Ewolucja jerów

1. Geneza jerów

Jery (tzw. samogłoski zredukowane, półsamogłoski) powstały we wczesnej epoce

prasłowiańskiej w wyniku I prawa prasłowiańskiego (związanie iloczasu z barwą samogłoski):

ĭ > ь (jer przedni)
ŭ > ъ (jer tylny)

Każdy z jerów mógł występować w pozycji mocnej i słabej:
- jery słabe występowały w wygłosie: *domъ,
- w zgłosce poprzedzającej sylabę z pełną samogłoską: *dъva.

2. Zanik i wokalizacja jerów - wynik wrównań kompensacyjnych (nic w przyrodzie nie ginie), XI

w., przed wiekiem XII.

ZANIK – jery w wygłosie zanikał, oddając swój iloczas sylabie poprzedniej:
Jer tylny, twardy słaby – zanikał, np: dwa,
Jer przedni, miękki słaby – zanikał i palatalizował spółgłoskę poprzedzającą, np: koń, ćma.

WOKALIZACJA – przejście jeru w pełną samogłoskę:
Jer przedni, miękki mocny – wokalizował się w samogłoskę „e” i palatalizował spółgłoskę

poprzedzającą, np: dzień, ciem,
Jer tylny, twardy mocny – wokalizował się w „e”, np: sen, bez.

3. Wokalizacja jerów w sąsiedztwie joty (jery napięte).
- wygłosowa grupa: ъjь > y, dobry < *dobrъjь,
- wygłosowa grupa: ьjь > i, tani < *tanьjь,
- śródgłosowa grupa: ьj > ij, biję < *bьjo (o z ogonkiem),

4. Wdłużenie zastępcze.

WZDŁUŻENIE ZASTĘPCZE – wynik wyrównań kompensacyjnych (zanikający jer oddawał swój

iloczas samogłosce z sylaby poprzedniej):

- przed sonorną: domъ > doom > dóm > dom

panъ > paan > pán > pan

- przed dźwięczną: rogъ > roog > róg

xlebъ > xleeb > xléb

- przed bezdźwięczną: rokъ > rok > rok

pasъ > pas > pas

5. Chronologizacja zaniku i wokalizacji jerów

- metoda filologiczna: w żadnym z zabytków staropolskich nie ma zapisu jerów,
-metoda rekonstrukcji wewnętrznej, jery zanikają po przegłosie lechickim:

kwietny, wierny – brak przegłosu w wyrazach, bo między "t" a "n" stał jer miękki, który nie

pozwalał na przegłos,

len, pies – „e” z jerów nie podlegają przegłosowi, bo dziś w j. polskim istniałyby formy lion,

pios,

kozioł, osioł – fałszywy przegłos (który zaszedł dopiero w XVIII wieku, por. dawne kozieł,

osieł).

6. Konsekwencje zaniku i wokalizacji jerów

a) zniesienie prawa korelacji miękkości,
b) zniesienie prawa sylaby otwartej,
c) nowe alternacje samołoskowe,
d) nowe samogłoski długie,
d) uproszczenie systemu wokalicznego.