6+7.

Podstawowe narzędzia propagandowe i ich praktyczne

zastosowania

Niezależnie od tego, jaki typ działań jest prowadzony, i jaki konkretnie pomysł

na rozpowszechnianie komunikatu propagandowego został wykorzystany, istnieje

kilka narzędzi, które są na ogół wykorzystywane. Do wyodrębnienia kilku z nich

przyczynił się wspomniany już wcześniej Institute of Propaganda Analysis

1

.

Podstawowa klasyfikacja zawierała siedem narzędzi, ale rozwój działań

propagandowych przyczynił się do wyodrębnienia jeszcze dwóch następnych, które

pogrupowane zostały przez badaczy IPA na trzy kategorie; gry słowne (word games),

fałszywe związki (false connections) oraz specjalne, szczególne odwołania (special

appeals). Na zakończenie tego krótkiego wstępu warto odnotować, że jest to jedna z

prostszych klasyfikacji zawierająca narzędzia propagandowe w ich podstawowych

formach, samych narzędzi, czy też technik, jak chcą inni autorzy jest wiele więcej, co

wynika chociażby z rozwoju technologicznego. Chodzi w tym miejscu chociażby o

rozwój radia, telewizji czy komputerów osobistych i związane z tym możliwości

manipulowania materiałami w postaci ich przemontowywania, włączania w ich obręb

innych materiałów (inne miejsca, sytuacje, czas wydarzeń), jak również dokonywania

innych zabiegów, zwłaszcza na materiałach w cyfrowej postaci (zjawisko dotyczy to

zresztą nie tylko propagandy, ale również masowego retuszowania fotografii w prasie

kolorowej). Rozwinięta typologia technik propagandowych uwzględniająca rozwój

mediów elektronicznych opracowana została przez rosyjskiego badacza, Rudolfa

Boreckiego. Na szczególna uwagę czytelnika zasługują takie techniki jak

metoda

mistyfikacji montażowych, metoda fałszywej dokumentacji, metoda podpowiedzi

emocjonalnej, które obok paru innych zostały scharakteryzowane na końcu tego

materiału

2

. Pokaźny katalog (w sumie 89 technik) zamieszczony został również w

anglojęzycznej pracy Henry`ego T. Conservy, w której podzielone zostały one na

siedem podkategorii

3

. W niniejszym materiale skoncentrujemy się natomiast na

omówieniu klasyfikacji IPA, pierwotnej wobec pozostałych i ciągle niezwykle

użytecznej dla analizy działań propagandowych.

1

Szerzej na temat działalności Institute of Propaganda Analysis patrz: G. S. Jowett, V. O`Donnell:

Propaganda and Persuasion. London & New Delhi 2006, s. 231-235.

2

Szerzej patrz: R. Borecki: Propaganda a polityka (zarys problematyki funkcjonowania środków

masowego przekazu w systemach społeczno-politycznych). Warszawa 1987, s. 128-139.

3

Henry T. Conserva. Propaganda techniques. [brak miejsca wydania] 2003.

Gry słowne

1. Doczepianie epitetów (name calling)

4

Doczepianie epitetów polega na „dezawuowaniu czegoś w ten sposób, że bez

badania rzeczowych dowodów doczepia się negatywny epitet”

5

. Metoda ta polega na

łączeniu osoby, czy też zjawiska z jakimś określeniem, które w powszechnej

świadomości ma negatywne konotacje. Propagandzista oczekuje, iż odbiorcy

odrzucą osobę, czy negatywnie odnosić się będą do zjawiska, w związku z

negatywnym nastawieniem do użytego określenia; bez żadnych dowodów i

racjonalnego myślenia. Sztandarowymi określeniami tego typu są np. komunista,

faszysta, czy popularne ostatnimi czasy terrorysta lub fundamentalista

6

. Do kategorii

epitetów zaliczyć można w społeczeństwach demokratycznych takie określenia, jak

komunista, faszysta, terrorysta, fundamentalista, a w polskiej specyfice, zwłaszcza w

części społeczeństwa to również Żyd, mason, liberał, nadubowiec czy łże-elita.

Określa się nimi przeciwników politycznych, osoby, którym chcemy odebrać prawo

głosu i wyłączyć je np. z publicznej debaty. Określenia te nie muszą się odnosić do

konkretnych osób, ale mogą też dotyczyć większych zbiorowości

7

.

Do subtelniejszych metod doczepiania epitetów zaliczyć można metodę, w

której stosuje się słownictwo o emocjonalnie negatywnym oddźwięku. Jeżeli w

sytuacji cięć budżetowych mamy do czynienia z ich zwolennikami i przeciwnikami, to

proponujący cięcia przez przeciwników określeni zostaną mianem „skąpców”, a

przez zwolenników mianem „oszczędnych”. Oba pojęcia odnoszą się do tego

samego rodzaju zachowań, ale mają kompletnie odmienne konotacje.

8

4

Narzędzie to określane jest też mianem „labeling”, patrz: International Encyclopedia of Propaganda,

ed. R. Cole, Chicago & London 1998, s. 610.

5

M. Szulczewski: Propaganda polityczna. Zarys problematyki teoretycznej. Warszawa 1972, s. 14.

6

Określenia te szczególnie wyróżniają się, jeśli porównać np. relacje amerykańskiej Fox News

Channel i brytyjskiej BBC. Podczas gdy w relacjach tej ostatniej praktycznie nie pojawiało się
określenie „my”, Fox News podgrzewała atmosferę posługując się zwrotami „my”, „nasi chłopcy”.
Używanie wspomnianych powyżej słów w przekazach BBC było po prostu nie do pomyślenia; „Lista
słów zakazanych (w BBC- Ł.Sz.) złożyłaby się na niewielki słowniczek (...). Zakazanym słowem jest
„terrorysta”; nawet po zamachach z 11 września używanie tego określenia w odniesieniu do autorów
ataku zostało uznane za złamanie zasad bezstronności i obiektywizmu. W miejsce „terrorystów”
pojawiają się określenia odnoszące się bezpośrednio do popełnionych czynów: „zamachowcy”,
„porywacze”, lub opisujące funkcję: np. „członkowie organizacji ekstremistycznych”. Por.: P.A. : Tak
mówi Londyn. „Press” 2003, nr 7, s. 47-50; P. Zdanowicz: Show time. “Press” 2003, nr 4, s. 24-25.

7

Dobrym przykładem zastosowania tej metody są działania przeprowadzone przez firmę Ruder Finn

Global Public Affairs na zamówienie władz Chorwacji oraz Bośni-Hercegowiny, która doprowadziła do
tego, że serbskie obozy oraz sami Serbowie kojarzeni zaczęli być z obozami koncentracyjnymi i
nazistami. Szerzej na ten temat przy okazji tematu: Międzynarodowy PR na przykładzie wojny w byłej
Jugosławii.

8

The Institute of Propaganda Analysis, URL<http://www.propagandacritic.com/>.

2. Piękne ogólniki (glittering generalities)

9

Piękne ogólniki to: „(…) kojarzenie czegoś z pozytywnie brzmiącymi

ogólnikami w celu nakłonienia do zaakceptowania owej rzeczy bez badania

dowodów”

10

. Zastosowanie pięknych ogólników odnosi sukces, gdyż określone

pojęcia dla różnych ludzi znaczą zupełnie coś innego. Oto jeden z przykładów: kiedy

ktoś mówi nam o demokracji od razu zaczynamy kojarzyć to z naszymi własnymi

ideami demokracji, z pojmowaniem tego określenia wyniesionym z domu, szkoły, czy

kościoła. U podstaw stosowania tego narzędzia leży przekonanie o tym, iż pewne

popularne określenia o pozytywnych konotacjach wszędzie są rozumiane i

interpretowane w identyczny sposób, przez co obniża się krytycyzm odbiorcy

informacji. Ponad to, wykorzystywane pojęcia są niezwykle pojemne w związku, z

czym ich interpretacja bywa dość dowolna. Za przykłady takich pojęć uznać można

np. termin demokracja, prawa człowieka, demokracja liberalna, misja – interwencja

humanitarna itp. Mechanizmem tym posłużono się także określając PRL i inne kraje

bloku sowieckiego mianem „krajów demokracji ludowej”. Obniża to naszą czujność,

krytycyzm i łatwiej jest zaakceptować nam niektóre twierdzenia

11

. Inny przykład

przywołują Anthony R. Pratkins i Elliot Aronson. Przeanalizowali oni hasła wyborcze

oraz szyldy reklamowe. Okazało się, że nagminnie używa się w nich określeń o

pozytywnych konotacjach, choć dwuznacznych i niejasnych w ich zastosowaniu.

Sprzedając mięso lepiej powiedzieć, że jest w 75% chude, niż że jest w 25% tłuste,

produkty mrożone często określa się jako świeżo zamrożone, żołnierze walczący po

naszej stronie są zawsze odważni, mężni, pełni dobroci, cokolwiek miałoby to

znaczyć

12

.

Podstawowa różnica między doczepianiem epitetów a pięknymi ogólnikami

sprowadza się do tego, że jedna metoda jest lustrzanym odbiciem drugiej; piękne

ogólniki mają nas nakłonić do akceptacji pewnej idei, faktów, czy też osób bez

racjonalnej analizy, a doczepianie epitetów ma te idee, czy osoby pogrążyć w naszej

ocenie.

9

Określenie „glittering generalities” tłumaczone jest na język polski raz jako „piękne ogólniki” raz zaś

jako „błyskotliwe ogólniki”. W pracy stosowane będzie określenie „piękne ogólniki”. Por.: A. Pratkains,
E. Aronson: Wiek propagandy. Używanie i nadużywanie perswazji na co dzień. Warszawa 2003, s. 66.

10

M. Szulczewski, op. cit., s. 14.

11

The Institute of Propaganda Analysis, URL<http://www.propagandacritic.com/>.

12

A.R. Pratkains, E. Aronson: The Everyday Use and Abuse of Persuasion. New York 2002, s. 73.

3. Eufemizm (euphemisms)

Używając ogólników, czy epitetów propagandzista odwołuje się do określeń

jaskrawych, żywych, wywołujących emocje. Czasami jednak chodzi o to, aby

spacyfikować nastroje wśród odbiorców, narzucić im neutralny punkt widzenia,

zwłaszcza w odniesieniu do wydarzeń, które mogą wywołać u nich negatywne

skojarzenia i reakcje. Zamiana określeń „mord, morderstwo” na „likwidacja”, czy też

„ofiary cywilne” na „straty uboczne” (collateral damage) służy właśnie takiej

potrzebie. Ogromną ilość eufemizmów „ukuto” w Trzeciej Rzeszy, gdzie akcja

zabijania niepełnosprawnych umysłowo określana była jako „program eutanazji”,

„zabijanie z litości”

13

; akcja likwidacji europejskich Żydów nosiła miano „ostatecznego

rozwiązania kwestii żydowskiej”; mienie Żydów było „zabezpieczane”, ich pogrom

nosił miano „Nocy Kryształowej”, a przeciwnicy polityczni przebywali w „aresztach

prewencyjnych”

14

.

Fałszywe związki (false connections)

1. Przenoszenie (transfer)

Technika ta polega na przeniesieniu: „autorytetu i prestiżu z jednej rzeczy czy

osoby poważanej i cenionej na jakąś inną rzecz czy osobę, dla której chce się

zjednywać przychylność (...)”

15

. Jeśli propagandzista angażuje w działania

propagandowe poważane instytucje, naród, bądź stwarza wrażenie, że popierają one

jego działania, to w ten sposób wykorzystuje ich autorytet dla zdobycia poparcia

publiczności dla swoich działań. Przy tej okazji często wykorzystywane są symbole,

które kojarzone są z instytucjami bądź ideami szeroko akceptowalnymi dla

społeczeństwa; może to być symbol krzyża odwołujący się do chrześcijaństwa, może

to być flaga narodowa, czy np. czerwona flaga z wizerunkiem Che Guevarry

sugerująca walkę o sprawy socjalne. Symbole te wywołują emocje i pozwalają

propagandziście w łatwiejszy sposób dotrzeć do odbiorcy

16

. Przykładem ilustrującym

zastosowanie tej metody jest np. fotografowanie się polityków z flagą narodową w tle,

czy tworzenie honorowych komitetów wyborczych. Zapraszani do nich intelektualiści,

ludzie mediów, czy nawet sportowcy użyczają swojej rozpoznawalności i akceptacji

w społeczeństwie nie uczestnicząc jednak aktywnie w kampaniach i nie występując

13

Akcję prowadzono na podstawie Ustawy o zapobieganiu chorobom dziedzicznym z 14 lipca 1933

roku. Patrz: M. Kitchen: Nazistowskie Niemcy w czasie wojny. Warszawa 1997, s. 220-221.

14

Por.: A. R. Pratkains, E. Aronson, op. cit., s. 320.

15

M. Szulczewski, op. cit., s. 14-15.

16

The Institute of Propaganda Analysis, URL<http://www.propagandacritic.com/>.

w materiałach reklamowych. Przenoszenie może również dotyczyć idei i znaczeń,

które przez ogół społeczeństw są odrzucane, źle się kojarzą. Poprzez taki zabieg

propagandzista stara się na stałe skojarzyć ze sobą obiekt działań propagandowych i

negatywnie konotowane pojęcia. Najczęściej stosuje się w tej technice odwołania w

formie słownej lub graficznej do Trzeciej Rzeszy i Związku Radzieckiego.

2. Świadczenie się (testimonial)

Świadczenie się opiera się na podobnej zasadzie, co przenoszenie, z tym że

cały proces odbywa się bardziej bezpośrednio. Propagandzista, czy osoba, która

chce uzyskać poparcie dla siebie, bądź idei przez nią prezentowanej powołuje się

wprost na zdanie osoby, czy medium obdarzonego przez społeczeństwo

szacunkiem, uważanego za prawdomówne. Mogą to być również odwołania do

autorytetów religijnych, naukowych, polityków w stanie spoczynku, emerytowanych

wojskowych, którzy nie są bezpośrednio zaangażowania w wydarzenia i przez to

wydają się odbiorcom bardziej wiarygodni. Z klasycznym zastosowaniem tej techniki

mamy do czynienia w reklamie, gdzie jakaś znana osobistość poleca nam konkretny

produkt lub usługę. W sferze polityki technikę świadczenia się stosowali np. w Polsce

zwolennicy i przeciwnicy procesu integracji naszego kraju z Unią Europejską. Obie

strony z upodobaniem sięgały np. po wypowiedzi Jana Pawła II i polskiego

Episkopatu, które miały legitymizować ich stanowiska.

Szczególne, specjalne odwołania (special appeals)

1. Ludowość (plain folks)

Ludowość to: „metoda polegająca na sprawianiu poprzez propagandzistę

wrażenia, że to co głosi, jest słuszne, ponieważ pochodzi od „prostego ludu””

17

. W

trakcie kampanii wyborczych politycy próbują pokazać, że są zwykłymi obywatelami

by zjednać sobie głosy wyborców. Niemal wszyscy amerykańscy prezydenci

ostatnich lat byli milionerami, ale w toku kampanii Bill Clinton jadał posiłki w

restauracjach McDonald`s, George Bush Senior preferował ryby, Ronald Reagan

często był pokazywany w trakcie rąbania drewna, a Jimmiego Cartera kreowano na

zwyczajnego farmera z Georgii

18

. Miało to na celu ukazanie ich, jako kandydatów

świadomych problemów zwykłych obywateli i ich bolączek. Narzędzie to odnosi się

17

M. Szulczewski, op. cit., s. 15.

18

The Institute of Propaganda Analysis, URL<http://www.propagandacritic.com/>.

więc do kwestii wiarygodności, szczególnie właściwej dla niektórych sytuacji, takich

jak np. wybory. Znajomość problemów środowiska i wiarygodność kandydata mają

być w tej sytuacji kluczem do zwycięstwa wyborczego. Odnosi się to także do działań

propagandowych, gdzie źródło przekazów winno być jak najbardziej obiektywne dla

odbiorców komunikatów, bądź powinno sprawiać wrażenie wiarygodnego.

2. Owczy pęd (band wagon)

19

Owczy pęd opiera się na twierdzeniu propagandzisty, że: “(...)wszyscy

członkowie tej grupy, do której należymy, akceptują program czy idee propagandzisty

i dlatego również my musimy się z tym zgodzić, w imię grupowej solidarności”

20

. W

działaniach propagandowych rzadko kiedy podejmowane są działania wobec

jednostek. Propagandzista odwołuje się do mas, do tłumu, do grup społecznych,

narodowych, zawodowych, wiekowych. Na ogół to do nich, do większych zbiorowości

adresowany jest przekaz, którego działanie przypomina efekt kuli śniegowej; im

więcej osób z naszej grupy popiera jakiś cel, czy ideę, tym szybciej jej zwolennikami

zostanie cała grupa. Na wyłamanie się z myślenia stadnego, z potrzeby

konformizmu, na której opiera się ta technika stać niewielu

21

. W przekonaniu

społeczności do jakichś działań wykorzystać można np. zmanipulowane sondaże

opinii publicznej, które dzięki „owczemu pędowi” pozwolą nam zyskać poparcie

niezdecydowanych obywateli.

3. Strach (fear)

Kolejne z narzędzi propagandowych wykorzystuje strach dla zmuszenia ludzi

do działania w kierunku pożądanym przez propagandzistę. Jeśli nawołuje on ludzi do

poparcia pewnej idei, a alternatywą dla tego rozwiązania jest jakieś straszne

wydarzenie, do którego ma dojść, ludzie skłonni są poprzeć te idee i działania

właśnie ze względu na strach. Propagandzista kreuje sytuację tzw. „oblężonej

twierdzy”, bądź przekonywująco zapowiada, iż zagrożenie nadejdzie z konkretnej

strony, czy to kraju, nacji, czy też grupy społecznej. Zagrożenie to nie musi dotyczyć

fizycznej eksterminacji (choć groźbę tę wykorzystano ogłaszając w latach III Rzeszy

„wojnę totalną”), a może np. chodzić o rozkład wartości, rozpad rodziny itp. Wybór

19

Określenie „band wagon” tłumaczone jest na język polski raz jako „owczy pęd” raz zaś jako „efekt

większości” (od bandwagon effect). W pracy stosowane będzie określeni „owczy pęd”. Por.: A.
Pratkains, E. Aronson: Wiek…, op. cit. s. 133; M. Szulczewski, op. cit., s. 15.

20

M. Szulczewski, op. cit., s. 15.

21

The Institute of Propaganda Analysis, URL<http://www.propagandacritic.com/>.

zagrożonego celu i rzekomego agresora zależy od inwencji propagandzisty. Jest to

narzędzie skuteczne w oddziaływaniu na mniej wykształcone środowiska i opierająca

się w dużym stopniu na demagogii, ale przykład III Rzeszy pokazuje, iż kwestie

wykształcenia, czy inteligencji odbiorców przekazu nie są czynnikiem

przesądzającym o skuteczności metody.

4. Naciąganie faktów i argumentów (card stacking)

22

Jest to: „(...) odpowiedni dobór faktów i fałszów, ilustracji czy szczegółów o

charakterze rozrywkowym, argumentów logicznych i nielogicznych – mających na

celu przedstawienie jakieś sprawy czy osoby w jak najlepszym albo jak najgorszym

świetle”

23

. Narzędzie to, podobnie jak świadczenie się, często spotykana jest w

reklamie, gdzie mówi się tylko o pozytywach reklamowanego produktu. Jest ona

jednak stosowana także w działaniach propagandowych. Jeżeli porówna się np.

doniesienia z frontu obu stron konfliktu, to działania przeciwnika mające na celu

kształtowanie percepcji opinii międzynarodowej będą zawsze przykładem

„obrzydliwej propagandy”, podczas gdy nasze działania w tej materii, nawet jeśli są w

istocie ukrywaniem prawdy, zawsze będą określone jako działalność informacyjna,

czasem z zastrzeżeniem, iż części informacji nie przekazano np. ze względów

bezpieczeństwa

24

. Najczęstsze zastosowanie tego narzędzia ma miejsce przy okazji

działań o charakterze czarnej propagandy. Nadawca komunikatu jest bowiem

głęboko zakonspirowany i wykorzystanie przez niego informacji fałszywych, czy

nielogicznych nie naraża go na większe straty dopóki nie zostanie zdekonspirowany.

4. Inne narzędzia

Poza narzędziami wymienionymi powyżej International Encyclopedia of

Propaganda wymienia jeszcze pięć innych stosowanych w propagandzie politycznej:

•

wielkie kłamstwo (big lie) polega na powtarzaniu przez zróżnicowane

źródła (różne tytuły prasowe, stacje radiowe i konkretne osoby

kłamstw, tak długo, aż staną się one powszechnie panującym sądem),

•

kozioł ofiarny (scapegoating), to technika będąca mieszanką

doczepiania epitetów i naciągania faktów, czasem w połączeniu z

22

Technika okreslana równie często jako „tasowanie kart”.

23

M. Szulczewski, op. cit., s. 15.

24

Szerzej na temat zastosowania tej techniki i wybiórczego podejścia opinii publicznej do kwestii

propagandy patrz: P. M. Taylor, op. cit., s. 19-25. Por. także: I. Borkowski, op. cit., s. 97.

wielkim kłamstwem, którą w III Rzeszy zastosowaną przeciw Żydom,

oskarżanym o wszelkie niepowodzenia Niemiec,

•

dezinformacja (disinformation), jest narzędziem polegającą a

posługiwaniu się stosunkowo wiarygodnymi kłamstwami,

rozpowszechnianymi przez media przeciwnika, które mają na celu

wprowadzenie w błąd władz i obywateli wroga, co do intencji i

planowanych działań propagandzisty,

•

narzędzie określane mianem piątej kolumny (the fifth column

technique) polega na wykorzystaniu zdrajców bądź też np. emigrantów,

którzy w szeregach przeciwnika rozsiewają plotki i fałszywe informacje

korzystne dla propagandzisty,

•

dwuznaczność (doublespeak) polega na działaniach zbliżonych do

doczepiania epitetów i pięknych ogólników; sprowadza się do

rozmyślnego używania niejasnych i dwuznacznych terminów z

zamiarem oszukania odbiorców, co do prawdziwych intencji

propagandzisty.

Warto w podsumowaniu odnotować, że nie są to wszystkie narzędzia, jakie

wykorzystać może w swoich działaniach aparat propagandowy. Siła oddziaływania

propagandowego i jego różnorodność zależy od inwencji i możliwości technicznych

ośrodków stojących za tymi działaniami i oraz od sytuacji, w której się one znalazły.

Kwestie wystarczającej ilości czasu, możliwości wykorzystania mediów masowych,

wreszcie tematyka działań i grupy, do których chcemy dotrzeć, to najważniejsze

determinanty wyboru technik propagandowych.

Typologia narzędzi dokonana przez Institute of Propaganda Analysis została

skrytykowana przez część środowisk naukowych. Uznano, iż podejście tego ośrodka

do kwestii propagandy jest zbyt uproszczone i argumentowano, iż trudno wskazać

działania propagandowe, które opierałyby się tylko na jednej, konkretnej technice. Z

krytycznym uwagami spotkała się także kwestia podejścia do audytorium ponieważ w

pracach IPA nie wzięto pod uwagę różnic, które występują wśród odbiorców i

determinują odbiór działań i przekazu propagandowego

25

.

Warto również pamiętać, iż poza dość ścisłym przyporządkowaniem części

technik do konkretnych środków wyrazu, niektóre z technik takie jak przenoszenie

mogą być wykorzystywane zarówno w słowie, w piśmie, jak i w grafice. I

25

The Institute of Propaganda Analysis, URL<http://www.propagandacritic.com/>.

najważniejsza uwaga: klasyfikacje są tylko pewną próba uporządkowania zabiegów

propagandowych i czasem ich zaklasyfikowanie może badaczom nastręczać pewne

trudności, co nie ujmuje w żaden sposób ich skuteczności.

Od lat trzydziestych ubiegłego stulecia, kiedy to opracowano pierwszą

typologię narzędzi propagandowych, w mediach masowych zaszły rewolucyjne

zmiany, które miały ogromny wpływ na możliwości ich oddziaływania na opinię

publiczną. Mając na względzie rozwój technik komunikowania oraz przenikanie się

części narzędzi opracowano kilka innych klasyfikacji. Jedną z nich zawiera

International Encyclopedia of Propaganda, która to klasyfikacja obejmuje sytuacje,

gdy wykorzystywane jest więcej niż jedno narzędzie, i która omówiona została

powyżej. Natomiast na szersze omówienie zasługuje klasyfikacja opracowana przez

R. Boreckiego. Zawiera ona obok znanych już z prac IPA narzędzi, także kilka

innych, odzwierciedlających rozwój i złożoność interakcji nadawca – odbiorca w

drugiej połowie XX wieku. Część z nich opiera się na manipulacji językiem (vide

kategoria gry słowne), część to powtórzenie klasycznych narzędzi z kategorii

„fałszywych związków”, natomiast novum są np. narzędzia odwołujące się do

manipulowania obrazem. Wszystkie one omówione zostaną one pokrótce w tabeli

poniżej.

Tabela 1. Narzędzia propagandowe

oddzielenie faktów od

sądów

oddzielenie komentarzy od informacji to jeden z wymogów obiektywnego

dziennikarstwa, jednak wedle I. Boreckiego dokonując takiego

rozdzielenia uwiarygodniamy przekaz. Komentarze stanowiące przedmiot

dyskusji kamuflują, wedle autora, możliwość stronniczego doboru,

pomijania, ustawiania w określonej kolejności faktów, które sprawiają

wrażenie bezstronnego dobranych

26

.

indukcja informacyjno-

propagandowa

działanie na zasadzie „od pojedynczych prawd do ogólnej nieprawdy”;

wyodrębnione, specjalnie dobrane szczegółowe, prawdziwe informacje

służą nieprawdziwemu twierdzeniu o charakterze ogólnym

mity polityczne

przypomina połączenie technik „wielkiego kłamstwa” i „kozła ofiarnego”;

polega na tworzeniu wokół konkretnych sytuacji, wydarzeń, grup,

standartowych formuł mających na celu wywoływanie jednolitych

zachowań odbiorców

semantyczne podstawianie

stereotypów

patrz: piękne ogólniki (glittering generalities)

fałszywa identyfikacja

metoda polegająca na zaszczepianiu w świadomości społeczeństw

wzorców godnych do naśladowania w życiu codziennym i utożsamiania

26

Szerzej na temat możliwych zastosowań tej techniki w podrozdziale na temat hipotezy porządku

dnia (agenda setting).

się z nimi, dzięki artykułom prasowym, filmowi, sztukom teatralnym

psychodramaturgia

metoda oparta na mechanizmie identyfikacji jednostki z wzorcami

zachowań, z grupami do których jednostka należy lub chciałaby należeć,

w celu ukształtowania osobowości jednostki, zlikwidowania konfliktów

wewnętrznych jednostki

wersja wyprzedzająca

metoda polegająca na dążeniu do poinformowania odbiorcy o

konkretnym fakcie, wydarzeniu, koniecznie jako pierwsze źródło, nawet

za cenę wiarygodności informacji; informacje publikowane później, a

także wszelkie sprostowania lub zaprzeczenia docierają już do

masowego odbiorcy w ograniczonym zakresie

zbieżność semantyczna

taki dobór informacji, aby się one uzupełniały, współgrały ze sobą bądź

zwiększając siłę oddziaływania jednych informacji, bądź negując dopiero

co podane fakty, których jednak nie można było przemilczeć

zrównoważenie informacji

zbliżona do techniki zbieżności semantycznych polega na tym, że zaraz

obok informacji pozytywnej, której pominąć nie można, umieści

komunikat, który zrównoważy pierwotne pozytywne wrażenie

mistyfikacja montażowa

technika polegająca na manipulowaniu obrazem poprzez zestawianie

komponentów pochodzących z różnych sytuacji (naruszające jedność

czasu i przestrzeni), manipulowanie kadrem, w taki sposób aby

przedstawić sytuację, która w rzeczywistości nie miała miejsca

fałszywa dokumentacja

technika zbieżna z metodą mistyfikacji montażowej, choć jak zauważa R.

Borecki, ograniczona tylko do dokumentalistyki, głównie do reportażu

filmowego; jej zaletą w zastosowaniu propagandowym jest fakt, iż

audytorium traktuje materiały dokumentalne, jako wiarygodne źródło

informacji

podpowiedź emocjonalna

jedna z najprostszych technik polegająca na zasugerowaniu odbiorcy

poprzez różnego rodzaju środki wyrazu (mimika, gesty, podkład

muzyczny, także sama treść przekazu) oczekiwanej reakcji odbiorcy

samoodkrycie –

samodzielne wyciąganie

wniosków

technika opierająca się na założeniu, że odbiorca który w sposób

samodzielny dochodzi do określonych wniosków po zapoznaniu się z

komunikatem, jest do niego znacznie bardziej przekonany i na dłużej

pozostaje on w jego pamięci; materiał konstruuje się za pomocą różnych

technik (np. zbudowanie wątku z otwartym zakończeniem) w taki sposób,

iż odbiorca odnosi wrażenie o samodzielnym wysnuwaniu wniosków z

przekazów, podczas gdy są one w całości zasugerowane

świadectwo

patrz: świadczenie się (testimonial)

transfer

patrz: przenoszenie (transfer)

Źródło: Tabela własna na podstawie technik omówionych w pracy: R. Borecki: Propaganda a polityka

(zarys problematyki funkcjonowania środków masowego przekazu w systemach społeczno-

politycznych). Warszawa 1987, s. 127-139.