∏u czasu na „trzy-
sekundowe okna” poÊwi´cane kolejno poszczegól-
nym zadaniom.

Mózg przyjmuje wszystkie dane nieprzerwanie

dostarczane przez zmys∏y w trzysekundowych blo-
kach – kolejne wydarzenia zostajà przetworzone
w nast´pnym „oknie”. A zatem to, co bierzemy za
równoleg∏e wykonywanie zadaƒ, bardziej przypo-
mina szybkà zmian´ kana∏ów telewizyjnych. KtoÊ
mo˝e koncentrowaç si´ przez trzy sekundy na roz-
mowie, nast´pne trzy poÊwi´ca p∏aczàcemu dziec-
ku, a przez kolejne trzy Êledzi ekran komputera.
Gdy jedno z zadaƒ znajduje si´ na pierwszym pla-
nie ÊwiadomoÊci, inne pozostajà w tle, do czasu

gdy po kolei uzyskajà dost´p do „centralnego pro-
cesora” [ramka na stronie 55].

Wyniki zespo∏ów badawczych z Center for Cogni-

tive Brain Imaging (OÊrodka Badaƒ Kognitywnych
Metodà Obrazowania Mózgu) w Carnegie Mellon
University wydajà si´ potwierdzaç ten wniosek.
Naukowcy pos∏u˝yli si´ technikà magnetycznego
rezonansu jàdrowego (MRI) do okreÊlenia aktywno-
Êci mózgu ochotników, którzy s∏uchali odczytywa-
nych im zdaƒ, równoczeÊnie dokonujàc w myÊlach
obrotów trójwymiarowych figur. W pierwszej fa-
zie badania upewniono si´, porównujàc tomogra-
ficzne obrazy, ˝e podobieƒstwo obu zadaƒ jest zni-
kome – obszary mózgu aktywizujàce si´ podczas
ich wykonywania praktycznie nie zachodzi∏y na
siebie – mo˝na wi´c by∏o oczekiwaç, ˝e czynnoÊci
te b´dà ∏atwe do pogodzenia. A jednak ich równo-
czesne wykonywanie sprawia∏o badanym trudnoÊç.
Byli w stanie robiç obie rzeczy naraz, ale nie tak
szybko i nie tak dok∏adnie, jak wtedy gdy te same
czynnoÊci wykonywali pojedynczo.

Uderzajàce by∏o to, ˝e kiedy badani próbowali

realizowaç oba zadania równoczeÊnie, aktywnoÊç
ich mózgu mala∏a – zaanga˝owana w to cz´Êç móz-
gu by∏a o ponad jednà trzecià mniejsza ni˝ ∏àczna
wielkoÊç oÊrodków aktywizujàcych si´, kiedy za-
dania by∏y wykonywane niezale˝nie od siebie [ilu-
stracje na nast´pnej stronie]. „Mózg ludzki najwyraê-

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI

53

RUBBERBALL PRODUCTIONS/GETTY IMAGES

O autorze

KLAUS MANHART ukoƒczy∏ studia z filozofii nauki, a obecnie zajmuje si´ nauka-
mi spo∏ecznymi i jest niezale˝nym publicystà naukowym. Mieszka w Monachium.

Umiej´tnoÊç równoczesnego wykonywania zadaƒ
do pewnego stopnia

mo˝na wyçwiczyç

,

zw∏aszcza tych, które z czasem stajà si´ rutynowe.

niej nie jest w stanie podwoiç wysi∏ków, kiedy mu-
si równoczeÊnie rozwiàzywaç dwa problemy” –
konkluduje kierujàcy badaniem Marcel Just.

Inny eksperyment, przeprowadzony przez psy-

chologa Davida E. Meyera z University of Michigan
w Ann Arbor i jego zespó∏, pozwoli∏ ustaliç, ile cza-
su mózg traci na prze∏àczanie si´ mi´dzy zadania-
mi. Uczestników badania poproszono o równocze-
sne pisanie sprawozdania i sprawdzanie poczty
elektronicznej. Te osoby, które bezustannie przecho-
dzi∏y od jednego zadania do drugiego i z powrotem,
potrzebowa∏y na ich ukoƒczenie mniej wi´cej po-
∏ow´ wi´cej czasu ni˝ uczestnicy, którzy przed pod-
j´ciem kolejnego zadania koƒczyli poprzednie.

W jeszcze innym eksperymencie naukowcy na

przemian zadawali ochotnikom do rozwiàzania
zadania matematyczne i prosili ich o klasyfikowa-
nie figur geometrycznych. Okaza∏o si´, ˝e w mia-
r´ jak zadania stawa∏y si´ coraz trudniejsze, a re-
gu∏y sortowania coraz bardziej skomplikowane,
badani coraz wi´cej czasu tracili na prze∏àczanie
si´ mi´dzy zadaniami. Ka˝da taka czynnoÊç zmu-
sza∏a ich do ponownej analizy problemu, co anga-
˝owa∏o wi´cej neuronów. Oznacza to, ˝e mózg po-
trzebuje czasu, by „wy∏àczyç” regu∏y stosowane do
wykonywania jednego zadania, a „w∏àczyç” regu-
∏y potrzebne przy innym. „Równoleg∏e wykonywa-
nie czynnoÊci – mówi Meyer – oszcz´dza czas tyl-
ko w przypadku prowadzonych bez poÊpiechu,
rutynowych dzia∏aƒ”.

54

UMYS¸ 2005

MARCEL JUST

,

Carnegie Mellon University

Je˝eli dwa zadania umys∏owe majà zostaç
rozwiàzane równoczeÊnie, nie zaÊ sekwencyjnie,
mózg drastycznie ogranicza zasoby przydzielane
ka˝demu z nich (powy˝ej). Obrazy mózgu dwóch osób
pokazujà, ˝e aktywnoÊç neuronów zmniejsza si´,
kiedy badany musi nieustannie przeskakiwaç
z jednego zadania na drugie, w porównaniu
z sytuacjà, kiedy mo˝e skoncentrowaç si´ ca∏kowicie
na jednym zadaniu (z lewej).

Zadanie j´zykowe

jako jedyne

Zadanie geometryczne

jako jedyne

Zadanie geometryczne

jako jedno z dwóch

Zadanie j´zykowe

jako jedno z dwóch

Zadanie j´zykowe jako jedyne

Obszary mózgu odpowiedzialne
za zadania przestrzenne

Prawa
pó∏kula

Prawa
pó∏kula

Lewa
pó∏kula

Zadanie

j´zykowe

jako

jedyne

Suma

dla obu

zadaƒ

Oba

zadania

wykony-

wane

równo-

czeÊnie

Zadanie

geometryczne

jako

jedyne

Lewa
pó∏kula

AktywnoÊç mózgu ∏àcznie [woksele]

Mózg potrzebuje te˝ wi´cej czasu na zmian´ try-

bu pracy, kiedy przerwane zadanie szybko podejmu-
jemy na nowo – jak ma w zwyczaju wiele osób cz´-
sto robiàcych kilka rzeczy naraz – ni˝ wtedy, kiedy
wracamy do niego po troch´ d∏u˝szej przerwie.
Badanie przeprowadzone jesienià 2002 roku przez
National Institute of Mental Health wykaza∏o, ˝e
mózg musi wtedy pokonywaç „zahamowania”, któ-
re sam sobie narzuca, by oderwaç si´ od pierwot-
nie wykonywanego zadania.

Przecià˝ona pami´ç

Równoleg∏e wykonywanie kilku czynnoÊci z natury
rzeczy jest dla mózgu du˝ym obcià˝eniem, czego
skutki najsilniej odczuwa ta jego cz´Êç, która jest
najbardziej zaanga˝owana w takie dzia∏ania. Kora
przedczo∏owa (w rzeczywistoÊci po∏o˝ona bezpo-
Êrednio za czo∏em) odpowiada, jak to okreÊlajà na-
ukowcy, za funkcje „wykonawcze” mózgu – poma-
ga nam oceniaç zadania, okreÊlaç ich priorytety
i przydzielaç zasoby umys∏owe do ich wykonania.
Zapami´tuje równie˝, na jakim etapie przerwa-
ne zosta∏o wykonywanie danego zadania, by mo˝na
by∏o powróciç do niego póêniej. Ten obszar mózgu
poddany jest d∏ugotrwa∏emu przecià˝eniu. Na prze-
cià˝enie nara˝one sà tak˝e komórki w innym re-
gionie mózgu, zwanym hipokampem, który odgrywa
wa˝nà rol´ w zapami´tywaniu nowych informacji
i dost´pie do ju˝ zapami´tanych [patrz: „Zestreso-
wana pami´ç”, strona 38]. Uszkodzenie tego obsza-
ru utrudnia nabywanie nowych umiej´tnoÊci i przy-
swajanie nowych faktów.

Pöppel odradza umys∏owe „skakanie po kana-

∏ach”. Sprawia ono, ˝e w chaotycznym myÊleniu
gubià si´ istotne zwiàzki, a przetwarzane informa-
cje nie pozostawiajà trwa∏ego Êladu w strukturach
neuronalnych. „Mózg zachowuje si´ w takiej sytu-
acji bardzo konserwatywnie, jakby si´ broni∏” –
ostrzega.

Psychiatrzy Edward Hallowell i John Ratey z

Harvardu ostrzegajà, ˝e wykonywanie kilku zadaƒ
równoczeÊnie mo˝e wywo∏aç zespó∏ pseudo-ADD
(nie nale˝y myliç go z w∏aÊciwym ADD – zespo∏em
braku koncentracji [patrz: „Spory o ADHD”, stro-
na 44]). Osoby nim dotkni´te bezustannie poszuku-
jà nowych informacji, za to majà trudnoÊci z kon-
centracjà na ich zawartoÊci.

Tak wi´c jeÊli pracujecie nad prezentacjà, e-mail

mo˝e zaczekaç. W koƒcu satysfakcja z dobrze wy-
konanej pracy te˝ jest wa˝na.

n

WYDANIE SPECJALNE

ÂWIAT NAUKI

55

Literatura uzupe∏niajàca

u

Executive Control of Cognitive Processes in Task Switching. Joshua S. Ru-

binstein, David E. Meyer i Jeffrey E. Evans; Journal of Experimental Psy-
chology-Human Perception and Performance, tom 27, nr 4, s. 763-797;
VIII/2001. Praca dost´pna na stronie:
www.apa.org/journals/xhp/press_releases/august_2001/xhp274763.html

u

Cognitive Psychology and Its Implications. Wyd. V, John R. Anderson; W. H.

Freeman and Company, 1999.

u

Attention. Red. Odmar Neumann i Andries F. Sanders; seria 3: Handbook of

Perception and Action; Harcourt, 1996.

Psycholodzy poznawczy stworzyli trzy modele wyja-
Êniajàce fenomen wykonywania przez ludzi kilku zadaƒ
równoczeÊnie.

Teorie jednego kana∏u (wàskiego gard∏a) zak∏adajà, ˝e
w mózgu istnieje jeden kana∏ przetwarzania informa-
cji, podobnie jak w sekwencyjnie przetwarzajàcym da-
ne komputerze. Prawdziwe równoleg∏e przetwarzanie
kilku zadaƒ jest z zasadniczych wzgl´dów niemo˝liwe.
¸àczyç zadania mo˝na tylko dzi´ki szybkiemu prze-
skakiwaniu mi´dzy nimi. To, co robi wra˝enie podzielnoÊ-
ci uwagi, w rzeczywistoÊci jest efektem „redundancji”.
Na przyk∏ad nie trzeba koncentrowaç si´ na ka˝dym
s∏owie, by przeczytaç ze zrozumieniem tekst. Mózg
zyskuje dzi´ki temu wolne chwile, które mo˝e poÊwi´-
ciç innemu zadaniu.

Teorie centralnych zasobów przyjmujà, ˝e mózg dys-
ponuje ograniczonymi (skoƒczonymi) zasobami uwagi,
które mo˝e w elastyczny sposób rozdzielaç pomi´dzy ró˝-
ne zadania. JakoÊç wykonania zadaƒ zale˝y od tego, ja-
kà cz´Êç zasobów poznawczych anga˝ujà. JeÊli ∏àczne
potrzeby przewy˝szajà dost´pne zasoby, wyniki sà gorsze.
Teorie modularne oparte sà na koncepcji, ˝e praca móz-
gu przypomina funkcjonowanie komputera z∏o˝onego
z du˝ej liczby wyspecjalizowanych podsystemów tworzà-
cych sieç o licznych po∏àczeniach. O powodzeniu rów-
noczesnego wykonywania zadaƒ decyduje w tym mode-
lu ich podobieƒstwo. Je˝eli wynik pogarsza si´, sugeruje
to, ˝e podczas wykonywania obydwu zadaƒ sà wykorzy-
stywane te same zasoby lub podsystemy. Wspó∏czesna
neuropsychologia poznawcza sk∏ania si´ w∏aÊnie ku teo-
riom modularnym.

Modele podzielnoÊci uwagi

Wykonywanie kilku czynnoÊci naraz

jest dla mózgu

du˝ym obcià˝eniem, czego skutki najsilniej odczuwa
cz´Êç najbardziej zaanga˝owana w takie dzia∏ania.