POCHOD ISLAMU

Islam, jedna z trzech wielkich religii monoteistycznych, przyjął się na skutek podbojów na roz-

ległym obszarze rozciągającym się od Hiszpanii po Indie. Wystarczyło jedno stulecie, aby zapoczątko-
wał nową i wspaniałą cywilizację.

W VII w. n.e. Półwysep Arabski był pustynną ziemią zamieszkałą przez koczownicze plemiona.

Jedynie na wybrzeżach Morza Czerwonego i Oceanu Indyjskiego znajdowały się bardziej urodzajne gleby.
Tam też brały swój początek szlaki karawan, które przebiegały pustynię kończąc się w miastach Syrii i
Mezopatamii. Te szlaki prowadziły przez oazy, których ludność żyła z pośrednictwa w handlu, tam też roz-
wijały się osady. Taki właśnie charakter miały dwa miasta leżące na szlaku ciągnących karawan – Mekka i
Medyna, którym przyszło odegrać wielką rolę w dziejach islamu.

Prorok Mahomet

Mahomet urodził się w Mekce pod koniec VI w. W dzieciństwie utracił oboje rodziców, jego wycho-

waniem zajął się wuj. Zaczął jeździć z karawanami, aż do czasu, gdy w wieku 24 lat poślubił swoją pracoda-
wczynię, bogatą wdowę Chadidzę. Mógł teraz poświęcić się medytacjom religijnym. Mahomet zaczął dozna-
wać objawień, w czasie których rozmawiał z archaniołem Gabrielem. Słowa archanioła zapisywał w postaci
wersów, które stanowią najstarszą część Koranu, świętej księgi islamu. Z czasem ta część rozrosła się do 114
objawień, których doznał prorok w ciągu dwudziestu dwóch lat. Wówczas Mahomet zaczął głosić objawione
mu prawdy, zgodnie z którymi jest tylko jeden, wszechmocny bóg Allah, a jedyna droga do zbawienia pro-
wadzi przez całkowite poddanie się woli bożej. Słowo „islam” oznaczające po arabsku podporządkowanie
się lub poddanie dało nazwę nowej wierze, której wyznawców nazywano muzułmanami (muslims), czyli
„tymi co się poddają”.

W Mekce Mahomet zgromadził wokół siebie niewielu zwolenników, głownie najbliższą rodzinę, za-

mieszkujący miasto kupcy nie byli mu jednak przychylni. Większość bogactwa Mekka zawdzięczała pielg-
rzymom, którzy przybywali do świątyni Kaaba, poświęconej 360 różnym bóstwom, których nowy prorok nie
uznawał. Postanowiono Mahometa zgładzić. Sytuacja stała się na tyle groźna, że w 622 r. Musiał on, wraz ze
zwolennikami, uciec z Mekki do Jatribu (późniejsza Medyna). Data tej ucieczki nazwanej Hidżra została z
czasem uznana przez mahometan za początek nowej ery zgodnie z powstałym wkrótce islamskim kalenda-
rzem.

W Jatribie Mahomet zyskał szybko popularność jako mądry mediator, co ułatwiło mu pozyskiwanie

coraz więcej wyznawców. Zorganizował tam gminę muzułmańską na czele z prorokiem, a Jatrib nazwano
„miastem proroka” – Medinat-annabi, czyli Medyną. Medyńczycy pod przywództwem Mahometa podjęli
walkę z Mekką. W 630 r. Mekka skapitulowała, a Mahomet powrócił do swego rodzinnego miasta. Świąty-
nię Kaaba po zniszczeniu 360 bożków poświęcono jedynemu bogu – Allahowi.

Wybór następcy

W chwili śmierci proroka w 632 r. wszystkie plemiona zamieszkujące Półwysep Arabski nawróciły

się na islam. Mahomet nie pozostawił jednak dokładnych wskazówek, co do wyboru następców. Stało się to
przyczyną późniejszych konfliktów i wojen domowych.

Gmina muzułmańska uzgodniła zasady wyboru przywódcy religijnego i politycznego, któremu nada-

no tytuł kalifa, czyli zastępcy. Arabowie pod dowództwem kalifów rozpoczęli okres wielkich podbojów.
Niegdyś walczące ze sobą plemiona zjednoczone pod sztandarem islamu okazały się potęgą zdolną stawić
czoła dwóm największym mocarstwom na Bliskim Wschodzie – chrześcijańskiemu cesarstwu bizantyjskie-
mu oraz rządzonej przez Sasanidów Persji, gdzie wyznawany był zoroastyzm.

1

Pochód islamu

Wyprawy muzułmanów poza Arabię miały miejsce już za pierwszego kalifa Abu Bekra (632-634).

Decydujący okres podbojów przypadł jednak na okres kalifatu Omara (634-644). W 635 r. Arabowie zajęli
Damaszek w bizantyjskiej Syrii, potem podbili należącą do Persji Mezopotamię, a do ok. 650 r. Persję. W
642 r. poddała się arabskim najeźdźcom chrześcijańska i bizantyjska Aleksandria, co oznaczało podbój
Egiptu.

W tak szybko zdobytym, rozległym imperium, gdzie niedawni koczownicy rządzili ludami o zróżni-

cowanej i bogatej kulturze, szybko dały o sobie znać napięcia oraz dążenia wolnościowe. Omar został za-
mordowany w 644 r., podobnie jego następca Otman w 656 r. Buntownicy, którzy zabili Otmana wybrali na
kalifa – Alego, zięcia Mahometa. Kalifat Alego (656-661) również upłynął pod znakiem walk wewnętrznych
i sporów religijnych, a sam Ali też został zamordowany. Kalifem został Muawia z rodu Omajjadów. Tym
razem jednak stronnicy Alego (po arabsku „szi' at” Ali) nie uznali przywództwa religijnego nowego kalifa.
Doprowadziło to do trwałego rozłamu na ugrupowania szyitów i znajdujących się w większości sunnitów.
Rozłam ten do dzisiaj stanowi najbardziej fundamentalny podział w świecie muzułmańskim.

Wraz ze śmiercią Alego dobiegł końca tzw. klasyczny lub ortodoksyjny okres w dziejach kalifatu.

Od czasu Muawii (661-680) władza kalifa przypominała bardziej władzę monarszą. Stolica została przenie-
siona z Medyny do Damaszku. Władza kalifa przekazywana była zgodnie z porządkiem dynastycznym w ro-
dzinie Omajjadów. Do scentralizowanego aparatu urzędniczego rekrutowano najchętniej lepiej wykwalifiko-
wanych urzędników z ludności niearabskiej.

Jedno państwo

Muawia ugruntował swą władzę dopiero po trzydziestoletniej wojnie domowej z kalifem Abd al-

Malikiem (685-705). pokój umożliwił dalsze podboje. Na wschodzie muzułmanie dotarli do Taszkientu w
Azji Środkowej oraz podbili Sind i południowy Pendżab (obecnie Pakistan). Na zachodzie podbój postępo-
wał wzdłuż północnoafrykańskiego wybrzeża. Po przebyciu Cieśniny Gibraltarskiej Arabowie zajęli królest-
wo Wizygotów w Hiszpanii, a w 718 r. przekroczyli Pireneje zagrażając państwu Franków. Ich pochód zos-
tał zatrzymany przez Karola Młota, a klęska w 732 r. w bitwie pod Poitiers przyniosła koniec arabskiej eks-
pansji w Europie.

Kalifat, jako jedno państwo bez granic wewnętrznych rozciągające się od Hiszpanii po Indie, przeży-

wał rozkwit pod panowaniem Omajjadów. Arabowie naśladowali podbite ludy, przyjmowali bizantyjskie i
perskie metody administrowania, korzystali ze zdobyczy sztuki wojennej, wzorowali się na sztuce, zgłębiali
naukę. Omajjadzi byli tolerancyjni wobec wyznawców innych religii, zwłaszcza wobec „ludów Księgi”,
czyli żydów i chrześcijan, z którymi dzielili wspólną tradycję biblijną. Według nauki islamu Abraham, Moj-
żesz i Jezus byli wielkimi prorokami, których proroctwo zostało dopełnione przez ostatniego z proroków –
Mahometa. Niewierni jednakże byli zobowiązani do płacenia podatków na rzecz kalifatu, od których wolni
byli wyznawcy islamu. Stąd ludność podbitych terytoriów zaczęła przechodzić na islam. Ponieważ istniał za-
kaz przekładania Koranu na inne języki, konwertyci szybko uczyli się arabskiego. W rezultacie najeźdźcy
arabscy mieszali się z ludami podbitymi tworząc społeczność o jednej kulturze, gdzie słowo Arab zaczęło po
prostu oznaczać mówiącego po arabsku wyznawcę islamu. W ten sposób na wielkim obszarze powstała jed-
nolita cywilizacja o tej samej kulturze, języku i religii.

Jednakże tolerancja religijna stała się jedną z przyczyn upadku kalifatu Omajjadów. Opieszałość ka-

lifów w szerzeniu islamu wśród niewiernych wywoływała rosnące niezadowolenie. Na czele opozycji stanął
potomek stryja proroka – Abdul Abbas, który w 747 r. stanął na czele otwartego buntu. W 750 r. wojska wła-
dców Damaszku zostały pobite w decydującym starciu, a całą rodzinę Omajjadów i wszystkich jej zwolen-
ników zgładzono. Jedynym członkiem obalonej dynastii, który uniknął śmierci był Abd-ar-Raman. Przedos-
tał się on do Hiszpanii, gdzie założył niezależne państwo, które kwitło przez następnych 300 lat. Nowa dy-
nastia Abbasydów przeniosła stolicę kalifatu do Bagdadu w Mezopotamii, który wkrótce stał się wielką mi-
lionową metropolią . W ten sposób główny ośrodek cywilizacji islamskiej przesunął się na wschód, a w kali-
facie Abbasydów kultura grecko-bizantyjska ustąpiła miejsca silniejszym wpływom perskim. Abbasydzi dą-
żyli do islamizacji wszystkich poddanych. W całym kalifacie nastąpiła uniformizacja w duchu kultury arabs-
kiej. Jedynie Iran, choć jego ludność przeszła całkowicie na islam, zachował język perski i tożsamość kul-
turową.

2

Mapa ukazująca arabskie podboje. Pochód islamu w Europie został zatrzymany przez Franków w 732 r. w
bitwie pod Poitiers.

Kwitnąca cywilizacja

Cywilizacja islamu wkroczyła w nową fazę; nie tylko wykorzystywała zdobycze innych kultur, ale

zaczęła tworzyć własną. Kalif Mamun założył w Bagdadzie tzw. „Dom mądrości”, gdzie uczeni przekładali
dzieła filozoficzne i medyczne starożytnych Greków oraz studiowali hinduską matematykę, zajmując się
m.in. liczbami „arabskimi”. Muzułmański myśliciel i lekarz Ibn Sina stał się jednym z największych średnio-
wiecznych autorytetów w dziedzinie filozofii i medycyny, w Europie znano go pod imieniem Awicenna.
Twórcą

algebry

(sam

ten

termin

pochodzi

z

języka

arabskiego)

był

matematyk

i

astronom

z

IX

w.

Alhwarizmi,

a perski znawca algebry Omar Chajjam w sposób niepowtarzalny łączył talenty poety i matematyka.

Rozkwit przeżywała literatura, sztuki piękne i architektura. Powstawały piękne meczety lśniące

wieńczącymi je kopułami. W literaturze islamska kultura wykorzystywała dziedzictwo ludowych opowieści i
legend z całej Azji. Znalazło to swój wyraz w klasycznym zbiorze baśni Z tysiąca i jednej nocy. Przez całe
stulecia

islamska

kultura

we

wszystkich

dziedzinach

znacznie

wyprzedzała

kulturę

zachodniej

Europy.

Mimo

politycznego rozpadu wielkiego kalifatu Abbasydów w sto lat po jego powstaniu, cywilizacja islamska kwit-
ła nadal. Abbasydzi uczyniwszy ośrodkiem swego panowania Wschód, stracili szybko kontrolę nad Afryką
Północną,

gdzie

dominację

zdobyła

dynastia

Fatymidów

(909-1171)

rządząca

z

nowej

egipskiej

stolicy

Kairu.

Turecki podbój

Największe zagrożenie dla kalifatu bagdadzkiego nadeszło jednak ze wschodu. Iran ponownie obja-

wił swą polityczną potęgę. Sytuacja zmieniła się wraz z pojawieniem się dzikich najeźdźców z Azji Środko-
wej. Byli nimi Turcy Seldżuccy, którzy podbili większość wschodniego świata muzułmańskiego. W imieniu
kalifów Abbasydów, którym pozostała władza religijna, rządzili seldżuccy władcy nazywani sułtanami. Sel-
dżucy z powodzeniem atakowali Bizancjum, co skłoniło cesarza do zaapelowania do chrześcijan z Europy
zachodniej o wspólną krucjatę przeciwko niewiemym.

Jedność muzułmanów z Azji pod władzą Seldżuków okazała się równie krótkotrwała jak pod władzą

Abbasydów, w XII w. już cały Wschód był podzielony na niezależne sułtanaty. Muzułmanie pozostali jed-
nak na tyle silni, by skutecznie stawić czoła wyprawom krzyżowym rycerzy z Europy. Znowu główne zagro-
żenie nadeszło ze wschodu. Były nim hordy koczowniczych Mongołów, którzy łupiąc Bagdad położyli osta-
tecznie kres kalifatowi Abbasydów. Otworzyło to nowy rozdział w dziejach świata muzułmańskiego.

3

WAŻNIEJSZE DATY

Wielki Meczet w Damaszku, w Syrii został wznie-
siony ok. 706 r. w miejscu, gdzie stała najpierw
świątynia Jowisza, a od IV w. n.e. Bazylika Św.
Jana Chrzciciela. Czworoboczne wieże w czte-
rech rogach meczetu były pierwszymi minareta-
mi w dziejach islamu.

Alhambra w hiszpańskiej Granadzie stanowi naj-
znakomitszy przykład architektury muzułmańs-
kiej na Zachodzie. Niemal cała Hiszpania została
podbita przez muzułmanów ok. 711 r. Prawie sie-
dem wieków później Granada jako ostatnia
islamska ostoja na Półwyspie Pirenejskim uległa
Hiszpanom.

ok. 570 – Narodziny Mahometa

ok. 594 – Małżeństwo Mahometa z Chadidżą

ok. 610 – Początek objawień Mahometa. Ok. 613 r.

rozpoczyna on działalność profetyczną

622 – Ucieczka Mahometa do Jetribu

(póżniejszej Medyny)

624-630 – Walki Medyny z Mekką.

Mahomet powraca do Mekki

632 – Śmierć Mahometa.

Abu Bakr zostaje kalifem

634-644 – Kalifat Omara

636-641 – Muzułmanie podbijają Syrię,

Palestynę, Mezopotamię i Egipt

644-656 – Kalifat Otmana

656-661 – Ali ostatnim z ortodoksyjnych kalifów

661-680 – Muawia zostaje kalifem.

Początek kalifatu Omajjadów

693 – Początek podboju Afryki Północnej

711 – Najazd i błyskawiczny podbój

królestwa Wizygotów w Hiszpanii

718 – Arabowie przekrączają Pireneje. W 732 r.

zostają powstrzymani przez Franków pod Poitiers

750 – Początek kalifatu Abbasydów

755 – Abd a.l-Raman zakłada niezależny emirat

Omajjadów w Hiszpanii

786-809 – Kalifat Haruna al-Raszida

909-1171 – Dynastia Fatymidów w Egipcie

i Afryce Północnej

1055-1157 – Sułtanat Turków Seldżuków

1258 – Mongołowie zdobywają Bagdad.

Koniec kalifatu Abbasydów

4