„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Dorota Wójcik

Nagrywanie i obróbka dźwięku na potrzeby produkcji
radiowej 313[06].Z2.03

Poradnik dla nauczyciela

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
mgr Janusz Kalinowski
mgr Dariusz Janik



Opracowanie redakcyjne:
mgr Dorota Wójcik



Konsultacja:
mgr inż. Joanna Stępień

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej ,,Nagrywanie
i obróbka dźwięku na potrzeby produkcji radiowej”, 313[06].Z2.03 zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu asystent operatora dźwięku.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

5

3. Cele kształcenia

6

4. Przykładowe scenariusze zajęć

7

5. Ćwiczenia

10

5.1. Charakterystyka radia

10

5.1.1. Ćwiczenia

10

5.2. Nagrywanie i obróbka dźwięku

12

5.2.1. Ćwiczenia

12

5.3. Transmisja dźwięku spoza studia

15

5.3.1. Ćwiczenia

15

6. Ewaluacja osiągnięć uczniów

17

7. Literatura

31

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Przekazujemy Państwu Poradnik dla nauczyciela „Nagrywanie i obróbka dźwięku

na potrzeby produkcji radiowej”, który będzie pomocą w prowadzeniu zajęć dydaktycznych
w szkole kształcącej w zawodzie asystent operatora dźwięku.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne tj. zakres wiedzy, którą uczeń powinien już posiadać, aby mógł
swobodnie korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, które uczeń będzie nabywał podczas pracy
z poradnikiem,

−

przykładowe scenariusze zajęć,

−

ć

wiczenia – przykładowe ćwiczenia ze wskazówkami do realizacji, zalecanymi metodami

nauczania oraz środkami dydaktycznymi,

−

ewaluację osiągnięć ucznia – przykładowe narzędzie pomiaru dydaktycznego,

−

literaturę.

W materiale nauczania w Poradniku dla ucznia treści omówiono w sposób ogólny, ale

wystarczający do osiągnięcia celów kształcenia tej jednostki modułowej.

Wskazane jest zachęcenie uczniów do skorzystania z literatury zamieszczonej na końcu

poradnika.

Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne były prowadzone różnymi metodami ze

szczególnym uwzględnieniem aktywizujących metod nauczania, na przykład metody
przypadków lub metody inscenizacji.

Zajęcia dydaktyczne powinny być prowadzone w pracowni z dostępem do podstawowego

sprzętu technicznego, umożliwiającego poprawną realizację materiału nauczania.
W przypadku braku własnego sprzętu należy zorganizować zajęcia w rozgłośni radiowej.

Nauczyciel może zlecić wykonanie wszystkich ćwiczeń lub tylko wybranych. Może

skorzystać z podanych wskazówek lub realizować własne pomysły. W poradniku
zamieszczono dwa przykładowe scenariusze lekcji, ale nauczyciel może przedstawić swoje
propozycje.

Uczniowie powinni wykonywać ćwiczenia z poradnika samodzielnie, po czym mają

możliwość weryfikacji swoich wiadomości poprzez sprawdzian postępów zamieszczony na
końcu każdego podrozdziału. Zestaw pytań zawarty w sprawdzianie postępów jest podstawą
oceny przez nauczyciela wiedzy i umiejętności ucznia.

Obserwacja pracy uczniów podczas wykonywania ćwiczeń i ocena ich pracy zarówno

w grupie, jak i indywidualnie powinny dostarczyć dość informacji o zakresie i poziomie
realizacji celów kształcenia danej jednostki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

Schemat układu jednostek modułowych

313[06].Z2.01

Nagrywanie i obróbka warstwy

d

ź

wi

ę

kowej filmów

313[06].Z2.02

Nagrywanie i obróbka d

ź

wi

ę

ku

na potrzeby produkcji

telewizyjnej

313[06].Z2

Technologia produkcji

313[06].Z2.04

Rejestracje i obróbka d

ź

wi

ę

ku na

potrzeby produkcji fonograficznej

313[06].Z2.03

Nagrywanie i obróbka d

ź

wi

ę

ku na

potrzeby produkcji radiowej

313[06].Z2.05

Realizowanie nagra

ń

d

ź

wi

ę

kowych na potrzeby

spektakli teatralnych

i imprez estradowych

313[06].Z2.06

Konserwacja sprz

ę

tu d

ź

wi

ę

kowego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej „Nagrywanie i obróbka

dźwięku na potrzeby produkcji radiowej” uczeń powinien umieć:

−

rozróżniać pojęcia: dźwięk, natężenie dźwięku, głośność dźwięku, barwa dźwięku,
wysokość tonu, zakres słyszalności, niskie, średnie i wysokie częstotliwości, dźwięk
monofoniczny, stereofoniczny,

−

rozróżniać sprzęt komputerowy umożliwiający wykonywanie odpowiednich zabiegów na
sygnałach analogowych i cyfrowych,

−

poruszać się w środowisku popularnych systemów operacyjnych,

−

rozróżniać podstawowe programy umożliwiające zapis i odczyt z nośników CD i DVD,

−

rozróżniać urządzenia do tworzenia efektów dźwiękowych,

−

porozumiewać się ze współpracownikami i przełożonymi,

−

rozwiązywać problemy w sposób twórczy,

−

obsługiwać konsolety mikserskie, procesy efektów, procesy dynamiki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

–

scharakteryzować technologie stosowane w produkcji radiowej,

–

scharakteryzować rodzaje zawodów radiowych,

–

określić zakresy obowiązków pracowników, na różnych etapach produkcji audycji
radiowych,

–

rozróżnić rodzaje fal radiowych, określić ich moc oraz zasięgi zakłócenia,

–

zaplanować proces rejestracji i emisji dźwięku,

–

dobrać łącza, sposób komunikacji wewnętrznej oraz końcowy format nagrania,

–

zastosować urządzenia zapisujące i odtwarzające dźwięk,

–

scharakteryzować realizację manualną i automatyczną,

–

określić zasady obsługi bloku emisyjnego,

–

scharakteryzować podstawowy sprzęt dźwiękowy stosowany w produkcji radiowej,

–

określić wyposażenie studia realizacyjnego i emisyjnego, wozu transmisyjnego
i reporterskiego,

–

dobrać sprzęt i materiały pomocnicze do realizacji dźwięku,

–

zaprojektować konfigurację sprzętu dźwiękowego,

–

sporządzić kosztorysy i eksplikacje sprzętowe, związane z realizacją dźwięku,

–

przygotować do emisji proste nagranie tekstu lektorskiego,

–

obsłużyć urządzenia operatorskie stosowane do obróbki dźwięku,

–

posłużyć się instrukcją obsługi urządzeń elektrotechnicznych,

–

zastosować zasady archiwizowania i duplikowania materiałów oraz tworzenia kopii
bezpieczeństwa,

–

sporządzić dokumentację dotyczącą nagrywania i obróbki dźwięku w produkcji radiowej,

–

oznakować zapisane nośniki,

–

posłużyć się normami technicznymi obowiązującymi w produkcji radiowej,

–

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej
podczas nagrywania i obróbki dźwięku w produkcji radiowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE ZAJĘĆ

Scenariusz zajęć 1

Osoba prowadząca …………………………………….………….
Modułowy program nauczania:

Asystent operatora dźwięku 313[06]

Moduł:

Technologia produkcji313[06].Z2

Jednostka modułowa:

Nagrywanie i obróbka dźwięku na potrzeby produkcji
radiowej313[06]Z2.03

Temat: Obsługa urządzeń do rejestracji sygnału audio analogowego.

Cel ogólny: kształtowanie umiejętności pracy z urządzeniami do rejestracji sygnału audio
analogowego

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń potrafi:

−

dobrać sprzęt i nośniki do rejestracji sygnału audio,

−

połączyć, uruchomić i skonfigurować sprzęt do pracy zgodnie z wymaganiami,

−

przeprowadzić proces nagrywania danych audio.

Metody nauczania – uczenia się:

−

ć

wiczenia praktyczne.

Formy organizacyjne pracy uczniów:

−

praca indywidualna.

Czas: 180 min.
Środki dydaktyczne:

−

magnetofon kasetowy analogowy, słuchawki, mikrofon, źródło sygnału audio: drugi
magnetofon lub odtwarzacz płyt kompaktowych,

−

zestaw przewodów sygnałowych i zasilających potrzebnych do uruchomienia stanowiska,

−

Płyta CD-Audio lub kaseta z dowolnymi nagraniami (odpowiednio do źródła sygnału
audio), 3 kasety CC: żelazowa, chromowa i metalowa oraz kaseta cyfrowa.

Przebieg zajęć:
1.

Sprawy organizacyjne.

2.

Nawiązanie do tematu, omówienie celów zajęć

3.

Zorganizowanie stanowiska pracy do wykonania ćwiczenia,

4.

Realizacja tematu:

−

uczeń zapoznaje się z instrukcjami obsługi sprzętu,

−

dobiera sprzęt, przewody, nośniki dźwięku,

−

łączy urządzenia,

−

konfiguruje urządzenia,

−

dokonuje nagrania.

5.

Po wykonaniu nagrania uczeń próbuje dokonać analizy wykonanego ćwiczenia.

6.

Uczeń wskazuje swoje mocne i słabe strony.

7.

Uczeń prezentuje swoje nagranie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

8.

Nauczyciel analizuje prace ucznia i stwierdza czy sposób i jakość nagrania były
właściwe.

9.

Uczeń wspólnie z nauczycielem dokonuje oceny pracy.

Zakończenie zajęć

Praca domowa
Odszukaj w Internecie programy służące do zapisu dźwięku w komputerze i umożliwiające
zastosowanie różnych efektów, takich jak np. regulacja barwy dźwięku (korektor graficzny)
lub efektów muzycznych typu pogłos, echo, chorus.
Spróbować zainstalować któryś z nich na swoim komputerze i sprawdzić działanie.

Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:

−

anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć i zdobytych
umiejętności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

Scenariusz zajęć 2

Osoba prowadząca …………………………………….………….
Modułowy program nauczania:

Asystent operatora dźwięku 313[06]

Moduł:

Technologia produkcji313[06].Z2

Jednostka modułowa:

Nagrywanie i obróbka dźwięku na potrzeby produkcji
radiowej 313[06]Z2.03

Temat: Nagrywanie muzyki

Cel ogólny: Organizacja procesu nagrywania muzyki na potrzeby stacji radiowej.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń potrafi:

−

przeprowadzać nagranie muzyki,

−

dobrać sprzęt i nośniki do rejestracji sygnału audio,

−

połączyć, uruchomić i skonfigurować sprzęt do pracy zgodnie z wymaganiami.

Metody nauczania – uczenia się:

−

ć

wiczenia praktyczne.

Formy organizacyjne pracy uczniów:

−

grupy 4 – osobowe.

Czas: 180 minut.
Środki dydaktyczne:

−

instrumenty muzyczne,

−

mikrofony, mikser audio, urządzenie rejestrujące

Przebieg zajęć:

1.

Sprawy organizacyjne.

2.

Nawiązanie do tematu, omówienie celów zajęć

3.

Zorganizowanie stanowiska pracy do wykonania ćwiczenia,

4.

Realizacja tematu:

−

uczeń zapoznaje się z instrukcjami obsługi sprzętu,

−

dobiera sprzęt, przewody, nośniki dźwięku,

−

ustawia mikrofony do nagłośnienia instrumentów,

−

łączy urządzenia,

−

konfiguruje urządzenia,

−

dokonuje nagrania.

5.

Po wykonaniu nagrania uczeń próbuje dokonać analizy wykonanego ćwiczenia.

6.

Uczeń wskazuje swoje mocne i słabe strony.

7.

Uczeń prezentuje swoje nagranie.

8.

Nauczyciel analizuje prace ucznia i stwierdza czy sposób i jakość nagrania były
właściwe.

9.

Uczeń wspólnie z nauczycielem dokonuje oceny pracy.

Zakończenie zajęć
Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:

−

anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć i zdobytych
umiejętności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

5. ĆWICZENIA

5.1. Charakterystyka radia

5.1.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przećwicz czytanie dowolnego tekstu przed mikrofonem

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przećwiczyć właściwą postawę ciała podczas czytania informacji. Oddychać głęboko, ale
nie za głęboko, aby nie mieć trudności z utrzymaniem powietrza w płucach. Przeczytać
informację do mikrofonu i przesłuchać. Wypróbuj różne postawy ciała, by przekonać się
w której najlepiej Ci się oddycha i jest Ci najwygodniej. Zaznaczyć w przygotowanym tekście
miejsca, w których możesz nabrać powietrza i przeczytaj go jeszcze raz, sprawdzając, czy Ci
to pomaga.
2) poprosić, aby ktoś zmierzył Ci czas czytania informacji dłuższej niż 230 słów.
Niech osoba ta zatrzyma stoper po minucie, dzięki czemu będziesz mógł/mogła określić
swoje tempo, licząc przeczytane słowa. Nagraj się ponownie podczas czytania informacji,
ć

wicząc bezszelestne odkładanie kartek papieru. Wypróbuj różne sposoby artykulacji głosu,

by przekonać się, kiedy brzmi on najlepiej. W trudniejszych materiałach podkreśl słowa, które
silniej zaakcentujesz, i sprawdź, czy taka technika Ci pomaga.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

instruktaż, ćwiczenia praktyczne.

Ś

rodki dydaktyczne:

–

wiadomości informacyjne,

–

stoper,

–

mikrofon.

Ćwiczenie 2

Zapoznaj się podziałem obowiązków i zadaniami wykonywanymi przez dziennikarzy,

prezenterów, realizatorów dźwięku w rozgłośni radiowej.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) odwiedzić dowolną rozgłośnię radiową,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

2) dokładnie przyjrzeć się zadaniom oraz sprzętowi, którego używają dziennikarze,

prezenterzy i realizatorzy,

3) zaprezentować wyniki pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

instruktaż, ćwiczenia praktyczne.

Ś

rodki dydaktyczne:

–

kartka papieru,

–

długopis lub ołówek.

Ćwiczenie 3

W oparciu o dostępne informacje sporządź kosztorys zakupów niezbędnego sprzętu

i oprogramowania dla małej rozgłośni radiowej.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:
1) sporządź listę niezbędnego sprzętu,
2) podziel do na grupy odpowiadające potrzebom różnych pracowników rozgłośni radiowej,
3) wyszukaj aktualne ceny sprzętu,
4) zapoznaj się z jego podstawowymi parametrami technicznymi,
5) zaprezentować wyniki pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

instruktaż, ćwiczenia praktyczne.

Ś

rodki dydaktyczne:

−−−−

papier formatu A 4,

−−−−

kolorowe mazaki,

−−−−

literatura zgodna z punktem 7 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

5.2. Nagrywanie i obróbka dźwięku

5.2.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dobierz mikrofon do czytania wiadomości, do wywiadów na ulicy, do rozmowy z jedną

osobą w studiu, do rozmowy z trzema osobami w studiu, do pogłębionego wywiadu w domu
rozmówcy.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

zapoznać się z materiałem nauczania,

2)

dokonać różnorodnych nagrań w różnych warunkach i przy użyciu różnych mikrofonów

3)

odsłuchać nagrania i porównać jakość dźwięku; należy tu zwrócić uwagę m.in. na barwę
i poziom dźwięku oraz nasilenie dźwięków z tła.

4)

zaprezentować wyniki pracy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

instruktaż, ćwiczenia praktyczne.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

mikrofony dynamiczne i pojemnościowe o różnych charakterystykach

−

kartka papieru formatu A 4,

−

literatura zgodna z punktem 7 poradnika.

Ćwiczenie 2

Sprawdź, jak na jakość nagrania wpływa akustyka pomieszczenia.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) nagrać swój głos w umeblowanym pomieszczeniu, na przykład dużym pokoju w domu,
a następnie w pustym pomieszczeniu, i porównaj rezultaty. Czy w pustym pokoju było więcej
echa? Jeśli w pustym pomieszczeniu są zasłony, zaciągnij je i nagraj się, stojąc twarzą w ich
stronę. Czy słychać różnicę?
2) zapisać spostrzeżenia.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

instruktaż, ćwiczenia praktyczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

Ś

rodki dydaktyczne:

−

magnetofon z mikrofonem,

−

literatura zgodna z punktem 7 poradnika.

Ćwiczenie 3

Przećwicz nagrywanie rozmowy.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) znajdź chętną osobę do współpracy. Przesuwaj się z mikrofonem w stronę partnera, aż

dojdziesz do pozycji, w której zwykle przeprowadzasz wywiad i poproś rozmówcę, aby
poinformował cię, w którym dokładnie momencie zaczyna odczuwać dyskomfort,
ponieważ znajdujesz się za blisko. Następnie wybierz temat, o którym
chciałbyś/chciałabyś porozmawiać, i poproś partnera o odegranie roli niedoświadczonego
i niezdarnego rozmówcy, który szura krzesłem, rusza się, kaszle itp. Zanim zaczniecie
nagranie rozmowy, poproś, by rozmówca powiedział kilka zdań na dowolny temat. W
tym czasie ustaw właściwy poziom sygnału. Spróbuj utrzymać kontrolę nad wywiadem w
najbardziej uprzejmy sposób. Następnie, przy użyciu dostępnego programu do edycji
dźwięku przegrajcie cały wywiad na twardy dysk komputera. Przesłuchaj rozmowę
zwracając uwagę na jakość oraz poziom dźwięku.

2) zapisz spostrzeżenia.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

instruktaż, ćwiczenia praktyczne.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

magnetofon z mikrofonem

−

komputer z programem do edycji dźwięku

−

literatura zgodna z punktem 7 poradnika.

Ćwiczenie 4

Przetestuj efekty dźwiękowe.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:
1) dźwięk nagrany ćwiczeniu 3 poddaj obróbce przy użyciu efektów, w które wyposażony

jest twój program edycyjny. Zwróć uwagę na możliwości wyrównania poziomu
poszczególnych fragmentów nagrania oraz na barwę dźwięku.

2) zapisz spostrzeżenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

instruktaż, ćwiczenia praktyczne.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

komputer z programem do edycji dźwięku

−

literatura zgodna z punktem 7 poradnika.

Ćwiczenie 5
Przetestuj działanie stołu mikserskiego.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:
1) wywiad przygotowany w ćwiczeniu 4 zmiksuj z muzyką. W tym celu podłącz komputer

oraz odtwarzacz CD do dwóch różnych wejść stołu mikserskiego. Znajdź
potencjometry, którymi regulowany jest poziom dźwięku (wywiadu) płynącego z
komputera oraz muzyki odtwarzanej z płyty CD. Przy użyciu potencjometrów określ
poziomy obu dźwięków, a tym samym proporcje między nimi. Sprawdź również, jak
wyglądają możliwości korekcji barwy dźwięku płynącego z obu źródeł. Zmiksowane
dźwięki nagraj na dowolnym urządzeniu podłączonym do wyjścia stołu mikserskiego.

2) zapisz spostrzeżenia.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

instruktaż, ćwiczenia praktyczne.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

komputer z programem do edycji dźwięku

−

odtwarzacz CD

−

stół mikserski

−

magnetofon lub inne urządzenie nagrywające

−

literatura zgodna z punktem 7 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

5.3

Transmisja dźwięku spoza studia

5.3.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Ułóż plan działania przy organizacji transmisji spoza studia.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zaproponuj dowolne miejsce oraz charakter i scenariusz uroczystości, z przebiegu której

mogłaby być prowadzona transmisja,

2) opracuj listę niezbędnego sprzętu oraz osób niezbędnych do jego obsługi,
3) zaplanuj (na rysunku) rozmieszczenie mikrofonów, ustawienie wozu transmisyjnego

i przebieg wszystkich przewodów,

4) ćwiczenie przeprowadź w terenie, najlepiej w miejscu, w którym w twojej miejscowości

odbywają się różnego typu uroczystości.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

instruktaż, ćwiczenia praktyczne.

Ś

rodki dydaktyczne:

−−−−

papier formatu A 4,

−−−−

kolorowe mazaki,

−−−−

literatura zgodna z punktem 7 poradnika.

Ćwiczenie 2

Dokonałeś oględzin miejsca gdzie będzie odbywała się transmisja radiowa z zawodów

sportowych.

Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i sposób wykonania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

naszkicuj plan miejsca, ustawienia sprzętu,

2)

odpowiedz na pytania z podrozdziału „Oględziny miejsca”

3)

zaprezentuj wyniki pracy.

Zalecane metody nauczania-uczenia się:

–

instruktaż, ćwiczenia praktyczne.

Ś

rodki dydaktyczne:

−−−−

papier formatu A 4,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

−−−−

kolorowe mazaki,

−−−−

literatura zgodna z punktem 7 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

6. EWALUACJA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego

Test dwustopniowy do jednostki modułowej „Nagrywanie i obróbka
dźwięku na potrzeby produkcji radiowej”

Test składa się z 22 zadań, z których:

−

zadania 1, 2, 4, 9, 10, 11, 13, 14, 15,16, 18, 19, 20, 21, 22 są z poziomu podstawowego,

−

zadania 3, 5, 6, 7, 8, 12, 17 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak
uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:

−

dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu podstawowego,

−

dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 13 zadań z poziomu podstawowego,

−

dobry – za rozwiązanie co najmniej 14 zadań z poziomu podstawowego w tym co
najmniej 2 z poziomu ponadpodstawowego,

−

bardzo dobry – za rozwiązanie co najmniej 15 zadań z poziomu podstawowego co
najmniej 4 z poziomu ponadpodstawowego.

Plan testu

Nr

zad.

Cel operacyjny

(mierzone osiągnięcia ucznia)

Kategoria

celu

Poziom

wymagań

Poprawna

odpowiedź

1

Określić częstotliwość próbkowania

A

P

c

2

Podać zastosowanie DAT

A

P

a

3

Scharakteryzować zastosowanie Minidisc

C

PP

c

4

Określić występowanie przesterowań

A

P

c

5

Scharakteryzować korekcję

C

PP

a

6

Scharakteryzować kompresje

C

PP

d

7

Scharakteryzować zastosowanie bramki
szumów

C

PP

b

8

Scharakteryzować proces normalizacji

C

PP

c

9

Podać co ma wpływ na pogłos w nagraniu

B

P

c

10 Podać kto pracuje w reżyserce

B

P

b

11 Określić proces normalizacji

A

P

a

12 Scharakteryzować zadania limitera

C

PP

d

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

13 Określić proces zmiksowania

A

P

d

14 Określić Crossfade

B

P

a

15 Podać zadania korektora graficznego

A

P

d

16 Określić skład „ekipy radiowej”

A

P

a

17 Zdefiniować studio samoobsługowe

C

PP

b

18

Określić miejsce obsługiwania i zarządzania
studia tradycyjnego

B

P

d

19 Dokonać oceny jakości dźwięku

A

P

b

20

Podać układy komunikowania się między
wozami transmisyjnymi

B

P

a

21

Podać prędkość przesuwu kasety
magnetofonowej

B

P

d

22 Podać znaczenie kasety audio

B

P

b

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

Przebieg testowania

INSTRUKCJA DLA NAUCZYCIELA

1.

Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem, co najmniej
jednotygodniowym.

2.

Przygotuj odpowiednią liczbę testów.

3.

Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania testu.

4.

Przed rozpoczęciem rozwiązywania testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia.

5.

Zapytaj, czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wyjaśnij ewentualne wątpliwości.

6.

Nie przekraczaj przeznaczonego czasu na rozwiązanie zadań.

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4.

Test pisemny zawiera 22 zadania czterokrotnego wyboru i sprawdza Twoją wiedzę
i umiejętności z zakresu nagrywania i obróbki dźwięku w produkcji radiowej.

5.

Odpowiedzi udzielaj na KARCIE ODPOWIEDZI.

6.

Dla każdego zadania podane są cztery możliwe odpowiedzi: a, b, c, d.

7.

Tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa.

8.

Pracuj samodzielnie.

9.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut, od momentu przekazania instrukcji i zadań.

Powodzenia

Materiały dla ucznia:

−

instrukcja,

−

zestaw zadań testowych,

−

karta odpowiedzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Częstotliwość próbkowania dźwięku porównywalna z jakością płyty CD wynosi

a.

22 050 Hz,

b.

36 000 Hz,

c.

44 100 Hz,

d.

48 000 Hz.

2. DAT służy do

a.

rejestracji nagrań,

b.

miksowania,

c.

korekcji barwy dźwięku,

d.

regulacji poziomu nagrania.

3. MiniDisc wykorzystywany jest przede wszystkim do

a.

nagrań muzycznych w studiu,

b.

odtwarzania muzyki w audycjach emitowanych na żywo,

c.

nagrań reporterskich w terenie,

d.

montażu dźwięku.

4. Przesterowań w trakcie nagrań zawsze unikniemy używając

a.

mikrofonu pojemnościowego,

b.

mikrofonu dynamicznego,

c.

urządzenia nagrywającego z automatyczną regulacją poziomu,

d.

urządzenia nagrywającego z ręczną regulacją poziomu.

5. Korekcja to

a.

zmiana poziomu określonych częstotliwości dźwięku,

b.

zmiana poziomu całego nagrania,

c.

podnoszenie poziomu najcichszych fragmentów,

d.

obniżanie poziomu najgłośniejszych fragmentów.

6. Kompresja to

a.

zmiana formatu pliku dźwiękowego,

b.

wyciszanie wybranych pasm częstotliwości,

c.

usuwanie szumów,

d.

zmniejszenie różnicy pomiędzy najgłośniejszymi i najcichszymi partiami nagrania.

7.

Bramka szumów służy do

a.

zmiany barwy dźwięku,

b.

obcinania niepożądanych dźwięków i szumu tła,

c.

wzmacniania efektu pogłosowego,

d.

efekt specjalny imitujący szum lasu.

8.

Normalizacja to proces

a.

automatycznej likwidacji zakłóceń,

b.

automatycznego korygowania barwy dźwięku,

c.

automatycznej regulacji głośności,

d.

ręcznej regulacji głośności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

9.

Na pogłos w nagraniu ma wpływ

a.

typ mikrofonu,

b.

dobór urządzenia nagrywającego,

c.

wielkość pomieszczenia, w którym prowadzone jest nagranie,

d.

metoda regulacji poziomu nagrania.

10.

Reżyserka to miejsce pracy

a.

reportera,

b.

realizatora dźwięku,

c.

prezentera,

d.

montażysty.

11.

W procesie normalizacji do 0 dB dochodzą

a.

najgłośniejsze fragmenty nagrania,

b.

najcichsze fragmenty nagrania,

c.

ś

redni poziom nagrania,

d.

fragmenty, w których występują szumy.

12.

Zadaniem limitera jest

a.

ograniczanie poziomu szumów,

b.

podbijanie wysokich częstotliwości,

c.

ograniczanie najwyższych i najniższych częstotliwości,

d.

ograniczanie poziomu sygnału.

13.

Zmiksować można

a.

jedną ścieżkę,

b.

najwyżej dwie ścieżki,

c.

najwyżej osiem ścieżek,

d.

praktycznie nie ograniczoną liczbę ścieżek.

14.

Crossfade to
a.

powolne przejście z jednego dźwięku w drugi,

b.

wyciszenie końcówki dźwięku,

c.

wyciszenie najgłośniejszych fragmentów nagrania,

d.

podbijanie basu.

15.

Zadaniem korektora graficznego jest

a.

regulacja panoramy dźwięku,

b.

regulacja poziomu dźwięku,

c.

ograniczanie poziomu dźwięku,

d.

regulacja barwy dźwięku.

16. Podstawowa „ekipa radiowa” składa się

a.

z jednej osoby, mikrofonu, urządzenia rejestracyjnego,

b.

z jednej osoby, dwóch mikrofonów, urządzenia rejestracyjnego,

c.

z dwóch osób, mikrofonu, urządzenia rejestracyjnego,

d.

mikrofonu, urządzenia rejestracyjnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

17. Studio samoobsługowe to

a.

pojedyncze pomieszczenie,

b.

pojedyncze pomieszczenie, w którym znajduje się cały sprzęt w tym jeden lub więcej
mikrofonów,

c.

pojedyncze pomieszczenie z jednym mikrofonem,

d.

pomieszczenia, w których znajduje się sprzęt.

18. Tradycyjne studio jest obsługiwane i zarządzane z

a.

studia samoobsługowego,

b.

właściwego studia, w którym zainstalowane są mikrofony,

c.

właściwego studia gdzie pracują aktorzy,

d.

reżyserki.

19. Przy ocenie poziomu dźwięku z jednego źródła względem drugiego, zarówno przy

miksie, jak i przy zamianie sygnałów, najważniejsze są

a.

mikrofony,

b.

uszy operatora,

c.

słuchawki,

d.

suwaki.

20. Mechanizm komunikowania z innymi studiami lub wozami transmisyjnymi za pomocą

systemu wewnętrznej komunikacji zwrotnej lub telefonu to układy

a.

zleceniowe,

b.

monitorowania,

c.

kontroli,

d.

programowania.

21. Tradycyjna kaseta magnetofonowa o szerokości taśmy 3 mm, ma prędkość przesuwu

a.

5 cm na sekundę,

b.

3,2 cm na sekundę,

c.

3,7 cm na sekundę,

d.

4,7 cm na sekundę.

22. Cyfrowa kaseta audio to

a.

MiniDisc,

b.

DAT,

c.

solid – state,

d.

lip mike.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko.........................................................................................................................

Nagrywanie i obróbka dźwięku na potrzeby produkcji radiowej

Zakreśl poprawną odpowiedź

Nr

zadania

Odpowiedzi

Punkty

1.

a

b

c

d

2.

a

b

c

d

3.

a

b

c

d

4.

a

b

c

d

5.

a

b

c

d

6.

a

b

c

d

7.

a

b

c

d

8.

a

b

c

d

9.

a

b

c

d

10.

a

b

c

d

11.

a

b

c

d

12.

a

b

c

d

13.

a

b

c

d

14.

a

b

c

d

15.

a

b

c

d

16.

a

b

c

d

17.

a

b

c

d

18.

a

b

c

d

19.

a

b

c

d

20.

a

b

c

d

21.

a

b

c

d

22.

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

Test 2
Test dwustopniowy do jednostki modułowej „Nagrywanie i obróbka
dźwięku na potrzeby produkcji radiowej”

Test składa się z 22 zadań, z których:

−

zadania 1, 2, 3, 5, 6, 10, 11, 12, 13, 15, 17, 18, 20, 21, 22 są z poziomu podstawowego,

−

zadania 4, 7, 8, 9, 14, 16, 19 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:

−

dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu podstawowego,

−

dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 13 zadań z poziomu podstawowego,

−

dobry – za rozwiązanie co najmniej 14 zadań z poziomu podstawowego w tym co
najmniej 2 z poziomu ponadpodstawowego,

−

bardzo dobry – za rozwiązanie co najmniej 15 zadań z poziomu podstawowego co
najmniej 4 z poziomu ponadpodstawowego.

Plan testu

Nr

zad.

Cel operacyjny

(mierzone osiągnięcia ucznia)

Kategoria

celu

Poziom

wymagań

Poprawna

odpowiedź

1

Określić układy miksera dźwięku

A

P

d

2

Określić pokrętło wzmocnienia

B

P

c

3

Zilustrować układ studia

B

P

a

4

Scharakteryzować mikrofon wstęgowy

C

PP

b

5

Zilustrować działanie miksera dźwięku

A

P

d

6

Określić pokrętła korygujące

B

P

d

7

Scharakteryzować mikrofon kardioidalny

C

PP

c

8

Określić datę rejestracji dźwięku na nośniku

C

PP

a

9

Zastosować ustawiania parametrów dźwięku

C

PP

a

10 Rozróżnić mikrofony pojemnościowe

B

P

a

11 Zastosować mikrofony do nagrań lektorskich

B

P

a

12 Określić przycisk podsłuchu z podtłumikiem

B

P

a

13 Określić skład „ekipy radiowej”

A

P

a

14

Określić czas przesuwu kasety
magnetofonowej

C

PP

d

15 Określić nagrywarkę CD

B

P

a

16 Podać rozmieszczenie mikrofonów w studiu

C

PP

d

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

17 Określić mikrofon stereo

A

P

a

18 Określić studio samoobsługowe

B

P

b

19 Wybrać mikrofon kierunkowy

C

PP

d

20 Określić częstotliwość mikrofonu

A

P

a

21

Podać kto zarejestrował dźwięk na nośniku po
raz pierwszy

A

P

b

22

Określić charakterystykę kierunkową
mikrofonu

A

P

c

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

Przebieg testowania

INSTRUKCJA DLA NAUCZYCIELA

1.

Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem, co najmniej
jednotygodniowym.

2.

Przygotuj odpowiednią liczbę testów.

3.

Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania testu.

4.

Przed rozpoczęciem rozwiązywania testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia.

5.

Zapytaj, czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wyjaśnij ewentualne wątpliwości.

6.

Nie przekraczaj przeznaczonego czasu na rozwiązanie zadań.

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4.

Test pisemny zawiera 22 zadania czterokrotnego wyboru i sprawdza Twoją wiedzę
i umiejętności z zakresu nagrywania i obróbki dźwięku w produkcji radiowej.

5.

Odpowiedzi udzielaj na KARCIE ODPOWIEDZI.

6.

Dla każdego zadania podane są cztery możliwe odpowiedzi: a, b, c, d.

7.

Tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa.

8.

Pracuj samodzielnie.

9.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut, od momentu przekazania instrukcji i zadań.

Powodzenia

Materiały dla ucznia:

−

instrukcja,

−

zestaw zadań testowych,

−

karta odpowiedzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Mikser zawiera układy

a.

programowania, monitorowania, kontroli,

b.

monitorowania, kontroli, zleceniowe,

c.

programowania, zleceniowe,

d.

programowania, monitorowania, zleceniowe.

2. Pokrętło wzmocnienia to

a.

pre -fade,

b.

pan - pot,

c.

gain,

d.

equalization.

3. Układ studia jest częściowo wynikiem możliwości technicznych

a.

mikrofonów,

b.

studia,

c.

komputera,

d.

głośników.

4. Mikrofon wstęgowy o ósemkowej charakterystyce kierunkowości

a.

wymaga dodatkowej osłony,

b.

zbiera dźwięki wzdłuż jednej osi,

c.

daje najsilniejszą kierunkowość,

d.

zbiera dźwięki sprzed siebie.

5. Mikser służy do

a.

łączenia dźwięków z różnych źródeł, kontrolowania poziomu natężenia,

b.

kontrolowania poziomu natężenia,

c.

łączenia dźwięków z różnych źródeł,

d.

łączenia dźwięków z różnych źródeł, kontrolowania poziomu natężenia i przesyłania
gotowego produktu wyjściowego do innego urządzenia.

6. Pokrętła korygujące to

a.

gain,

b.

aux,

c.

pan - pot,

d.

equalization.

7. Mikrofon kardioidalny

a.

zbiera dźwięki wzdłuż jednej osi,

b.

wymaga dodatkowej osłony,

c.

zbiera dźwięki sprzed siebie w obrębie kąta półpełnego,

d.

daje najsilniejszą kierunkowość.

8. Pierwszy raz zarejestrowano dźwięk na nośniku w

a.

1898,

b.

1888,

c.

1928,

d.

1889.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

9. Ludzkie ucho słyszy dźwięk w przedziale

a.

16 Hz - 18 kHz,

b.

18 Hz – 50 kHz,

c.

10 Hz – 6 kHz,

d.

5 Hz – 10 kHz.

10. Mikrofony pojemnościowe dzielą się

a.

na rodzaje względem wielkości membrany,

b.

nie dzielą się,

c.

na pojemności,

d.

na rodzaje zależne od ruchomej cewki.

11. Do nagrań lektorskich najlepsze są mikrofony

a.

pojemnościowe i wstęgowe,

b.

dynamiczne,

c.

kierunkowe,

d.

wstęgowe i kierunkowe.

12. Przycisk podsłuchu z przedtłumikiem to

a.

pre - fade, PF,

b.

pan – pot,

c.

equalization,

d.

gain.

13. Podstawowa „ekipa radiowa” składa się

a.

z jednej osoby, mikrofonu, urządzenia rejestracyjnego,

b.

z jednej osoby, dwóch mikrofonów, urządzenia rejestracyjnego,

c.

z dwóch osób, mikrofonu, urządzenia rejestracyjnego,

d.

mikrofonu, urządzenia rejestracyjnego.

14. Tradycyjna kaseta magnetofonowa o szerokości taśmy 3 mm, ma prędkość przesuwu

a.

5 cm na sekundę,

b.

3,2 cm na sekundę,

c.

3,7 cm na sekundę,

d.

4,7 cm na sekundę.

15. Nagrywarka CD to

a.

MiniDisc,

b.

solid - state,

c.

DAT,

d.

TCD – D8.

16. W studiu mikrofony umieszcza się tak

a.

aby każdy miał mikrofon,

b.

by zbierał dźwięki z innych instrumentów,

c.

aby każdy mikrofon był widoczny,

d.

by nie zbierały dźwięków z pozostałych instrumentów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

17. Mikrofon stereo

a.

zmienia falę dźwiękową w dwa rodzaje impulsów elektrycznych w zależności
od tego, czy dochodzi ona z lewej, czy z prawej jego strony,

b.

zmienia falę dźwiękową,

c.

wymaga zasilenia prądem elektrycznym,

d.

zbierają dźwięki przy ruchach dłoni.

18. Studio samoobsługowe to

a.

pojedyncze pomieszczenie,

b.

pojedyncze pomieszczenie, w którym znajduje się cały sprzęt w tym jeden lub
więcej mikrofonów,

c.

pojedyncze pomieszczenie z jednym mikrofonem,

d.

pomieszczenia, w których znajduje się sprzęt.

19. Mikrofon kierunkowy

a.

wymaga dodatkowej osłony,

b.

zbiera dźwięki wzdłuż jednej osi,

c.

daje najsilniejszą kierunkowość,

d.

odbiera dźwięki napływające z przodu.

20. Charakterystyka częstotliwościowa mikrofonu to

a.

czułość w różnych zakresach pasma częstotliwości,

b.

czułość w jednym zakresie,

c.

czułość pasma częstotliwości,

d.

czułość na dźwięk o różnej głośności.

21. Po raz pierwszy zarejestrował dźwięk na nośniku

a.

Waldemar Pol,

b.

Valdemar Poulsen,

c.

Vasil Pul,

d.

Wiktor Paul.

22. Charakterystyka kierunkowa mikrofonu to

a.

czułość w różnych zakresach,

b.

czułość na dźwięki napływające z jednego kierunku,

c.

czułość na dźwięki napływające z różnych kierunków,

d.

czułość na dźwięki o tej samej głośności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko .........................................................................................................................

Nagrywanie i obróbka dźwięku na potrzeby produkcji radiowej

Zakreśl poprawną odpowiedź

Nr

zadania

Odpowiedzi

Punkty

1.

a

b

c

d

2.

a

b

c

d

3.

a

b

c

d

4.

a

b

c

d

5.

a

b

c

d

6.

a

b

c

d

7.

a

b

c

d

8.

a

b

c

d

9.

a

b

c

d

10.

a

b

c

d

11.

a

b

c

d

12.

a

b

c

d

13.

a

b

c

d

14.

a

b

c

d

15.

a

b

c

d

16.

a

b

c

d

17.

a

b

c

d

18.

a

b

c

d

19.

a

b

c

d

20.

a

b

c

d

21.

a

b

c

d

22.

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

7. LITERATURA

1.

Abel J. i Glass I.: Radio An Illustrated Guide. WBEZ Alliance Inc. 1999

2.

Body A.: Dziennikarstwo radiowo – telewizyjne. Techniki tworzenia programów
informacyjnych. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006

3.

Butrym W.: Dźwięk cyfrowy Systemy wielokanałowe. Wydawnictwo Komunikacji
i Łączności, Warszawa 2002

4.

Gmerek – Rajchel M.: Formatowanie radia lokalnego. Copyright by Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń 2005

5.

Korbecki M.: Komputerowe przetwarzanie dźwięku. Wydawnictwo MIKOM, Warszawa
1999

6.

McLeish R.: Produkcja radiowa. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków
2007

7.

Puzyna Cz.: Podstawowe wiadomości o dźwiękach i ich oddziaływanie na człowieka.
Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1985

8.

BBC Producers Guidelines. BBC – strony internetowe