1

Tytuł: CHEMIA KOSMETYCZNA: Ekstrakty ziołowe w kosmetykach
Autor: Maria Sikorska

Ekstrakty ziołowe

Z surowców zielarskich można sporządzić maceraty (macerationes), napary (infusa), odwary
(decocta), intrakty (intracta), nalewki (tincturae) i inne wyciągi w postaci płynnej (extracta
fluida), gęstej (extracta spissa), suchej (extracta sicca).

Szczególną rolę w kosmetykach zyskują ekstrakty nazywane zamiennie wyciągami
roślinnymi. Otrzymuje się je przez ekstrakcję (wytrawienie), która polega na wymywaniu za
pomocą odpowiednio dobranych rozpuszczalników pożądanych substancji z surowca
roślinnego. Otrzymane ekstrakty poddaje się destylacji w celu usunięcia w całości lub w
części rozpuszczalnika dla uzyskania zamierzonej konsystencji. Konsystencja ekstraktu
zależy od charakteru ekstrahowanych składników i ilości pozostawionego rozpuszczalnika. W
zależności od stopnia zagęszczenia wyróżnia się ekstrakty o konsystencji płynnej (wyciągi
płynne), półstałej (wyciągi gęste) i stałej (wyciągi suche).

Wyciągi płynne (Extracta fluida)

Wyciągi płynne są przetworami o płynnej konsystencji wytrawione przez perkolację
rozdrobnionego surowca roślinnego bądź otrzymane przez rozpuszczenie wyciągu gęstego lub
suchego. Wyciągi płynne przygotowuje się tak by z 1 części surowca otrzymać 1 część
wyciągu.

Wyciągi gęste (Extracta spissa)

Wyciągi gęste są półstałymi, plastycznymi, ciemnymi wyciągami o zawartości wody do 30%.
Otrzymuje się je przez całkowite lub częściowe odparowanie rozpuszczalnika użytego do
ekstrakcji.

Wyciągi suche (extracta sicca)

Wyciągi suche to sypkie proszki o zawartości wody do 5%, otrzymane przez odparowanie
rozpuszczalnika użytego do ekstrakcji. Najczęściej rozpuszczalnik usuwa się przez suszenie
rozpyłowe lub destylację próżniową.

Metody ekstrakcji dzieli się na periodyczne (maceracja) i ciągłe (perkolacja, ekstrakcja w
aparacie Soxleta) w zależności od sposobu podawania rozpuszczalnika. W periodycznych
metodach rozpuszczalnik podaje się jednokrotnie na początku procesu lub w częściach,
natomiast w ciągłych metodach ekstrakcji świeży rozpuszczalnik dopływa stale, bez przerwy
do surowca.

Biologicznie czynne składniki ekstraktów używane w kosmetykach można podzielić na
składniki hydrofilowe i lipolilowe. Do ekstrakcji hydrofilowych substancji biologicznie
czynnych takich jak: flawonoidy, polifenole, heteropolisaharydy (śluzy), saponiny stosuje się
takie rozpuszczalniki takie jak woda, wodne roztwory glikolu propylenowego, glicerolu,
etanolu. Natomiast do ekstrakcji substancji lipofilowych takich jak: karotenoidy, fitosterole,
seskwiterpenoidy (azulen), witamina E stosuje się rozpuszczalnik takie jak: oleje roślinne,

2

mineralne i inne ciekłe lipidy np. mirystynian etylu , którym korzystnie ekstrahuje się m.in.
kwiatostany rumianku, arniki, nagietka, mniszka lekarskiego.

W zależności od zastosowanego rozpuszczalnika do receptur kosmetycznych wprowadzane
się ekstrakty alkoholowe, wodne lub olejowe. Każda z nich ma swoje zalety i wady. Ekstrakty
alkoholowe są na ogół bardzo trwałe. Znajdują one jedynie zastosowanie w tych preparatach,
w których etanol może być składnikiem receptury. Ekstrakty wodne w porównaniu z
ekstraktami alkoholowymi są mało trwałe, szybko ulegają rozkładowi. Z tego powodu
wymagają stosowania odpowiednich nośników i stabilizatorów. Przy tworzeniu receptur
trzeba uwzględnić te dodatkowe składniki – stabilizatory i konserwanty – znajdujące się w
ekstrakcie, ponieważ zawartość ich w kosmetyku jest ograniczona przez przepisy prawne.
Natomiast ekstrakty olejowe zawierają niską zawartość substancji czynnych. Producenci
zazwyczaj wzbogacają ekstrakty olejowe dodatkowymi substancjami czynnymi.

Kosmetyki zawierające ekstrakty ziołowe wzbudzają coraz większe zainteresowanie na
rynku. Ekstrakty ziołowe znalazły zastosowanie prawie we wszystkich rodzajach
kosmetyków i wyrobów toaletowych. Wchodzą w skład mleczek, toników, maseczek,
kremów, mydeł, szamponów, odżywek do włosów, płynów o kąpieli i wielu innych
kosmetyków (tab. 1.). Zazwyczaj stosowane są ekstrakty z roślin tradycyjnych, powszechnie
znanych. Oprócz znanych od lat stosowanych surowców roślinnych na rynek wprowadza
nowe surowce, które mają urzekać swoją egzotyczną nazwą. Spośród wielu roślin, z których
otrzymuje się ekstrakty na uwagę zasługuje rumianek szczególnie często wykorzystywany w
kosmetykach.

Tab. 1. Przegląd wybranych ziół stosowanych w kosmetykach

Lp.

Zioło

( nazwa

łacińska)

Część

rośliny

poddana

ekstrakcji

Składniki

aktywne

Najczęstsze

zastosowanie

kosmetyczne

1

Arnika

górska

Arnica

montana

kwiaty

laktony
seskwiterpenowe

Szampony
przeciwłupieżowe,
kremy nawilżające

2

Chaber

bławatek

Centaurea

cyanus

kwiaty

antocyjany,
laktony
seskwiterpenowe

Produkty do włosów
i kosmetyki plażowe

3

Cypsus

Cupressus

sempervirens

owoce

pinen,

kamfen

i inne
monoterpeny

Preparaty do nóg
zmęczonych

3

4

Lipa

szerokolistna

Tilia

platyphyllos

kwiaty

śluzy,

związki fenolowe,

garbniki

Kosmetyki
przeciwtrądzikowe

i do włosów

5

Malwa

Malwa

sylvestris

kwiaty,

liście

śluz,

antocyjany,
garbniki,
proantocyjanidyny

Kosmetyki do oczu ,
produkty do opalania

6

Miłorząb

japoński

Gingo biloba

liście,

nasiona

flawonoidy,

laktony
diterpenowe

Kosmetyki
przeciwstarzeniowe i
do cery tłustej

7

Nagietek

lekarski

Callendula

officinalis

kwiaty

flawonoidy,
saponiny,
triterpeny,
seskwiterpeny

Szampony
przeciwłupieżowe,
produkty plażowe

8

Rumianek

pospolity

Matricaria

recutita

kwiaty

chamazulen,
bisabolol,
flawonoidy
poliacetyleny

Produkty do
pielęgnacji włosów,
kosmetyki dla dzieci

9

Zielona

herbata

Camelia

sinensis

liście

kofeina,

kwasy fenolowe,
garbniki

Kosmetyki
przeciwstarzeniowe i
do pielęgnacji
włosów

10

Żen – szeń

Panax

ginseng

korzeń

saponiny
triterpenowe,
poliacetyleny

Produkty
przeciwzmaszczkowe
i stosowane do
opalania

Literatura:
Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa, PWN, Warszawa, 2000.
W. S. Brud, R. Glinka, Technologia kosmetyków, MA Oficyna Wydawnicza, Łódz, 2001.
J, Jambor, Uprawa ziół i przetwórstwo zielarskie w Polsce – stan obecny i perspektywy rozwoju, Herba Polonica, 53(2), 23, (2007).
S. Kohlmünzen, Farmakognozja, PZWL, Warszawa, 2000.
Farmakopea Polska VI, PZWL, Warszawa, 2002.
Farmakopea Polska T1, PZWL, Warszawa, 2006
H. Strzelecka, J. Kamińska, J. Kowalska i wsp., Chemiczne metody badań roślinnych surowców leczniczych, PZWL, Warszawa, 1970.
A. Ożarowski, Ziołolecznictwo, PZWL, Warszawa, 1980.
A. Jabłoński-Trypuć, Surowce kosmetyczne i ich składniki. T1, Część teoretyczna do ćwiczeń laboratoryjnych, 2007
B. van Wyk, M. Wink, Medicinal Plant of the World, Briza Publications, 2004.
A. Oborska, J. Arct, M. Mojski, Kosmetyczne zastosowanie flawonoidów – aspekty praktyczne, Wiadomości PTK, 4(¾), 21 – 25, (2001).

O autorze:

Maria Sikorska - Kosmetolog – absolwentka Wyższej Szkoły Zawodowej Kosmetyki i Pielęgnacji Zdrowia w Warszawie - specjalizacja:
Produkty Kosmetyczne. Obecnie studentka IV roku kosmetologii na Uniwersytecie Medycznym w Poznaniu. Interesuje się tematyką
związaną z rynkiem surowców kosmetycznych. Zajmuje się badaniem czynników wpływających na zmienność składu ekstraktów
roślinnych. W Innovii redaguje działu: surowce kosmetyczne.