2011-10-06

1

Finanse publiczne

Dr Bożena Ryszawska-Grzeszczak

1

Nauka o finansach publicznych

• przedmiotem nauki o finansach publicznych są

zjawiska oraz procesy związane z powstawaniem i
rozdysponowywaniem pieniężnych środków
publicznych zapewniających funkcjonowanie sektora
publicznego.

• przedmiotem zainteresowania tej dyscypliny wiedzy w

jej nowoczesnym ujęciu jest nie tylko zewnętrzna
pieniężna forma funduszy publicznych, lecz także ich
treśd ekonomiczna, społeczna, polityczna itp.

•

S. Owsiak, Finanse publiczne

2

Przyczyny i skutki gromadzenia środków publicznych

• Nauka o finansach publicznych bada zatem zarówno

przyczyny, dla których tworzy się fundusze publiczne,

jak też różnorodne skutki, jakie wywołuje tworzenie

funduszy publicznych.

• Nauka o finansach publicznych musi szukad odpowiedzi

m. in. na następujące podstawowe pytania:

– dlaczego władze publiczne zgłaszają popyt na pieniądz w

takiej a nie innej wysokości,

– jakie czynniki kształtują wielkośd tego popytu,
– w jaki sposób popyt na pieniądz może byd zaspokojony

(podatki, pożyczki) i jakie są granice ciężarów fiskalnych,

– jakie skutki dla gospodarki i społeczeostwa spowoduje

kreowanie popytu na pieniądz przez władze publiczne,

– jakie skutki dla społeczeostwa i gospodarki przynoszą

wydatki dokonywane przez władze publiczne

3

Przyczyny i skutki – cd.

– jakie dziedziny życia społecznego i gospodarczego powinny byd

finansowane z funduszy publicznych, w jakich proporcjach itd.,

– jakie techniki wydatkowania funduszy publicznych powinny byd

za­stosowane, aby wyznaczone cele społeczne, ekonomiczne,
polityczne itp. były jak najlepiej zrealizowane,

– jakie powinny byd relacje między różnymi szczeblami władz

publicznych, aby ich działalnośd była należycie skoordynowana z
punktu widzenia realizacji celów społecznych i gospodarczych,

– jaki udział w gromadzeniu i wydatkowaniu środków publicznych

powinny mied władze paostwowe, a jaki władze samorządowe, aby
zapewnid bezpieczeostwo finansowe kraju, rozumiane jako zdolnośd
władz paostwo­wych (centralnych) do realizacji fundamentalnych
funkcji publicznych, oraz aby tworzyd finansowe warunki rozwoju
samorządności,

4

Nowoczesna nauka o finansach publicznych

• nie ogranicza się do badania gospodarki funduszami

publicznymi, lecz wyjaśnia

treśd ekonomiczną i

społeczną

funduszy publicznych, stara się uchwycid

związki przyczynowo-skutkowe między
gromadzeniem pieniężnych środków publicznych a
procesami gospodarowania, procesami społecznymi i
procesami politycznymi.

5

Aspekt polityczny i społeczny finansów publicznych

• Finanse publiczne są instrumentem władzy, stąd też

muszą byd analizowane w kontekście funkcjonowania
mechanizmu politycznego. Chodzi np. o badanie
wpływu różnych czynników politycznych (doktryn,
programów) na wielkośd funduszy publicznych, źródła
ich powstawania i kierunki wydatkowania środków
publicznych.

• Procesy tworzenia funduszy publicznych (np. z

podatków) oraz ich wykorzystywanie (np. zasiłki, renty,
emerytury, bezpłatne świadczenia zdrowotne) mają
charakter nie tylko gospodarczy, lecz także społeczny.

6

2011-10-06

2

Trzy koncepcje filozoficzne finansów publicznych

Strategic Public Finance by Stephen J. Bailey Publisher: Palgrave Macmillan 2003

Cechy
charakterysty
czne

Przekonania

Liberalizm (Libertarianizm)
Klasyczna teorii liberalnej

Autonomia jednostki

nieregulowane rynki
Tylko negatywne prawa

Paostwo laissez-faire (stróż

nocny)
Kapitalizm

Paostwo jest korupcyjne
Podatki są konfiskata
dochodów
Hazard moralny/kultura
zależności

Brak etycznych podstaw dla
równości
Prywatne prawo własności
jest nienaruszalne

Neoliberalizm
Nowoczesna liberalna
teoria

Prymat jednostki
regulowane rynki prawa
negatywne i
ograniczone prawa
pozytywne
Paostwo wspierające
Gospodarka mieszana

Paostwo jest złem
koniecznym
Podatki efektywne
Promowanie kapitału
ludzkiego
Równośd w zakresie
możliwości (równy start)
Prawo własności
odzwierciedla cele
polityki

Kolektywizm
teoria obywatelska

Prymat społeczeostwa
Odrzucenie rynku
Pełnia pozytywnych
praw
Socjalizm
Paostwo służące
obywatelom

Paostwo opiekuocze
Podatki na cele
społeczne
Wspieranie kapitału
społecznego
Równośd dochodów
Własnośd prywatna to
kradzież

7

Liberalizm

Neo-liberalizm

Kolektywizm

Ogólny wpływ

Wpływ na
sektor
publiczny

Wpływ na
finanse
publiczne

Nie ma czegoś takiego jak

społeczeństwo
Prywatne przedsięwzięcia
Gwarantowane prawa jednostki
Jednostki są konsumentami a nie
obywatelami

Sektor publiczny zależy od
dobroczynności i aktywności
obywateli
Ograniczona aktywność państwa
Zapewnione tylko prawa
negatywne
Usługi publiczne dostarcza sektor
prywatny
Bardzo ograniczona rola państwa
dobrobytu (

głównie

bezpieczeństwo)

Prywatne ubezpieczenia

Finanse publiczne ograniczone
Wydatki prywatne zastępują
wydatki publiczne
Minimalne obciążenia podatkowe
Podatki regresywne
Ograniczony dług publiczny

Słaba rola społeczeństwa
Regulowane prawa rynkowe
Jednostki są głównie
konsumentami
Państwo uzupełnia
działalność dobroczynną i
wolontariat

Ograniczona aktywność
państwa
Ograniczone prawa
pozytywne

Sektor prywatny i publiczny
dostarcza usługi publiczne
Uwarunkowane państwo
dobrobytu

Publiczne i prywatne
ubezpieczenia

Ograniczone finanse
publiczne

Publiczne wydatki jako

dodatek do prywatnych
Podatki od złych aktywności
a nie dobrych

Podatki proporcjonalne
Dług publiczny dla ważnych
celów

Znacząca rola społeczeństwa
Państwo przyznaje prawa
Obywatel jest najważniejszy
Państwo zastępuje ludzką
dobroczynność

Rozbudowane państwo
Pełne prawa pozytywne
Dominujący sektor publiczny
Dobrobyt dla wszystkich
publiczne ubezpieczenia

Nieograniczone finanse
publiczne

Wydatki publiczne zastępują
wydatki prywatne
Podatki redystrybuują środki
by wspierać równość
Podatki progresywne
Dług publiczny dla
zapewnienia dobrobytu

8

Liberalizm (Libertalianizm)

• Liberalizm, ideologia polityczna oparta na

koncepcji indywidualizmu, priorytetu

interesów jednostkowych i własności
prywatnej.

• Za jej prekursora uchodzi J. Locke, angielski

pisarz polityczny (1632-

1704), a za klasyków:

J. Bentham, A. Smith, J.S. Mill, B. Constant i
A. de Tocqueville.

• Ma szereg odcieni i nurtów, m.in. liberalizm

klasyczny, socjalny, neoliberalizm.

9

Cechy charakterystyczne liberalizmu

•

Najważniejszy jest indywidualizm rozumiany jako odmiennośd ludzi, a zarazem

traktujący społeczeostwo jako zbiór jednostek (a nie byt zbiorowy).

•

Najwyższą wartością jest zawsze jednostka ludzka i jej szczęście. Oznacza to, że

człowiek ma zawsze prawo decydowad o sobie i byd wolny.

•

Wobec tego jedyną granicą wolności jednostki jest wolnośd innych ludzi, stąd

równe prawo jednostek do wolności.

•

Podstawą wolności dla liberałów jest wolnośd dysponowania własnością, która

uważana jest za gwarancję wolności jednostek.

•

Liberałowie pragną ograniczenia roli paostwa, którego funkcje muszą się

sprowadzad do zapewnienia obywatelom porządku i bezpieczeostwa.

•

Paostwo liberalne nie powinno "wtrącad się" w sprawy swoich obywateli, a

podstawą budowania praw powinny byd prawa naturalne

•

Ekonomicznie klasyczny liberalizm był za polityką lessez faire. Uważał, że ingerencja

paostwa w gospodarkę jest niepotrzebna a nawet bardzo szkodliwa, gdyż biedzie

najlepiej potrafi zaradzid szybko rozwijająca się gospodarka.

•

10

Liberalizm – cechy – cd.

• Paostwo powinno świadczyd usługi z zakresu ochrony "negatywnych

praw", czyli powinno zajmowad się wymiarem sprawiedliwości i

związanymi z nim prawami, porządkiem, bezpieczeostwem wewnętrznym i

zewnętrznym , utrzymywaniem policji, sądów, więzieo , resocjalizacją.

Istnieje zatem tylko minimalna potrzeba istnienia finansów publicznych

• Dla liberałów nie ma czegoś takiego jak sprawiedliwośd społeczna: życiowe

szanse danej osoby są po prostu wynikiem gry rynkowej. Ten wynik może

byd szczęśliwy dla jednych, a niepomyślny dla innych, ale to jest okej.

•

Nie ma w tym niesprawiedliwości. Na rynku i w życiu ujawniają się

wrodzone zdolności do zarabiania przez jednostki obdarzone sprytem,

inicjatywą i zdolnością do ciężkiej pracy.

• Dobroczynnośd i działalności charytatywna (zamiast działao paostwa)

powinny byd rozwijane by pomóc tym, którzy z różnych względów brakuje

wrodzonych zdolności do samodzielnego życia.

11

Liberalizm cd.

•

Nie ma zatem moralnych powodów do równości, nie ma czegoś takiego jak:

społeczeostwo, nie potrzebne jest nowoczesne paostwo opiekuocze, nie ma

potrzeby istnienia finansów publicznych (poza utrzymaniem aparatu

sprawiedliwości i porządku oraz pewnej ilości środków niezbędnych by ulżyd

nędzy).

•

Zamiast tego sektor prywatny powinien zapewnid jednostkom i ich gospodarstwom

domowym korzystanie z usług, za które są skłonne i zdolne zapłacid.

•

Finanse prywatne

są więc dominującą formą finansowania, rezygnuje się niemal

całkowicie z konieczności istnienia finansów publicznych.

•

Nawet jeśli, interwencja rządu ( finansowa) realizowana jest dobrych intencjach to

często przynosi skutek odwrotny do zamierzonego. Działania rządu hamują

indywidualną inicjatywę obywateli, niszczą skłonnośd do działao charytatywnych w

zamian za to tworzą

"kulturę zależności".

Jednostki, ich rodziny i całe społeczności

stają się niepotrzebnie zależne od wsparcia ze strony paostwa i w efekcie tracą

zdolnośd do samodzielnego utrzymania odpowiedniego standardu życia.

•

Zależnośd od paostwa stwarza sytuację

"moralnego hazardu",

w którym ludzie

zmieniają swoje zachowanie w wyniku poczucia bezpieczeostwa, a ich zachowanie

staje się mniej ostrożne i nie są w stanie ponosid odpowiedzialności w sytuacjach

trudnych czy ryzykownych.

12

2011-10-06

3

"polityka swobody działania".

• Indywidualna odpowiedzialnośd stwarza

mniejsze zapotrzebowanie na działania
paostwa, zachęca do rozwoju sektor usług
prywatnych i tak stopniowo zmniejsza
potrzebę interwencji paostwa i istnienia
finansów publicznych wzmacniając obszar
samopomocy, samodzielności i samorozwoju
poprzez prywatne finansowanie.

13

Neoliberalizm

• Podobnie jak liberałowie , Neoliberałowie podkreślają indywidualną

odpowiedzialnośd jednostki.

• Jednak uważają, że efekty gry rynku mogą byd niesprawiedliwe,

ponieważ nie każdy ma takie same możliwości zarabiania na

utrzymanie i wykazywania się sprytem, inicjatywą i możliwośd

wykonywania ciężkiej pracy.

• Dlatego paostwo powinno zapewnid każdemu ma

taką samą

szansę na uzyskanie odpowiedniego poziomu życia

.

• Tak więc niektóre

"ograniczone prawa pozytywne

" powinny byd

zapewnione przez paostwo w celu wsparcia "równości szans"

(edukację by wyrównad szanse ludzi na rynku pracy, służbę zdrowia,

by utrzymad ich zdolnośd do pracy, dostęp do rynku pracy wolne

od społecznej, rasowej, płciowej dyskryminacji, oraz systemu

zabezpieczenia społecznego)

14

Neoliberalizm –cd.

• Prawa jednostki do uzyskania pomocy paostwa są

jednocześnie związane z odpowiedzialnością za siebie i

zaspokajanie swoich potrzeb.

• Rolą paostwa jest umożliwienie osobom i rodzinom

dbania o siebie, a nie bycie pierwszą pomocą w

trudnych sytuacjach.

• Paostwo wspiera ludzi w inwestowaniu w siebie,

tworząc ich "kapitał ludzki" w ten sposób zapewnia

równości szans.

• Równośd nie zawsze będzie jednak osiągnięta. Mimo,

że nie ma dyskryminacji, to ludzie mają różne

umiejętności, talent i efekty ich pracy różnią się i różnią

się ich dochody.

15

Co człowiek może zrobid dla paostwa, a nie na to, co

paostwo może zrobid dla człowieka.

• Neoliberalna koncepcja społeczeostwa, nadal

kładzie nacisk na prymat jednostki.

• Rządy mogą byd kompetentne i dobrze działad,

ale istnieje przekonanie, że trzeba unikad zbyt
dalekich interwencji sektora paostwowego.

• Istnieją granice interwencji rządu.
• Finanse publicznych powinny byd

uzupełnieniem finansowania sektora
prywatnego, a nie je zastąpid.

16

Kolektywizm

• Kolektywistyczna filozofia nie akceptuje koncepcji

autonomicznej jednostki.

• Każdy jest częścią "wspólnoty" i nie może

funkcjonowad bez niej.

• Wzajemna zależnośd wymaga zbiorowego, a nie

indywidualnego sposobu zaspokojenia "potrzeb

społecznych".

• Ludzie mają pełne (a nie ograniczone) pozytywne

prawa obywatelskie, nie tylko negatywne prawa

konsumentów.

• Tylko życzliwe i wszechwiedzące paostwo może

przyczynid się do zaspokojenia tak rozległych praw

społecznych i ekonomicznych

17

Kolektywizm - Paostwo opiekuocze

• Zgodnie z kolektywizmem, prawa własności zastępuje się prawami

"własności społecznej" i tworzy się kapitał społeczny (a nie

prywatny).

• Prywatny zysk nie może byd realizowany kosztem dobrobytu

wspólnego.

• Dlatego też paostwo obejmuje swoim wpływem wszystko, staje się

odpowiedzialne za dostarczanie różnych dóbr i usług . Może to robid

dzięki pobieraniu wysokich podatków . Staje się paostwem

opiekuoczym. Tylko tą drogą można osiągnąd "sprawiedliwośd

społeczną"

• Poziom życia ludzi jest gwarantowany przez paostwo, ponieważ

wolny rynek nie może zapewnid równego standardu życia dla

wszystkich grup społecznych.

18

2011-10-06

4

Kolektywizm – cd.

• W kolektywistycznej filozofii politycznej, rola finansów

publicznych jest nieograniczona, musi ono w pełni

finansowad usługi publiczne w zależności od potrzeb.

• Planowanie rozwoju przez paostwo jest postrzegane jako

bardziej skuteczne niż swobodne działanie rynku by

osiągad wzrost gospodarczy i dobrobyt społeczny.

• społeczny(a nie tylko ekonomiczny) dobrobyt jest modus

operandi finansów publicznych i będzie najlepiej osiągnięty

poprzez skierowanie wydatków i usług publicznych do

słabszych grup o niskich dochodach w celu eliminacji

nierówności .

• Finanse publiczne całkowicie zastępują finanse prywatne.

19