Piotr Surin

Profilowanie psychologiczne nieznanych sprawców przestępstw

W ostatnich latach obserwujemy wzrost przestępczości związanej ze

stosowaniem przemocy. Co więcej, przestępcy stają się coraz doskonalsi, a co za

tym idzie ich ściganie staje się coraz bardziej utrudnione. Dlatego oprócz

tradycyjnych metod organów ścigania, coraz częściej szuka się pomocy u

biegłych z zakresy psychologii i psychiatrii. Ich udział w śledztwie, zwłaszcza

przy ściganiu seryjnych zabójców, bywa nieoceniona, bowiem pozwala często

na znacznie szybsze jego zakończenie, a w konsekwencji zmniejsza liczbę ofiar.

To zaangażowanie naukowców doprowadziło do wyodrębnienia się

nowego działu psychologii sądowej, jakim jest psychologia śledcza. Termin ten

został po raz pierwszy użyty pod koniec lat 8O-tych przez Davida Cantera,

profesora psychologii Uniwersytetu w Liverpool, a obejmuje trzy podstawowe

działy:

1.

Psychologiczne zasady prowadzenia śledztwa

2.

Wiedza o zachowaniach przestępczych

3.

Metodologia zbierania i analizy danych odnoszących się do konkretnego

przestępstwa

1

W obrębie trzeciego działu znajduje się tzw. profilowanie psychologiczne.

Możemy przyjąć następująca definicję tego pojęcia: jest to dochodzenie do

krótkiej, dynamicznej charakterystyki zwięźle ujmującej najważniejsze cechy

nieznanego sprawcy i przejawy jego zachowań.

2

' Red. J. K. Gierowski i T. Jaśkiewicz-Obydzińska: Zabójcy i ich ofiary, Kraków 2002, s. 12-13

2

Ibidem, s. 14zaRessler R. K., Burges A. W., Burges A. G . , Douglas J. E.: Crime Classification

Manuał, London 1993

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że istnieje różnica między dwoma pojęciami,

które w języku potocznym znaczą prawie to samo - profilowanie i typowanie.

Profilowanie jednak to proces identyfikacji lub jej próba oraz opis wartości

określonych wymiarów czy cech osobowościowych, psychopatologicznych itp.

sprawcy, co prowadzi do powstania profilu przestępcy. Natomiast typowanie to

proces dopasowywania tego profilu do danej populacji, wytypowanie osób do

niego pasujących.

3

Tak więc na podstawie profilu ogranicza się krąg podejrzanych, a w

konsekwencji stwarza się większe prawdopodobieństwo wykrycia sprawcy.

Warto zauważyć, że cechy wyróżniające daną osobę mogą mieć dwojaki

charakter. Po pierwsze mogą to być cechy rzadko występujące w danej

populacji, po drugie może to być pewien niepowtarzalny lub bardzo rzadki

układ cech, które same w sobie są „normalne", natomiast nie występują w danej

kombinacji z innymi.

Najstarsza istniejąca na piśmie opinia typologiczna dotyczyła słynnego

„Kuby rozpruwacza". Została sporządzona w 1888 roku prze dr Thomasa

Bonda, jednak z uwagi na to iż zabójcy nigdy nie złapano nie można było ocenić

trafności tego profilu. W czasie II wojny światowej podejmowano próby

stworzenia psychologicznej sylwetki Adolfa Hitlera, a potem wykorzystywano

tą metodę jako pomoc w ściganiu zbrodniarzy hitlerowskich.

4

Początków

nowoczesnego profilowania należy jednak szukać w USA lat 50-tych i 60-

tych. Wtedy to właśnie miały miejsce słynne sprawy „Dusiciela z Bostonu" i

„Szalonego Bombowca", w których uczestniczył nowojorski psychiatra

James A. Brussel. W sprawie „Szalonego Bombowca" Brussel został poproszony

o sporządzenie portretu psychologicznego człowieka, który przez 16 lat (z

przerwami) podkładał bomby w Nowym Jorku. Opinia Brussela była

3

Ibidem, s. 14

4

Red. J. K. Gierowski i T. Jaśkiewicz-Obydzińska, op. cit. s. 16

krótka i zadziwiająco szczegółowa, według niego policja powinna szukać

mężczyzny około 50-letniego,z ostrą formą paranoi, dobrze zbudowanego i

gładko ogolonego. Miał być bardzo drobiazgowy, nieżonaty, prawdopodobnie

mieszkający ze starszą krewną. Co więcej Brussel stwierdził, iż zamachowiec

jest imigrantem, prawdopodobnie Polakiem. Najbardziej zadziwiające było

ostatnie zdanie opinii: „Kiedy go złapiecie, będzie ubrany w dwurzędową

marynarkę. Zapiętą.".

5

Profil ten w połączeniu z analizą listów wysyłanych

przez przestępcę do gazet, w których pojawiały się odniesienia do firmy Con-

End, doprowadziły do aresztowania George'a Metesky'ego. Profil Brussela

zgadzał się w najdrobniejszych szczegółach (poza tym, że mieszkał on z dwiema

starszymi siostrami, a nie z jedną). Nawet dość dziwna uwaga o marynarce

okazała się prawdą - kiedy policjanci w środku nocy zapukali do drzwi

Metesky'ego, ten otworzył im ubrany w szlafrok. Kiedy pojawił się ubrany i

gotowy do zawiezienia na posterunek, miał na sobie niebieską, dwurzędową

marynarkę - zapiętą.

6

W 1978 roku Wydział Badań nad Zachowaniem Akademii FBI w

Quantico wprowadził Program Profilowania Psychologicznego, który okazał się

skutecznym narzędziem w walce ze sprawcami zabójstw na tle seksualnym.

Prowadzono też badania mające na celu stworzenie bazy danych przydatnej do

profilowania. Ważnym elementem tych badań były przeprowadzane z seryjnymi

zabójcami przebywającymi w więzieniach.

W latach 8O-tych przeprowadzono również badania nad celowością i

użytecznością profilowania. Wykazały one, iż wśród spraw, w których był

wykorzystywany profil psychologiczny, tylko w 15% przypadków okazał się

zupełnie nieprzydatny. Pozostałe 85% to sytuacje, w których pozwolił on na

5

B. Innes: Niezbity dowód, Warszawa 2001, s. 240-241

6

Ibidem

identyfikację sprawców, lokalizacje podejrzanych lub nadał właściwy kierunek

ś

ledztwu.

Ważną role pełnią też kwestionariusze zawierające dane dotyczące sprawcy,

ofiary i czynu. Informacje z takich „ankiet" wprowadzone do baz danych służą

potem jako wzorce, które mogą zostać wykorzystane w konkretnej sprawie.

Bazy danych pełnią trzy podstawowe funkcje:

1.

Funkcja eksploracyjna polega na szukaniu stałych cech osobowości,

zaburzeń psychopatologicznych, wzorców zachowań zabójców w

zestawieniu z ich modus operandi.

2.

Funkcja identyfikacyjna związana jest z wykrywczymi zadaniami

profilowania. Polega na szukaniu podobnych lub identycznych elementów

w zarchiwizowanych przypadkach i tych z nieznanym sprawcą.

3.

Funkcja weryfikacyjna polega na testowaniu na ile stworzony profil jest

zgodny z informacjami znajdującymi się już w bazie danych.

8

Najbardziej rozpowszechnionym schematem profilowania jest wprowadzony

przez FBI czteroetapowy proces:

1.

Gromadzenie danych o zdarzeniu ze wszystkich dostępnych źródeł

2.

Klasyfikacja przestępstwa na podstawie wszystkich danych zebranych w

sprawie

3.

Rekonstrukcja przestępstwa obejmuje odtworzenie przebiegu zdarzeń, z

uwzględnieniem motywacji sprawcy, jego modus operandi, zachowanie

ofiar itd. Na tym etapie możliwe jest też tworzenie wstępnych hipotez

dotyczących przebiegu czynu

4.

Tworzenie profilu zmierza do postawienia konkretnych hipotez odnośnie

poszukiwanego sprawcy. Profil zawiera informacje dotyczące wieku

7

Red. J. K. Gierowski i T. Jaśkiewicz-Obydzińska, op. c i t . s. 19

8

Ibidem, s. 20

przestępcy, rasy, poziomu wykształcenia, zawodu, stanu cywilnego,

zainteresowań, charakterystyki osobowości, a także np. opisu posiadanego

przez niego samochodu.

Natomiast warto wspomnieć, że klasyczny model profilowania stworzony przez

Resslera dzieli się na siedem etapów:

1.

Ocena samego aktu przestępczego

2.

Ocena i analiza szczegółów miejsca zdarzenia

3.

Opis i wieloaspektowa analiza ofiary

4.

Ogólna ocena raportów policyjnych

5.

Ocena protokołu sekcji zwłok

6.

Opracowanie profilu z najważniejszymi cechami charakteryzującymi

sprawcę

7.

Sugestie dla prowadzących śledztwo sformułowane w oparciu o powstały

profil

9

Obecnie państwami, które najszerzej korzystają z profilowania, jako metody

prowadzenia śledztwa, są Stany Zjednoczone i Wielka Brytania. Akademia FBI

w Quantico oraz Zakład Psychologii Śledczej na Uniwersytecie w Liverpoolu

kierowany przez prof. D. Cantera prowadzą badania i szkolą specjalistów w

zakresie profilowania.

Upraszczając dość znacznie zagadnienie profilowania, można powiedzieć, że

sprowadza się ono do odpowiedzi na pytanie: KTO zrobił TO w TAKI sposób?

Specjalista, na podstawie danych z miejsca przestępstwa oraz wszelkich innych

ź

ródeł, może dać wskazówki o osobowości sprawcy. Profilowanie jest przydatne

we wszystkich przypadkach, w których gdy sprawca ujawnia zachowanie

psychopatologiczne, takie jak np. tortury wobec ofiary gwałtu, kaleczenie ciała,

'Red. J. K. Gierowski i T. Jaśkiewicz-Obydzińska, op. c i t . s. 22-23

obcinanie kończyn, zbrodnie rytualne, nie umotywowane podpalenia. W takich

działaniach bardzo wyraźnie widoczne są indywidualne cechy sprawcy, a często

jego motyw czy stosunek do ofiar. Jeśli np. ofiara ma wiele ran kłutych w

jednym miejscu (zwłaszcza w okolicach twarzy) to z prawie 100% pewnością

można stwierdzić, że morderca znał ofiarę, a zbrodnia była popełniona z

pobudek osobistych. Sugeruje to znęcanie się nad ciałem ofiary. Zwłoki

przykryte kocem lub prześcieradłem wskazują również na to, iż sprawca znał

ofiarę oraz na pewien rodzaj wyrzutów sumienia, natomiast zwłoki porzucone

na poboczu drogi wskazują na pogardę sprawcy w stosunku do ofiary.

10

10

J. Douglas, M. Olshaker: Motywy zbrodni, Warszawa 2002, s. 31