2011-12-18

1

MYŚLENIE

DECYZJE

JĘZYK

Piotr Francuz

••••

KATEDRA

PSYCHOLOGII

.

EKSPERYMENTALNEJ

.

KATOLICKI UNIWERSYTET LUBELSKI JANA PAWŁA II

www.kul.lublin.pl/kpe

2011-12-18

2

JĘZYK a mowa

(de Saussare)



Mowa to zjawisko wzajemnego

porozumiewania się ludzi głównie za

pomocą dźwięków (wtórnie za

pomocą gestów czy też w formie

pisanej).



Język to system znaków

wyrażających pojęcia i reguł

posługiwania się nimi

2011-12-18

3

JĘZYK a mowa

(Chomsky)



kompetencję językową

(competence) – jest to wiedza

idealnego użytkownika języka, w

którą wyposażony jest każdy człowiek



realizację językową (performance)

– sposób wykorzystania wrodzonych

kompetencji językowych przez

konkretnych ludzi

2011-12-18

4

JĘZYK

Definicja

(Kurcz)



jest systemem, który utrzymuje się

dzięki przekształceniom



jest abstrakcyjny w odróżnieniu od

konkretności aktów mówienia



ma społeczny charakter, gdyż umożliwia

porozumiewanie się członków danego

społeczeństwa



jest systemem znakowym

(semiotycznym)



jest systemem reguł łączących znaki

językowe

2011-12-18

5

JĘZYK

System znakowy



Znak – konkretny przedmiot lub zjawisko, które

wskazuje (zastępuje), czyli oznacza inny przedmiot,

stan rzeczy, konkretny lub abstrakcyjny



Intencjonalność znaku:



Znak jest wtedy znakiem, kiedy zostaje użyty przez

nadawcę z intencją zakomunikowania czegoś

(przekazania informacji) odbiorcy (Buyssens, 1943)



konieczną i wystarczającą cechą znaku jest to, że

oznacza on coś innego niezależnie od intencji

nadawcy (Barthes, 1964)



Znaki dzielą się na:



arbitralne, konwencjonalne (znaki właściwe)



umotywowane (oznaki)

2011-12-18

6

JĘZYK

Znaki arbitralne i umotywowane



Znakiem konwencjonalnym jest każdy przedmiot,

który coś oznacza na zasadzie umowy np. społecznej

(języki naturalne lub sztuczne)



Jeżeli między znakiem a oznaczanym przedmiotem

istnieje związek przyczynowy lub podobieństwo,

wówczas takie znaki nazywa się umotywowanymi



Do znaków umotywowanych należą:



oznaki (np. dym oznacza ogień)



symptomy (np. wysypka na ciele jako symptom

choroby)



obrazy (znaki ikoniczne) np. fotografia, rysunek, ale

także projekt, schemat, mapa i elementy „języka

ciała”

2011-12-18

7

JĘZYK

Trójkąt semiotyczny

(Ogden, Richards)

pojęcie

znak

desygnat

Relacja oznaczania

2011-12-18

8

JĘZYK

Gramatyka



System reguł języka, czyli gramatyka określa

przyjęty w danym języku sposób łączenia różnych

znaków języka w zdania i wypowiedzi



Reguły gramatyczne dzielą się na:



syntaktyczne (składniowe), które działają w dwóch

płaszczyznach:



poziomej syntagmatycznej - określającej zasady

łączenia wyrazów we frazy



pionowej, paradygmatycznej - określającej zasady

zastępowalności wyrazów (lub całych fraz) na zasadzie:



synonimii (bliskoznaczności)



hiponimii (zawierania się)



antonimii (przeciwstawności)



morfologiczne

2011-12-18

9

JĘZYK

Podstawowe f

unkcje



reprezentatywna (opisowa, referencjalna,

odniesieniowa, symboliczna, ideacyjna) –

właściwość języka, polegająca na

przedstawianiu rzeczywistości

pozajęzykowej



komunikacyjna – właściwość języka,

polegająca na możliwości posługiwania się

nim w celu porozumiewania się między

ludźmi



f. ekspresywna – symptom stanu nadawcy



f. ewokacyjna – sygnał dla odbiorcy

2011-12-18

10

JĘZYK

(Hockett, Altmann)

Cechy języka naturalnego



dwustopniowość (dwupoziomowość) organizacji

strukturalnej: poziom gramatyczny i poziom

fonologiczny



arbitralność (konwencjonalność) znaków językowych

w odróżnieniu od ikoniczności oznak i obrazów



produktywność (kreatywność) – możliwość

tworzenia nowych znaczeń na użytek komunikacji

społecznej



nieciągłość (dyskretność) sygnałów języka –

minimalne różnice formalne między znakami mogą

odnosić do takich przedmiotów, między którymi nie

istnieją formy pośrednie; systemy ikoniczne na ogół

charakteryzują się ciągłością

2011-12-18

11

JĘZYK

Jednostki i ich organizacja



Fonem - podstawowa (abstrakcyjna)

jednostka systemu fonologicznego języka,

którego dźwiękową (konkretną) realizacją

jest głoska



Głoska – najmniejsza niepodzielna cząstka

formy dźwiękowej języka, artykułowana,

tzn. realizowana przy pewnym określonym i

stałym układzie narządów mowy



Głoski dzielą się na: samogłoski i

spółgłoski, które w różnych kombinacjach

tworzą ciągi foniczne percypowane jako

pewne całości, tj. sylaby

2011-12-18

12

JĘZYK

Jednostki i ich organizacja



Morfem – podstawowa (abstrakcyjna)

jednostka znacząca (semantyczna) systemu

morfologicznego języka



Złożenia morfemów (leksykalnych i

gramatycznych) zgodnie z regułami

syntaktycznymi danego języka dają w

efekcie wyrazy i ich abstrakcyjną

reprezentację, czyli leksemy oraz zdania



Zdanie jest podstawową jednostką języka

na poziomie syntaktycznym

2011-12-18

13

JĘZYK

Kompetencja językowa

(Chomsky)



Ludzie rozumieją i tworzą nowe wypowiedzi

w języku, więc muszą one być

podporządkowane jakimś stałym regułom

gramatycznym tego języka



Zatem w umyśle człowieka musi

funkcjonować mechanizm, który na

podstawie odbieranych wypowiedzi w

danym języku odtwarza i wytwarza

sformalizowaną gramatykę tego

języka, czyli kształtuje kompetencję

językową

2011-12-18

14

JĘZYK

Kompetencja językowa

(Chomsky)



Ten hipotetyczny mechanizm nazywa się

urządzeniem do przyswajania języka

(language acquisition device LAD)



Proces nabywania kompetencji językowej

przebiega wg następującego schematu:



wypowiedzi w języku L

→ LAD →

sformalizowana gramatyka języka L =

kompetencja językowa



Kompetencja językowa – wiedza utajona

(tacit knowledge), nieuświadamiana,

pozwala na używanie języka i ocenę

poprawności konkretnych wypowiedzi

2011-12-18

15

JĘZYK

Kompetencja językowa

(Chomsky)



LAD ma charakter uniwersalny, tzn.

funkcjonuje dla każdego języka



Uniwersalia językowe zawarte w LAD

mają charakter:



fonologiczny: w każdym języku rozróżnia się

spółgłoski i samogłoski, istnieje też system

dźwięków opisywalnych za pomocą kombinacji

15 cech dystynktywnych



syntaktyczny: w każdym języku występują te

same kategorie syntaktyczne i te same

podstawowe relacje gramatyczne między tymi

kategoriami

2011-12-18

16

Teoria gramatyki generatywno–

transformacyjnej

(Chomsky)



gramatyka generatywno–

transformacyjna opisuje:



reguły generowania, wytwarzania zdań

języka



reguły transformacji (przetwarzania)

jednych formy zdania w inne

2011-12-18

17

Reguły języka

Język =

zbiór zdań

Reguły

fonologiczne

Reguły

syntaktyczne

Reguły

semantyczne

ciągi dźwięków

znaczenia zdań

zdania

Sensowna wypowiedź w języku

morfemy

2011-12-18

18

Struktura języka

Składnik

syntaktyczny

Składnik

fonologiczny

Składnik

semantyczny

Subskładnik

transformacyjny

Subskładnik

bazowy

leksykon

Reguły

Struktur

frazowych

2011-12-18

19

GŁĘBOKA STRUKTURA JĘZYKA

Składnik syntaktyczny

produkuje ciągi wyrazów (morfemów),

tworzące zdanie wg określonego kodu



subskładnik transformacyjny –

transformuje składnię (syntaksę) tak, aby

była najbliższa zamierzonemu znaczeniu

zdania



subskładnik bazowy:



reguły struktur frazowych – dzielą zdanie na

frazy, np. nominalną i werbalną



leksykon – jest biblioteką znaczących

morfemów, ale ich znaczenie w zdaniu

ostatecznie zależne od syntaktyki, a nie

semantyki

2011-12-18

20

POWIERZCHNIOWA STRUKTURA JĘZYKA

Składnik semantyczny i fonologiczny



Składnik semantyczny



penetruje strukturę głęboką zdania, czyli jego

znaczenie i zamierzony sens



koduje i dekoduje (interpretuje) znaczenie zdania

wygenerowanego przez składnik syntaktyczny



jest także odpowiedzialny za interpretację sensu

odebranego zdania



Składnik fonologiczny



produkuje ciągi dźwięków tworzących wypowiedź

zgodnie z własną interpretacją znaczenie zdania

wygenerowanego przez składnik syntaktyczny



nadaje sens zdaniu za pomocą określonej formy

wypowiedzenia (prozodia)

2011-12-18

21

JĘZYK

Kompetencja komunikacyjna



Jednostką kompetencji

komunikacyjnej jest wypowiedź, w

której przekazywany jest:



sąd (leżący u podstaw zdania, które

stanowi jednostkę kompetencji

językowej)



intencja mówiącego (dlaczego mówi to,

co mówi)



Wypowiedzi układają się w większe

całości tworząc dyskurs

2011-12-18

22

JĘZYK

Akt mowy

(Austin, Searle)



Akt mowy zawiera treść intencji mówiącego



Trzy potencjalne aspekty aktów mowy:



lokucyjny (tworzenie i artykułowanie

wypowiedzi) – treść sądu,



illokucyjny (intencjonalność wypowiedzi) – Ja

+ czasownik performatywny + tobie + dlatego,

że…



perlokucyjny – skutek, jaki dana wypowiedź

wywarła na odbiorcy (reakcja emocjonalna,

wykonanie pewnej czynności)

2011-12-18

23

JĘZYK

Akt mowy

(Austin, Searle)



Sąd:



„piękny dziś dzień”



Akt mowy

(

w nawiasach {…} aspekt illokucyjny

)

:



{Ja + mówię + tobie +} „ piękny dziś dzień” {+

dlatego, że chcę umówić się z tobą na basen}



Ta sama treść sądu p może się wiązać z

różnymi aktami illokucyjnymi



Główną cechą aktu illokucyjnego jest jego

siła (force)

2011-12-18

24

JĘZYK

(Searle)

Akty mowy ze względu na illokucyjność



asercje – ich celem jest przedstawienie sądów,

wyrażenie swojego przekonania np. wątpienie,

podziw, przeczenie, przypuszczenie, przewidywanie



dyrektywy – ich celem jest wywarcie nacisku na

odbiorcę i wpłynięcie na jego zachowanie, np.

rozkazy, prośby, pytania



zobowiązania – ich celem jest podjęcie działania

albo zobowiązanie, np. obietnice, groźby



ekspresje – ich celem jest wyrażenie własnych

stanów emocjonalnych, postaw np. gratulacje,

kondolencje, podziękowania.



deklaracje – ich celem jest stworzenie nowego stanu

rzeczynp. ogłoszenie wyroku, nadanie imienia

2011-12-18

25

Akty mowy ze względu na

sposób wyrażenia intencji



bezpośrednie akty mowy –

intencja jest wyrażona wprost i jest

odczytywana niezależnie od sytuacji



pośredni akt mowy – intencję

należy odczytywać kontekstowo, w

różnych sytuacjach ten sam tekst

może mieć inne znaczenie. Słuchacz

musi odkryć tę zamierzoną, choć

bezpośrednio nie wyrażoną intencję.

2011-12-18

26

JĘZYK

Zasady efektywnej komunikacji



Zasada rzeczywistości odnosi się

do treści wypowiedzi. Zgodnie z nią

słuchacz interpretuje przekazywane

mu sądy jako mające sens i

odnoszące się do świata realnego



Zasada kooperacji wymaga od obu

uczestników pewnego wysiłku w

dążeniu do celu dyskursu

2011-12-18

27

JĘZYK

Maksymy Grice’a



maksyma ilości: „uczyń swój wykład na

tyle informacyjny, na ile wymaga tego

aktualny stan dyskursu” = mów tyle ile

potrzeba;



maksyma jakości: „mów o tym na co

masz dowody i o czego prawdziwości jesteś

przekonany” = mów prawdę



maksyma odpowiedniości: „mów na

temat”



maksyma sposobu: „unikaj

dwuznaczności, niejasności, pustosłowia,

bądź logiczny” = mów zrozumiale

2011-12-18

28