Dawne uciechy ˝o∏àdka czy p∏ci to g∏u-

pie d∏ubanie w nosie w porównaniu z ryp-
ceniem i ch´daniem. (...) Bowiem mo˝na
by∏o ch´daç i rypciç na zmian´ lub jed-
noczeÊnie, solo, w duetach, triadach, a
potem, po dosztukowaniu cucanek, tak˝e
w grupach kilkudziesi´cioosobowych.

(Stanis∏aw Lem Dzienniki gwiazdowe)

Niestrudzony wieszcz Francis Fukuyama,
zniech´cony zapewne niespe∏nieniem si´
swych wczeÊniejszych proroctw, og∏osi∏
nast´pne dzie∏o na temat przewidywane-
go koƒca. Tym razem ma to byç koniec
cz∏owieka. Autor jest profesorem mi´dzy-
narodowej ekonomii politycznej w Johns
Hopkins University w Baltimore, jest tak-
˝e cz∏onkiem Prezydenckiej Rady ds. Bio-
etyki. Ksià˝ka Fukuyamy, prezentowana
obecnie polskiemu czytelnikowi przez wy-
dawnictwo Znak, jest próbà zastanowie-
nia si´ nad tym, jak post´py medycyny i
biotechnologii mogà wp∏ynàç w przysz∏o-
Êci na struktur´ spo∏eczeƒstwa i nas sa-
mych. Autor widzi niebezpieczeƒstwa na
trzech polach: farmakologicznej manipu-
lacji charakterem cz∏owieka, przed∏u˝a-
nia ˝ycia ludzkiego i wreszcie w modyfi-
kacjach genetycznych, które sprawià, ˝e
z gatunku Homo sapiens powstanie zu-
pe∏nie inny organizm, rodzaj trwale ulep-
szonego Homo autocreator.

W pierwszej cz´Êci ksià˝ki Fukuyama

przedstawia te trzy zagro˝enia i trzeba
przyznaç, ˝e jest to opis interesujàcy i ∏a-
twy w odbiorze dla czytelnika nieb´-
dàcego specjalistà w farmakologii czy
genetyce. Fascynujàca jest prezentacja za-
biegów firm farmaceutycznych usi∏ujà-
cych upowszechniç leki psychotropowe,
które podawane sà dzieciom w celu ich
uspokojenia w domu czy w szkole. Pre-

paraty, które mia∏y leczyç niewielkà popu-
lacj´ dzieci z zespo∏em deficytu uwagi,
stajà si´ ∏atwo dost´pnà, u∏atwiajàcà ˝y-
cie rodzicom i nauczycielom pigu∏kà.

Bardziej wymagajàcych czytelników

mo˝e raziç ∏atwoÊç, z jakà autor snuje
swoje katastroficzne wizje. Historia rapor-
tów i prognoz „produkowanych” przez
bardzo szacowne gremia pe∏na jest pro-
roctw, które nie spe∏ni∏y si´ w najmniej-
szym stopniu. Poczynajàc od sugestii, ˝e
miasta b´dà zape∏nione odchodami
koƒskimi (z powodu wzrostu liczby do-
ro˝ek) przez koncepcje zatoni´cia cywi-
lizacji zachodniej w górze Êmieci, och∏o-
dzenie lub ocieplenie klimatu a˝ do
modelowania zmian demograficznych.
Natomiast w XXI wieku pojawi∏y si´ zu-
pe∏nie nieprzewidziane prawdziwe za-
gro˝enia, na przyk∏ad terroryzm.

Ostrzegajàc spo∏eczeƒstwa zachodnie

przed nadmiernym i powszechnym
stosowaniem leków psychotropowych,
Fukuyama ma racj´, ale nie do koƒca.
Historia zna bowiem wiele spo∏eczeƒstw,
które stosowa∏y Êrodki odurzajàce. W wie-
lu krajach narkotyki sà ∏atwo dost´pne,
ale nie powoduje to „koƒca cz∏owieka”.
Co wi´cej, nie dowiedziono, ˝e wp∏ywa
to na histori´ danego kraju. Zró˝nicowa-
nie genetyczne naszego gatunku powo-
duje bowiem, ˝e w rozmaitym stopniu je-
steÊmy podatni na uzale˝nienia, ró˝nimy
si´ tak˝e funkcjonowaniem naszych
oÊrodków przyjemnoÊci w mózgu. Ina-
czej mówiàc, prawie 100% ludzi pije lub
pi∏o alkohol, ale tylko pewien procent sta-
je si´ alkoholikami.

Podobnie jest z prognozowaniem

wp∏ywu wszelkich technologii na przy-
sz∏e spo∏eczeƒstwa. Technologia tylko
wtedy zmieni Êwiat, gdy stosowana b´-
dzie powszechnie. Niektóre z nich – na
przyk∏ad Internet czy silnik spalinowy
– majà t´ w∏aÊciwoÊç, natomiast zasi´g
innych, takich na przyk∏ad jak stosowa-
nie matek zast´pczych czy transplanta-
cja serca, jest bardzo ograniczony i w
minimalnym stopniu wp∏ywa na wspó∏-
czesnà cywilizacj´. Tak wi´c b∏àd Fu-
kuyamy jest spowodowany za∏o˝eniem,

˝e trzy wielkie technologie, które opisu-
je w swej ksià˝ce, stanà si´ powszechne
i b´dà kszta∏towa∏y obraz cywilizowane-
go Êwiata w przysz∏oÊci.

Problemy, nad którymi Fukuyama si´

zastanawia, nie sà jednak b∏ahe, a jego
dzie∏o jest próbà zrozumienia, w jaki
sposób mo˝na uzasadniç brak zgody na
modyfikowanie cz∏owieka. Jego sprze-
ciw wobec dziedziczonej modyfikacji ge-
nomu uwa˝am za s∏uszny, a dyskusj´ na
ten temat za bardzo po˝àdanà. Autor usi-
∏owa∏ uzasadniç filozoficznie swój po-
glàd, si´gajàc do koncepcji godnoÊci
cz∏owieka i unikajàc argumentów natu-
ry religijnej. Ta cz´Êç ksià˝ki jest s∏ab-
sza od pozosta∏ych, jednak Fukuyama
daje skrótowy przeglàd stanowisk ró˝-
nych szkó∏ filozoficznych, co zaintereso-
wanemu czytelnikowi mo˝e u∏atwiç do-
tarcie do oryginalnych prac.

Zaletà ksià˝ki jest prezentacja wspó∏-

czesnych problemów bioetycznych i sk∏o-
nienie czytelnika do przemyÊleƒ. Warto
jednak pami´taç, ˝e Stanis∏aw Lem ju˝
kilkadziesiàt lat temu rozwa˝a∏ dok∏ad-
nie to samo. Mistrzostwo formy, dowcip
i refleksja filozoficzna mistrza z Krako-
wa bijà na g∏ow´ rozwa˝ania Fukuyamy.
Warto wi´c przeczytaç Koniec cz∏owie-
ka, aby tym bardziej doceniç Kongres fu-
turologiczny i „Podró˝ XXI” z Dzienni-
ków gwiazdowych.

n

86

ÂWIAT NAUKI MAJ 2004

L´ki naukowego wizjonera

RECENZJE

WARTO PRZECZYTAå KSIÑ˚K¢ FUKUYAMY, BY TYM BARDZIEJ DOCENIå DZIE¸A LEMA. PIOTR ST¢PIE¡

KONIEC CZ¸OWIEKA.

KONSEKWENCJE REWOLUCJI

BIOTECHNOLOGICZNEJ

Francis Fukuyama

T∏um. Bart∏omiej Pietrzyk

Wydawnictwo Znak

Kraków 2004

W K S I ¢ G A R N I AC H

Paƒstwowy Instytut Wydawniczy

Mi∏oÊç w staro˝ytnym Egipcie Agnieszka
Krzemiƒska

G d a ƒ s k i e W y d a w n i c t w o
P s y c h o l o g i c z n e

Psychologia ekonomiczna Tadeusz Tyszka
Psychologia Êrodowiskowa Thomas C. Greene,
Jeffrey D. Fisher, Paul A. Bell, Andrew Baum
J´zyk na sprzeda˝ Jerzy Bralczyk

W y d a w n i c t w o Z y s k i S - ka

Neuronauka w psychoterapii Louis J. Cozolino
Karuzela bliskich wi´zi Harriet G. Lerner
Klasyczna teoria socjologiczna George Ritzer

W y d a w n i c t w o A m b e r

Bitwa o ci´˝kà wod´ Ray Mears