GOSPODARKA RYNKOWA. RYNEK I

JEGO ELEMENTY. POPYT I PODAŻ

Definicja rynku

• Rynek jest to ogół transakcji kupna i sprzedaży dóbr i

usług oraz zespół warunków, w jakich one
przebiegają.

• Rynek jest miejscem, zorganizowanym zazwyczaj w

sensie instytucjonalnym, gdzie dokonują się akty
kupna i sprzedaży czynników produkcji oraz
wytworzonych dóbr (produktów i usług).

• Rynek jest to proces, w trakcie którego podmioty

(kupujący i sprzedający) ustalają przedmiot i warunki
wymiany dóbr i usług (rodzaj, ilość i cenę dóbr i
usług, formę zapłaty, warunki transportu, gwarancji
itd.)

Klasyfikacja rynków

• Z punktu widzenia ich zasięgu terytorialnego

możemy mówić o

– rynku lokalnym (np. krakowski),

– rynku regionalnym (np. śląski, wielkopolski),

– rynku krajowym - obejmującym cały obszar kraju,

– rynku międzynarodowym - obejmującym grupę

krajów (np. Unii Europejskiej) i

– rynku światowym - obejmującym wszystkie kraje

świata.

Klasyfikacja rynków

• Według przedmiotu obrotu możemy wyróżnić:

– rynek dóbr i usług konsumpcyjnych (np. rynek

artykułów żywnościowych, gospodarstwa
domowego, usług lekarskich, adwokackich etc.)
oraz

– rynek czynników wytwórczych (kapitału, pracy,

ziemi).

• Należy podkreślić, że niektóre przedmioty

wymiany w zależności od swego przeznaczenia
mogą znaleźć się równocześnie w kilku
segmentach rynku.

Klasyfikacja rynków

• Z punktu widzenia branżowego możemy

wyodrębnić takie rynki, jak:

– mięsny,

– cukru,

– zbożowy,

– węglowy,

– samochodowy etc.

• Inaczej mówimy o nich, że są to rynki

homogeniczne, czyli jednorodne.

Klasyfikacja rynków

• W zależności od sytuacji rynkowej

rozróżniamy:

– rynek zrównoważony (gdy wielkość popytu równa

jest wielkości podaży, a ceny są względnie
stabilne) oraz

– rynek niezrównoważony, który może mieć postać

• rynku sprzedawcy (gdy wielkość popytu jest większa od

wielkości podaży, a ceny wzrastają) lub

• rynku nabywcy (gdy wielkość podaży jest większa od

wielkości popytu, a ceny spadają).

Klasyfikacja rynków

• Z punktu widzenia legalności można wyróżnić:

– rynki legalne i

– nielegalne.

• Przykładem rynku nielegalnego może być wytwarzanie i

sprzedaż dóbr lub świadczenie usług przez osoby
nieprowadzące oficjalnie działalności gospodarczej, obrót
towarami nieewidencjonowanymi przez wytwórców w celu
uniknięcia opodatkowania, spekulacja (wykup towarów po
cenach niższych i sprzedaż po wyższych), zatrudnianie na
„czarno".

• Występowanie rynków nielegalnych nazywane jest w

ekonomii gospodarką drugiego obiegu lub gospodarką
nieformalną, czy też szarą strefą.

Klasyfikacja rynków

•

W zależności od liczby podmiotów występujących na rynku, możemy
wyróżnić:

– rynek wolnokonkurencyjny,

– oligopolistyczny i

– monopolistyczny.

•

Rynek wolnokonkurencyjny to taki, na którym występuje bardzo duża
liczba kupujących i sprzedających, przy czym żaden z nich indywidualnie
nie ma wpływu na poziom cen. Ceny kształtuje rynek w wyniku interakcji
popytu i podaży.

•

Z rynkiem oligopolistycznym mamy do czynienia wówczas, gdy na rynku
występuje kilku sprzedających i wielu kupujących.

•

Z kolei rynek monopolistyczny charakteryzuje się tym, że po stronie podaży
występuje jeden sprzedający, a po stronie popytu wielu kupujących.

•

Zarówno w przypadku rynku oligopolistycznego, jak i monopolistycznego
sprzedający są cenotwórcami, kupujący zaś – cenobiorcami.

Rodzaje popytu

• POPYT EFEKTYWNY NA DANE DOBRO - jest to

ilość tego dobra, jaką nabywcy są w stanie
nabyć po określonej cenie i w określonym
czasie (chęć nabycia towaru poparta jest
posiadaniem odpowiedniego ekwiwalentu).

• POPYT POTENCJALNY oznacza pragnienie

nabycia określonego dobra nie poparte
możliwościami dochodowymi.

RODZAJE ZACHOWAŃ NABYWCÓW

• Efekt owczego pędu - popyt na dane dobro wzrasta dlatego, że inni

konsumują to dobro. Oznacza on potrzebę utożsamiania się z
innymi konsumentami i ich stylem bycia

• Efekt snobizmu - popyt na dane dobro maleje wskutek tego, że inni

kupują to dobro. Oznacza potrzebę wyróżniania się, bycia
ekskluzywnym, odmiennym od innych

• Efekt veblenowski - dotyczy popytu na tzw. dobra prestiżowe. Ich

konsumpcja świadczy o statusie konsumenta, nosi znamiona
konsumpcji ostentacyjnej. Dlatego popyt na takie dobra wzrasta
wraz ze wzrostem ich cen

KLASYFIKACJA POPYTU ZE WZGLĘDU NA MOTYWACJĘ

NABYWCÓW

• Popyt funkcjonalny - wynika z cech jakościowych

danego dobra - jest funkcją jego wartości użytkowej

• Popyt niefunkcjonalny - wynika z oddziaływania tzw.

efektów zewnętrznych na użyteczność (użyteczność
danego dobra może się zmieniać w zależności od
zachowania się innych konsumentów)

• Popyt spekulacyjny - wiąże się z oczekiwaniami co do

kształtowania się cen w przyszłości

Popyt

• Popyt jest to relacja zachodząca pomiędzy

ceną danego dobra lub usługi a jego/jej ilością,
jaką konsumenci są skłonni (i są w stanie)
nabyć w określonym czasie (ceteris paribus).

• Graficznie relację tę przedstawia się za

pomocą krzywej popytu.

Typowa krzywa popytu

Prawo popytu

• Prawo popytu stwierdza, że wzrost (spadek)

ceny danego dobra lub usługi powoduje
spadek (wzrost) ilości nabytej tego dobra lub
usługi (ceteris paribus).

• Graficznym wyrazem działania prawa popytu

jest ruch wzdłuż krzywej popytu.

Pozacenowe determinanty popytu

• Pozacenowe determinanty kształtujące popyt

to np.:

– dochody kupujących;

– poziom cen dóbr komplementarnych i substytucyjnych;

– liczba nabywców, ich struktura według wieku, płci,

wykształcenia, zawodów;

– preferencje nabywców;

– oczekiwania co do zmiany cen i dochodów w przyszłości;

– sytuacja gospodarcza i polityczna kraju.

Nietypowe krzywe popytu (a)

•

Popyt może nie reagować
na zmianę ceny, mówimy
wówczas, że jest
doskonale nieelastyczny
albo sztywny.

•

Dotyczy to dóbr, które
zaspokajają niezbędne
potrzeby i nie mają
substytutów: trumny, sól,
niektóre lekarstwa.

Nietypowe krzywe popytu (b)

• Popyt reaguje na zmianę ceny

krańcowo elastycznie — jest
doskonale elastyczny.

• Jest to teoretyczna sytuacja

rynku doskonałego.

• Przy cenie c

1

wyznaczonej przez

rynek przedsiębiorstwo może
zrealizować (sprzedać) całą
swoją produkcję.

• Przy cenie wyższej, np. c

2

przedsiębiorstwo nie realizuje
ani jednej jednostki.

Nietypowe krzywe popytu (c)

• Zmiany popytu i zmiany

ceny mogą być
jednokierunkowe, gdy
wzrost ceny powoduje
wzrost popytu, a spadek
ceny spadek popytu.

• Popyt zachowuje się

więc nietypowo,
paradoksalnie

.

Paradoks Giffena

• Paradoks Giffena polega na tym, że w

przypadku dóbr podstawowych, przy niskich
dochodach, mimo wzrostu ceny
podstawowego składnika żywności, popyt na
ten składnik wzrasta, gdyż inne produkty są
nieosiągalne ze względu na jeszcze wyższe
ceny.

Paradoks Veblena

• Paradoks Veblena odnosi się do

konsumentów, którzy kupując bardzo drogie
produkty chcą wywrzeć odpowiednie wrażenie
na innych. Krzywa popytu na tego rodzaju
produkty ma nachylenie pozytywne – im
większa cena tym większy popyt. Kupno
danego produktu nie tyle uzasadnione jest
jego wartością użytkową, ile chęcią wywarcia
wrażenia na innych ludziach.

Paradoks spekulacyjny

• Paradoks spekulacyjny wiąże się z przewidywaniami

dotyczącymi kształtowania się ceny (cen) w przyszłości. Jeśli
panuje przekonanie, że cena na dane dobra w przyszłości
będzie rosła, wielkość popytu na nie rośnie, mimo wzrostu ich
cen. Nabywcy robią np. zapasy dóbr konsumpcyjnych,
w oczekiwaniu na jeszcze większy wzrost cen, licząc na
określone korzyści. Podobnie też spadkowi cen może
towarzyszyć spadek wielkości popytu, jeśli konsumenci
przewidują, że w najbliższym okresie ceny będą nadal spadać.
W tej sytuacji konsumenci powstrzymują się od nabywania
dóbr w oczekiwaniu, aż ich ceny osiągną najniższy poziom.

Zmiana popytu

• Zmiana popytu to zmiana ilości (określonego

dobra lub usługi) nabywanej przy każdej cenie,
spowodowana działaniem innych czynników
niż cena danego dobra (np. zmiana poziomu
dochodów realnych gospodarstwa domowego,
cen dóbr substytucyjnych, układu preferencji
etc.).

• Graficzną ilustrację zmiany popytu stanowi

przesunięcie krzywej popytu.

Wpływ zmiany dochodu na

rozmiary popytu

Dobra substytucyjne i dobra

komplementarne

• Dobra substytucyjne

– są to dobra wzajemnie zastępowalne, jak np. długopis i

pióro, masło i margaryna, olej i oliwa, spodnie jeansowe i
sztruksy, etc.

– dotyczą przede wszystkim różnych gatunków tej samej

grupy towarów np. wędlin, butów,

– ubrań;

• Dobra komplementarne

– są to dobra wzajemnie się uzupełniające, np. bezyna i

samochód, komputer i monitor, pióro i atrament, etc.

Podaż

• Podaż jest to relacja zachodząca pomiędzy

ceną danego dobra lub usługi a jego/jej ilością,
jaką skłonni są zaoferować do sprzedaży
producenci w określonym czasie (ceteris
paribus).

• Graficznie relację tę przedstawia się za

pomocą krzywej podaży.

Prawo podaży

• Prawo podaży stanowi, że wraz ze wzrostem

(spadkiem) ceny danego dobra lub usługi
rośnie (spada) oferowana ilość tego dobra lub
usługi (ceteris paribus).

• Graficznym wyrazem działania prawa podaży

jest ruch wzdłuż krzywej podaży.

Typowa krzywa podaży

Zmiana podaży

• Zmiana podaży to zmiana oferowanej ilości

określonego dobra lub usługi przy każdej
cenie, spowodowana działaniem innych
czynników niż zmiana jego ceny (np. zmiana
kosztów produkcji, techniki wytwarzania,
polityki podatkowej, warunków naturalnych
etc.).

Pozacenowe determinanty podaży

• Pozacenowe determinanty podaży:

– koszty produkcji,

– przewidywania producentów co do zmiany cen i

popytu w przyszłości,

– interwencjonizm państwowy,

– liczba przedsiębiorstw w branży,

– warunki naturalne, czynniki losowe,

– sezonowość produkcji,

– rozmiary importu i eksportu,

– realizowane inwestycje (czynnik czasu).

Zmiana kosztów produkcji a

położenie krzywej podaży

Podaż i cena a czynnik czasu

• W okresie ultrakrótkim podaż jest stała; w tej sytuacji cena jest

funkcją popytu.

• W okresie krótkim następują procesy dostosowawcze podaży w

ramach istniejącego potencjału wytwórczego przez jego lepsze
wykorzystanie. Podaż może wzrosnąć w ramach zakreślonych
przez możliwości produkcyjne.

• W okresie długim zdolności produkcyjne zwiększają się. Jest to

skutek inwestycji. Ich przeprowadzenie wymaga czasu, różnego
zresztą dla poszczególnych dziedzin wytwarzania. Zwiększenie
zdolności produkcyjnych sprawia, że w okresie długim istnieją
największe możliwości wzrostu podaży.

Podaż w różnych okresach

Cena

• Cena to suma pieniędzy, którą należy zapłacić

za nabycie jednostki określonego dobra lub
usługi.

Różne rodzaje cen

• Cena równowagi to cena, przy której wielkość popytu na dane

dobro lub usługę zrównuje się z wielkością jego/jej podaży.
Graficznie ilustruje ją punkt przecięcia się krzywej popytu
z krzywą podaży.

• Cena popytu - cena, po której nabywcy są skłonni nabyć daną

ilość dobra.

• Cena podaży – cena, po której sprzedawcy są skłonni sprzedać

daną ilość dobra.

• Cena minimalna to cena ustalana przez rząd, poniżej której

dany towar nie może być sprzedawany. Jest ona zawsze
wyższa od ceny równowagi rynkowej.

• Cena maksymalna to cena ustalana przez rząd, powyżej której

dany towar nie może być sprzedawany. Jest ona zawsze niższa
od ceny równowagi rynkowej.

Równowaga rynkowa

• Równowaga rynkowa sytuacja, w której siły

działające na rynku równoważą się, czyli nie
występują tendencje do zmiany ceny, ilości
oferowanej oraz nabywanej na rynku.

• Graficznie równowagę na rynku danego dobra

wyznacza punkt przecięcia krzywych popytu i
podaży. Jest to punkt, w którym ilość
nabywana dobra jest równa ilości oferowanej,
cena zaś popytu jest równa cenie podaży.

Cena równowagi rynkowej

Stany nierównowagi na rynku

• Nadwyżka rynkowa to sytuacja, w której, przy danej

cenie, ilość dobra lub usługi oferowana na sprzedaż
przekracza jego/jej ilość, jaką nabywcy są skłonni
kupić. Występuje wówczas, gdy cena jest wyższa od
ceny równowagi rynkowej.

• Niedobór rynkowy to sytuacja, w której, przy danej

cenie, wielkość popytu na dane dobro lub usługę
przewyższa rozmiary jego/jej podaży. Występuje
wówczas, gdy cena jest niższa od ceny równowagi
rynkowej.

Mechanizm rynkowy

• Mechanizm rynkowy wynika z wzajemnych zależności między

ceną, popytem i podażą i polega na tym, że jakakolwiek
nierównowaga między tymi elementami rynku uruchamia siły
(reakcje sprzedających i kupujących) kierujące popyt i podaż
do stanu równowagi osiąganego przy cenie równowagi
rynkowej. Jest to mechanizm, który odpowiada na trzy
fundamentalne pytania gospodarki rynkowej, a mianowicie:

– co produkować (jaka powinna być struktura produkowanych dóbr i

usług oraz ich ilość),

– jak produkować (za pomocą jakich metod i technik produkcji),

– dla kogo produkować (kto będzie odbiorcą i konsumentem

wytworzonych dóbr i usług).

Wolny rynek

• Wolny rynek to taki, na którym ceny kształtują

się jedynie pod wpływem popytu i podaży.

Zadanie 1

Poniższe dane dotyczą

krzywej popytu na bilety
na film:

• Jeżeli kino, w którym

wyświetlany jest
wspomniany film ma
2600 miejsc i jeśli cena
wynosi 10 zł, to czy sala
kinowa będzie pełna?

• Jeśli nie, ile miejsc będzie

wolnych?

• Jaka jest cena równowagi

(c

r

) biletu na ten film?

Pkt

Cena biletu (zł)

Wielkość popytu na

bilety

A

4

3000

B

6

2800

C

8

2600

D

10

2400

E

12

2200

Zadanie 2

Tabela przedstawia sytuację na rynku dobra X.

a)

Jaka będzie wielkość nadwyżki (niedoboru) dobra X przy cenie c

x

= 300?

b)

Jaka jest cena i ilość równowagi na rynku tego dobra?

Załóżmy, że popyt wzrasta o 180 jednostek przy wszystkich cenach
i wynosi:

P

px1

950

860

790

730

680

640

c) Jaka jest wielkość niedoboru (nadwyżki) dobra przy początkowej cenie
równowagi?
d) Jaka jest nowa cena równowagi?

c

x

100

140

180

220

260

300

P

dx

220

260

320

400

500

640

P

px

770

680

610

550

500

460

Zadanie 3

Dane są równania popytu i podaży dobra X:

a) Znajdź ilość i cenę równowagi dobra X.
b) Wykorzystując równania, uzupełnij tabelę:

c

x

0

2

4

6

8

10

P

px

P

dx

c) Narysuj krzywą popytu i podaży, zaznacz cenę i ilość
równowagi.

d) Załóżmy, że nowe równanie popytu dane jest wzorem:
P

px

=66 - 5c

x

; znajdź nową ilość i cenę równowagi; narysuj

nową krzywą popytu, zaznacz nową ilość i cenę
równowagi.