TEZY NA HISTORIĘ KOŚCIOŁA DO ROKU 1073 Z OPRACOWANIEM

I.

Pojęcie, przedmiot i metoda historii Kościoła

Historia to nauka badająca na podstawie źródeł dzieje społeczeństwa ludzkiego w konkretnych
formach jego ustroju. Wg Victorio Messori „historia Kościoła to przestrzeń, na której Bóg i człowiek na

przemian się poszukują i odnajdują”.
Przedmiot HK

1

:- Kościół (Eclesiologia)

- wzrost Kościoła założonego przez Jezusa w przestrzeni i czasie
- samorealizacja Kościoła w przestrzeni i czasie

Metoda HK to metoda historyczna. Dokonuje się na 3 poziomach:

- źródła – HK związana jest ze źródłami ; trzeba je zbadać pod względem prawdziwości

(heurystyka), a także ustalić datę i wydarzenie, do którego odnosi się źródło

- interpretacja źródła – do jakich założeń i wartości odwołuje się badacz

- całość HK należy rozumieć w sensie Historii Zbawienia

II.

Periodyzacja HK

Starożytność – 30r. – 476r.( dla Kościoła data końcową jest rok 604 – śmierć Grzegorza Wielkiego)

Średniowiecze – 604r. – 1517r.(wystąpienie Lutra)
Etapy: a) 604 – 800

b) 800 (Koronacja Karola Wielkiego ) – 1073 ( papież Grzegorz VII)
c) 1073 – 1303 (śmierć Bonifacego VIII)

d)1303 – 1517

Nowożytność – 1517 – dziś

a) 1517 - 1648 (koniec wojny 30-letniej) – czas wojen religijnych; reformy kościelne
b) 1648 – 1789 (rewolucja francuska) - epoka rozumu – oświecenie

c) 1789 – 1914 – epoka wolności, liberalizmu
d) 1914 – dziś

III.

Bibliografia HK

1. B. Kumor „Historia Kościoła” cz. I
2. K. Bilhmeyer „Historia Kościoła” t.I

3. M. Banaszak „Historia Kościoła Katolickiego” t. I
4. J. Umiński „Historia Kościoła” t. I i II

IV.

Środowisko młodego chrześcijaństwa – przygotowanie na przyjęcie chrześcijaństwa

Świat wierzeń religijnych, w przeciwieństwie do jedności politycznej i kulturalnej Cesarstwa
Rzymskiego, przedstawiał prawdziwą mozaikę. Rzym bowiem nie narzucał ludom podbitym jednej

formy kultu. W prawdzie liczba bóstw w panteonie rzymskim się stale powiększała, ale proces ten
pogłębiał jeszcze bardziej kryzys religijny politeizmu. Na zewnątrz religia pogańska była żywą

(składano ofiary, był osobny stan kapłański), ale była czysto zewnętrzna, pozbawiona treści. W
związku z pustką religijną szerzyła się ostra krytyka wielobóstwa. Udział w tej krytyce wzięły między

innymi szkoły filozoficzne stoików i epikurejczyków (stoicy głosili Logos jako najwyższy rozum świata,
co zaś Epikur odrzucił).

W kręgu religii starorzymskiej zaczął szerzyć się chaos, doszło do konfliktu między bóstwami
rzymskimi a greckimi. W tym samym czasie zaczęły się przyjmować w Rzymie bóstwa orientalne.

W tym morzu bezradności religijnej zaczęły pojawiać się głosu nawołujące do pogłębienia religijnego i
sterujące w pewnej mierze do monoteizmu. (Platon, Arystoteles, Seneka, Marek Aureliusz). Jest to

przygotowanie na jedność religii Jezusa Chrystusa i jedność Kościoła. Świat grecki i rzymski stał się

1

1

HK – Historia Kościoła

podłożem dla chrześcijaństwa. Na arenę dziejową wchodziło chrześcijaństwo jako nowość. Polegało

na daniu jasnego pojęcia Boga osobowego, wniesieniu w moralność ludzką miłości i miłosierdzia. Dało
ludzkości sumienie, jedność rodziny ludzkiej, uszlachetniało małżeństwo, rodzinę. Największą nowości

chrześcijaństwa był sam Jezus Chrystus. Jego życie i działalność stanowią fundament Kościoła.

V.

Świat judaistyczny w czasach Jezusa

Pod względem politycznym Palestyna za czasów Jezusa stanowiła część imperium rzymskiego. Od
czasów zdobycia Palestyny przez Pompejusza w 63 r. przed Chr. Żydzi utracili państwową

niepodległość.

Środowisko Palestyńskie.

Cechą charakterystyczną tego środowiska była całkowita izolacja w sprawach religii od otaczajającego
świata pogańskiego. Izrael będą w rzeczywistości małym narodem uparcie odmawiał zasymilowania

się. A im silniejsza była presja społeczności, tym intensywniejsza stawała się świadomość ludu
żydowskiego i poczucie niezwykłego przeznaczenia. Zasadniczą różnicą na płaszczyźnie religijnej

między zewnętrznym światem a Izraelem był monoteizm. Naród wierzył w jednego Boga Jahwe, który
opiekował się narodem i były z nim związany szczególnym przymierzem. Wiara ich była związana z

nadzieją na przyjście Mesjasza przepowiadanego przez proroków. Mimo licznych fal podbojów wiara i
nadzieja Izraela trwała nadal. Obok wiary w jednego Boga i oczekiwania na Mesjasza naród żydowski

szczególną uwagę zważał na zachowanie prawa, które zaczęło odgrywać w życiu religijnym główną
rolę. Naród żydowski dążył do wolności i niezależności oraz chciał utrzymać swój monoteizm. Doszło

do podziału na następujące ugrupowania religijne:

−

Faryzeusze-

ugrupowanie to pojawiło się już za czasów Jonatana (160-143 przed Chr.)

W sprawach religii byli fanatykami prawa, skrajnie prawowierni w zachowywaniu

prawa i tradycji starszych, na ich czele stali doktorzy prawa i uczeni w piśmie. Ich
program religijny był oparty ściśle na zasadach teokratyzmu, nie uznawali innej

władzy nad krajem jak tylko tą, która posiada sankcje religijną. Wobec rzymian i
Herodian byli nieustępliwi, co zjednywało im poparcie mas.

−

Saduceusze-

powstali za czasów machabejskich jako przeciwstawienie wobec

faryzeuszów. Co do religii mieli własną teorię o charakterze racjonalnym, odrzucili oni
tradycję żydowską, a uznawali jedynie Torę. W sprawach politycznych byli

zdecydowanymi ugodowcami, cechował ich daleko idący liberalizm, wzięli udział w
pierwszych prześladowaniach chrześcijan.

−

Esseńczycy-

powstali na początku II w. przed Chr. Jako reakcja przeciwko postępującej

hellenizacji żydów palestyńskich. Stanowili zamkniętą grupę o charakterze surowo-
ascetycznym. Oczekiwali Mesjasza kapłana i księcia.

Środowisko diaspory.

Diaspora żydowska cieszyła się w całym cesarstwie przywilejami, a zwłaszcza swobodą kulty
religijnego, wolnością od oddawania czci cesarzowi, niezależnością od władz lokalnych, zwolnieniem

od służby wojskowej i duża autonomią prawodawczą. Te samodzielnie istniejące gminy żydowskie
tworzyły poza krajem ojczystym wspólnotę duchową. Z Palestyną łączyły ich obowiązki płacenia

podatków na świątynię w Jerozolimie i pielgrzymowanie do niej. Kolonie te były też czasem
wizytowane przez władze centralne z Jerozolimy. Próbowali oni propagować swoją tradycję religijną

wśród pogan, byli otwarci na wpływy helleńskie, ale nie kolidowało to z monoteizmem.

Znaczenie diaspory:

−

dzięki niej idee prawdziwego Boga, narodu wybranego i nadzieję na przyjście

Mesjasza rozpowszechniły się po świecie.

−

to właśnie tu doszło do opracowania Pisma Świętego na język grecki (septuaginta)

Gmina w Qumram

Gmina ta stanowiła prawdziwą sektę w obrębie judaizmu palestyńskiego. Członkowie tej gminy

uważali siebie za lud Boży i synów światłości, podczas gdy inni byli synami ciemności. Początki tej
sekty sięgają czasów machabejskich. Na ich czele stał inspektor i 12 sędziów.

Cechy gminy:

−

obowiązywała wspólnota dóbr

−

wspólne posiłki i wspólne zebrania

−

prawdopodobnie brak ofiar ale zamiast tego – obmycie rytualne

−

cześć dla Pisma Świętego

−

oczekiwali, że na końcu świata przyjdzie dwóch Mesjaszów (jeden z pokolenia Izraela,

drugi z pokolenia Aarona)

VI.

Jezus Chrystus i Kościół

Źródła dotyczące Jezusa Chrystusa można podzielić na :

−

chrześcijańskie:

o bezpośrednie



formuły wiary



wyznania



hymny chrystologiczne



źródła Q – zbiór mów Pańskich



Biblia (Ewangelie synoptyczne, Ewangelia św. Jana, Dzieje Apostolskie, Listy

św. Pawła, Apokalipsa)



apokryfy

o pośrednie:



archeologiczne



żywy przekaz

−

pozachrześcijańskie:

o rzymskie (przekazy Swetoniusza, Tacyta, Pliniusza Młodszego)

o żydowskie (przekazy Józefa Flawiusza, „Toledoth Jeszu” – Pochodzenie Jezusa)

Ogólnie przyjmuje się, że Chrystus narodził się 4 lata przed naszą erą. Działalność przypadła

na czasy panowania cesarza Tyberiusza (14-37 po Chr.), namiestnika Ponckiego Piłata (25- 36 po

Chr.) i rządów Heroda Antypasat (4 przed Chr. – 39 po Chr.). Na Jezusie spełniły się proroctwa

starotestamentalne. Cała działalność Jezusa zmierzała od samego początku do założenia
widzialnej i historycznej społeczności, tj. Kościoła. Decydujące znaczenie w życiu Apostołów miało

zmartwychwstanie Chrystusa i zesłanie Ducha Św. To uczyniło z nich prawdziwych wyznawców
„pełnych ducha i męstwa”. Kościół założony przez Chrystusa jest dla wszystkich ludzi

(uniwersalizm religijny). Zadaniem Kościoła jest prowadzenie dzieła zbawienia. Religia
Chrystusowa jest neutralna w stosunku do każdej kultury i wyraźnie oddziela państwo od

Kościoła. Chrystus nadał Kościołowi charakter hierarchiczny. Opoką i fundamentem Kościoła
został uczyniony św. Piotr.

VII.

Pierwotna gmina chrześcijańska w Jerozolimie.

Pierwsza wspólnota chrześcijańska powstała w Jerozolimie po zesłaniu Ducha Świętego, była

skupiona wokół Dwunastu Apostołów z Piotrem na czele. Praktykowała chrzest, Eucharystię i życie

wspólnotowe. Pod wpływem kazania św. Piotra nawraca się 3 tys. Żydów. Liczba ta wzrasta do 5 tys.
po uzdrowieniu żebraka. Pierwotna wspólnota przetrzymała zarówno prześladowania z 36 roku –

ukamienowanie Szczepana i prześladowania Heroda Agryppy, śmierć Jakuba Starszego w 44 roku.
Znaczy to, że była w jakimś stopniu respektowana przez wyższe warstwy żydowskiego społeczeństwa,

albo po prostu uważana za w pewnym sensie nieszkodliwą. Żydzi mieli wtedy ważniejsze problemy. Za
Flawiuszem Józefem podaje się, że saduceusze wykorzystali śmierć prokuratora Festusa i pod wodzą

Ananiasza II – arcykapłana, w 62 roku zamordowano Jakuba Młodszego i wielu innych
judeochrześcijan. Wielu innych uciekało wtedy na tereny dzisiejszej Jordanii.

W związku z wybuchem powstania w 68 roku w Palestynie, wielu innych judeochrześcijan

uciekło z tamtejszych terenów (Palestyny i Jerozolimy), jako że chrześcijanie nie walczyli w tym

powstaniu. To wydarzenie spowodowało rozprzestrzenienie się chrześcijaństwa. Jednak po zniszczeniu
świątyni w 70 roku ponownie założono gminę w Jerozolimie. Nigdy już potem nie pełniła ona

przewodniej roli w chrześcijaństwie, jak to było przed prześladowaniami po śmierci Festusa (62 rok).
Ostatecznie została ona zmieciona przez powstanie Bar Kochby w latach 132-135. Wtedy też na

miejscu III Świątyni zbudowano Świątynię Jowisza.

Członkami Kościoła Jerozolimskiego byli ochrzczeni Żydzi z Palestyny i z diaspory, czyli spoza

Palestyny. Wierni tworzą jedną społeczność świętych i odznaczają się miłością braterską,
prawdomównością, czystością i miłosierdziem. Na modlitwy i składanie ofiar udają się wierni jeszcze

do świątyni żydowskiej. Osobno jednak schodzą się w wieczerniku lub w domach prywatnych na
„łamaniu chleba”, które nazywają też Dziękczynieniem (Eucharystią).

VIII.

Sytuacja religijna grecko-rzymskiego świata pogańskiego w momencie zetknięcia się

z chrześcijaństwem.

Jeśli idzie o religię starorzymską przeżywała ona poważny kryzys już od II w. p.n.e.

Arystokracja traktowała religię głównie instrumentalnie, aby kontrolować za jej pomocą, prosty lud,
który wciąż mocno trwał przy dawnych bogach. Przykładami mogą tu być Korneliusz Sulla- który był

człowiekiem wierzącym, ale głównie w to, że jest wybrańcem bogów, czy sam Gajusz Juliusz Cezar,
zwierzchnik wszystkich narodowych kultów rzymskich (coś w stylu pogańskiego papieża)- będący

ateistą. Cesarz August próbował wskrzesić kult państwowy, ale urzędowe kroki nie przyniosły skutków
i rzymska religia zamieniła się z biegiem czasu w rytuał symbolizujący przywiązanie do Imperium. W

Rzymie dużą popularnością cieszyły się szczególnie w czasach Imperium orgiastyczne wschodnie kulty.
Widowiska, jak np. walki gladiatorów, przedstawienia sceniczne były uważane za formy kultu.

Religia Grecka:
Hellenowie byli politeistami, przejęli też część semickich, wschodnich kultów. I zaadaptowali je do

swoich warunków. Początek pierwszego tysiąclecia był dla Greków okresem swoistego zrezygnowania
i utraty sensu życia. Filozofia odarła ich życie z mitów i często z wiary. Częste były kulty orgiastyczno-

bachiczne.
Wschodnie kulty misteryjne:

Kulty misteryjne były to rytuały, czy religie, których tajemnice były dawane do poznania tylko

wtajemniczonym. Wtajemniczonym można się było stać tylko przez Inicjację- rodzaj religijnego
rytuału. O kulcie misteryjnym można powiedzieć, że jest to jakby przekonanie o tym, że jakieś bóstwo-

cyklicznie umiera i powstaje z martwych (tak jak zmieniają się pory roku). Bóstwo te jest powiązane z
Wielką Matką. Ta para miała w jakiś sposób stworzyć świat i wprawić w wieczny ruch np. Izyda i

Ozyrys. Oto najpopularniejsze w Imperium kulty misteryjne, pokrótce opisane Misteria Eleuzyńskie-
odprawiane w Atenach na przeciągu prawie 2000 lat. Między 1500 r. p.n.e. a 391 r. n.e. – kiedy

zakazał ich cesarz Teodozjusz Wielki. Świętowano początek wiosny. Rytuał ten odnosił się do porwania
przez Hadesa Persefony- córki Demeter i jej powrotu na ziemię co roku po zimie. Kult Izydy

rozprzestrzenił się w Imperium szczególnie po I w. p.n.e. mimo przeciw działań cesarzy rzymskich.
Izyda to egipska bogini nieba i ziemi. Utożsamiana potem z Wielką Macierzą. Kult bardzo popularny,

przetrwał do VI w. n.e. W II w. n.e. uważano Izydę nawet za żeński pierwiastek w świecie. Jej kult
dotarł z Egiptu nawet do Londynu. Kybele (hetyckie Kubaba, gr. Kybele lub Kybebe, łac. Cybele lub

Cybebe) to frygijska bogini płodności, urodzaju, wiosny i miast obronnych. Była czczona od tysiącleci
w całej Azji Mniejszej jako Wielka Macierz. Na jej cześć tańczyli Korybanci. W mitologii frygijskiej

młodym kochankiem Kybele był Attis (bóg wegetacji, w mitologii frygijskiej, towarzysz bogini Kybele,
przedstawiany jako młody pasterz. Dotknięty obłędem pozbawił się męskości i umarł, lecz bogini

przywróciła go do życia.). Kult Kybele przedstawia dwa odrębne aspekty, ten oficjalny i ten
orgiastyczny, gwałtowny i krzykliwy. W pierwszym przypadku kapłani, tak zwani, „archigalli" musieli

się poddać kastracji, nim dostąpili zaszczytu kapłaństwa, nawiązując do samookaleczenia się Attisa.
Ceremonia polegała na wykonywaniu tańca kultowego przy akompaniamencie bębnów i tamburyn.

Jego charakterystyczną cechą było to, że rytm zmieniał się w coraz bardziej porywający, szalony, a
taniec pełen skoków i kończył się kręceniem dookoła własnej osi, aż do osiągnięcia ekstazy i stanu

świętego szalu, co oznaczało, że bóstwo zawładnęło kapłanem i w tym stanie mógł on wygłaszać
przepowiednie i wróżby. W transie dopuszczał się często samookaleczenia nożem lub szablą. Mitraizm

- kult solarnego boga Mitry. Bardzo popularny w wśród rzymskich legionistów. Jego wyznawcą był min
Konstantyn Wielki nie przyjął chrześcijaństwo. Był to również kult misteryjny, inicjacja następowała

najczęściej w jaskini lub piwnicach przez chrzest krwią. Wtajemniczeni byli zobowiązani do nie
zdradzania tajników kultu profanom, za zdradę groziła śmierć. Mitraizm zamarł w V w. n.e. Kult

Dionizosa- greckiego boga nie tylko wina, ale też był np. przez Heraklita z Efezu uważany za boga
podziemi (Dionizos = Hades). Wydaje się, że z biegiem czasu wiele pomniejszych bóstw zaczęto

identyfikować z Dionizosem. Jego kult mógł mieć zarówno spokojny przebieg jak i orgiastyczno-
bakchiczny.

Religia ludu:
Jeśli idzie o wieś, tamtejsza ludność często kultywowała dawne kulty jeszcze sprzed podboju

rzymskiego, np. w Galii jeszcze w III wieku n.e. istniały wciąż druidyczne kulty (znaczy się
praktykowano przed rzymskie religie). W innych rejonach, bardziej cywilizowanych dochodziło do

przemieszania religijnego, np. w Grecji. Ludność miastowa - dużą popularnością cieszyły się kulty
wschodnie. Szczególnie Wielka Macierz i Izyda. Kulty bachiczne i orgiastyczne, połączone często z

widowiskami aktorskimi i gladiatorskimi (Zachód). Na wschodzie popularne były bachiczne (pijacko-
orgiastyczne).

IX.

Święty Paweł i jego działalność misyjna.

Nawrócenie:
Szaweł z Tarsu. Ur. ok. 10, zmarł w 67. Syn właściciela przędzalni namiotów. Bogaty. Posiadał

obywatelstwo rzymskie od urodzenia. Znaczy to, że jego ojciec albo może dziadek musiał je otrzymać
za jakieś zasługi położone względem Rzymian. Obywatelstwa nie rozdzielało się wtedy za półdarmo.

Szaweł był wykształconym Żydem. Znał Grekę i Łacinę oraz aramejski - język którym posługiwano się
wtedy w Palestynie. Paweł nawrócił się podczas drogi do Damaszku. Podążał on tam

(najprawdopodobniej pieszo) z upoważnieniami od Kajfasza umożliwiającym mu rozpoczęcie
prześladowań w Damaszku. Wtedy ukazał mu się Pan Jezus i zapytał: „Szawle, Szawle czemu mnie

prześladujesz?”. Szaweł oślepł, w Damaszku odzyskał wzrok i przyjąwszy imię Paweł postanowił od tej
pory poświęcić się głoszeniu Dobrej Nowiny. Św. Paweł pisał też do następujących ludów: Tesaloniczan

(1,2), Koryntian (1,2), Galatów, Rzymian, Filipian, do Filemona, Kolosan, Efezjan, do Tytusa, do

Tymoteusza (1,2), Hebrajczyków. 253 roku Jego ciało zostało pochowane w Katakumbach św.

Sebastiana.

Misje św. Pawła- daty i działalność
Pierwsza podróż misyjna (46 — 48):

Przedsięwziął ją Paweł z Barnabą i krewnym Markiem. Objęła ona Cypr i wybrzeże Małoazjatyckie. Na
Cyprze znaleźli już Chrześcijan i spotkali się z rzymskim prokonsulem Pawłem Sergiuszem. Po tym

spotkaniu dotychczasowy Szaweł zmienia imię na Paweł. Kolejnym miastem była Antiochia Pizydyjska.
Nauczali oni w synagogach, do których przychodzili nawet poganie. Kiedy głoszenie Ewangelii

wywołało sprzeciw wyznawców mozaizmu, zakazano im wstępu do synagogi i od tego momentu
zaczęli nauczać w domach. Paweł w każdym mieście zakładał Kościoły, gdzie ustanawiał prezbiterów

(starszych), przez nałożenie rąk w czasie postu i modlitwy. Po powrocie do Antiochia Pawła i Barnaby
powstała kwestia, jaki ma być stosunek nawróconych z pogaństwa do Prawa Mojżeszowego.

Rozwiązania szukano u Apostołów w Jerozolimie.

Druga podróż misyjna (50-52):
Odbył ją Paweł w towarzystwie Sylasa, a później towarzyszyli mu także Tymoteusz i Łukasz. Dzięki

temu mógł Łukasz z autopsji opisać ją w Dziejach Apostolskich. Odwiedzili Kościoły w Syrii, Achai i
Azji. W Atenach, wybitnym ośrodku kultury helleńskiej Paweł wygłosił mowę na Areopagu.

Trzecia podróż misyjna (54-58):

Miała za swoją bazę działalności Efez, gdzie Paweł prowadził swoją misję przez dwa lata. Podróż ta
poza Efezem miała charakter wizytacji Kościołów lokalnych, gdyż niektóre z nich znalazły się pod

niekorzystnym wpływem Judeochrześcijan. Po tej podróży, podczas pobytu w Jerozolimie Apostoł
został uwięziony, za namiestnika Festusa. Jako rzymski obywatel wniósł apelację do Cesarza i został

przewieziony do Rzymu. Do Rzymu przybył ok. 60r., jako więzień na skutek swej apelacji. Przez dłuższy
czas pozostawał w wynajętym domu, który był pilnowany. Mógł jednak swobodnie przyjmować

Chrześcijan i prowadził dyskusje religijne z rzymskimi Żydami. Podróż do Hiszpanii podjął Paweł po
uwolnieniu w 63r. Wspomina o niej św. Klemens rzymski. Brak jednak szczegółowych relacji na temat

tej podróży. Podczas prześladowań cesarza Nerona został Paweł uwięziony i zginął ok. 67r., jako
obywatel rzymski został ścięty mieczem. Pochowano Go w posiadłości chrześcijanki Lucyny. W 253r.

zabrano Jego ciało i pochowano je w Katakumbach św. Sebastiana. Ok. 324r. za cesarza Konstantyna
Wielkiego wzniesieni Bazylikę św. Pawła i tam umieszczono jego relikwie.

Życie religijne w gminach założonych przez świętego Pawła

Należy zwrócić uwagę na problem, jaki wtedy się pojawił. Otóż judeochrześcijanie byli zdania, że
poganin do nauk danych przez Jezusa powinien jeszcze się obrzezać i przestrzegać Prawa. Paweł był

zdania, że poganie nie muszą się obrzezać, i że wiara w Jezusa całkowicie wystarcza. Echem tego
zamieszania są np. Listy do Galatów - którym jacyś judeochrześcijanie siali zamęt w głowach, gdy

głosili im, że do wiary Jezusa trzeba dodać jeszcze obrzezanie.

X.

Chrześcijaństwo wśród pogan poza misją św. Pawła. Działalność świętego Piotra.

Działalność świętego Piotra
Dosyć skąpe posiadamy wiadomości o Piotrze (Mt 17,19; J 21,15). Starożytne podanie przypisuje św.

Piotrowi założenie biskupstwa w Antiochii i kierowanie nim, co mogło mieć miejsce przed rokiem 42.
Był tam później jak to wynika z jego sporu z Pawłem. Z 1P można sądzić, że działał w prowincjach Azji

Mniejszej. Z 1Kor można dowiedzieć się o działalności w Koryncie. Koniec 1P wskazuje, że pisał go w
Rzymie, gdyż miejsce to ze względu na niski poziom moralny było nazwane Babilonem. Nie wiadomo

kiedy przybył do Rzymu. Dowodem pobytu i śmierci Piotra w Rzymie są: List św. Klemensa rzymskiego
do Koryntian, według którego Piotr zniósł wiele utrapień. Nie podaje jednak ani sposobu, ani miejsca

śmierci, ale wskazuje, że było to w Rzymie, - Ignacy Antiocheński List do Rzymian, autorzy z różnych
części Kościoła z II w.: Ireneusz, Dionizy. Przypuszcza się, że działalność św. Piotra w Rzymie trwała 25

lat, czego nie da się jednak udowodnić. Na pewno Jego pobyt nie był ciągły. Najprawdopodobniej
przybył do Rzymu w 42r., w początkach panowania cesarza Klaudiusza. W 50r. przewodniczył na

Soborze Jerozolimskim. Piotr powrócił do Rzymu, gdzie poniósł śmierć męczeńską. Został

ukrzyżowany głową w dół. Kultem złączono Go z Pawłem na 29.VI. Badania historyczne ustaliły, że nie
zginęli jednocześnie. Apostoła pochowano na cmentarzu Watykańskim. Wykopaliska prowadzone od

1939r. potwierdzają istnienie pod Bazyliką św. Piotra na Watykanie grobu, gdzie znaleziono szczątki
mężczyzny, uznane później za relikwie św. Piotra. Wykopaliska dodały wiarygodności przekazom

źródłowym, które do końca II pol. VII w. Wskazywały na Watykańskie wzgórze, jako miejsce
pochowania świętego Piotra. Została na tym miejscu zbudowana Bazylika św. Piotra przez cesarza

Konstantyna Wielkiego w 320r.

Misje „niepawłowe"
Jan

Z pochodzenia był Galilejczykiem. Jeden z najbardziej zaufanych i umiłowanych uczniów Pana Jezusa.
Działał w Kościele Jerozolimskim z Piotrem. Udał się do Samaru. Wziął udział w Soborze Apostolskim.

Wybuch powstania żydowskiego w 66r. zastał Go w Jerozolimie, skąd dotarł do Efezu. Podczas
prześladowań cesarza Domicjana został zesłany na wyspę Patmos. Wrócił jednak do Efezu i zakończył

tam swoje długie życie. O losach innych Apostołów po opuszczeniu Jerozolimy mówią pisma z II i III w.
budzą jednak wątpliwości co do swej wiarygodności, jeśli nawet nie są apokryfami. Ewangelia Według

św. Mateusza wymienia Apostołów w kolejności następującej: Szymon Piotr, Andrzej, Jakub Starszy i
Jan Filip, Bartłomiej, Tomasz, Mateusz, Jakub syn Alfeusza, Tadeusz, Szymon Kananejczyk i Judasz, na

miejsce którego wybrano Macieja Apostoła.

Andrzej
Brat Szymona Piotra, rozwinął misyjną działalność Grecji i na Krymie. Śmierć poniósł ok. 70r., poprzez

ukrzyżowanie. Jego relikwie złożono w 357r. w Konstantynopolu, a potem przeniesiono je do Włoch.

Jakub Starszy
Nie zdołał podjąć działalności misyjnej poza Jerozolimą, w której zginął jako pierwszy z Apostołów.

Filip Apostoł

Mylony często z Filipem Diakonem. Miał działać w Azji Mniejszej.

Tomasz zw. Didymos
Jest podawany jako misjonarz między Syrią, Persją a Indiami chrześcijan rytu malabarskiego. Jego

relikwie spoczywają przeniesiono w III w. do Edessy, a później do Italii.

Mateusz Lewi
Misjonarz w Palestynie, spisał Ewangelię w języku aramejskim. Uważany za męczennika, ale nie znane

jest miejsce jego śmierci.

Jakub Młodszy
Prawdopodobnie nigdy nie opuścił Jerozolimy, gdzie stał na czele Kościoła.

Juda Tadeusz

Brat Jakuba Młodszego, misjonarz Palestyny, Arabii i Syrii, gdzie został zamęczony blisko Bejrutu.

Szymon Gorliwy
Misjonarz nad Morzem Czarnym. Nieznane jest miejsce Jego męczeńskiej śmierci.

Maciej

Przyjęty do grona apostołów na miejsce Judasza. Był misjonarzem w Etiopii.

XI.

Przyczyny, zasięg, trudności szybkiego rozszerzania się chrześcijaństwa do początku

IV wieku.

Imperium przez swój ogrom, jedność którą zapewniało, bezpieczeństwo mieszkańców których
strzegło, prawo, które było przestrzegane umożliwiało przepływ ludzi, pieniędzy i idei z jednej swojej

części do drugiej. W tym państwie można się było praktycznie z każdym porozumieć jeśli się znało

Łacinę lub Grekę. Dzięki temu taki np. Orygenes mógł nauczać tak samo w Aleksandrii, Antiochii i
Atenach. Wszędzie rozumiano tam grecki, na zachodzie taką rolę pełniła Łacina.

Przyczyny umożliwiające rozprzestrzenianie się chrześcijaństwa:

−

jedność kulturowa i polityczna Imperium

−

nadrzędność Greki i Łaciny.

−

tolerancyjna polityka Rzymian

−

nie ekskluzywność religii

−

administracyjna organizacja państwa, szacunek dla prawa

Przyczyny szybkiego rozwoju Chrześcijaństwa:

−

prawda zawarta w chrześcijańskiej religii

−

problem istnienia Boga

−

spotkanie z Bogiem dzięki duszy nieśmiertelnej

−

cel życia, końcowa sprawiedliwość.

Nowości wprowadzone przez chrześcijaństwo:

−

duch równości

−

uniwersalizm

−

prawo do życia

−

miłość bliźniego

Plusy:

−

chrześcijaństwo odznaczało się nadzwyczajnymi cudami, proroctwami

−

zapał i gorliwość pierwszych chrześcijan

−

męczeństwo: krew męczenników jest posiewem chrześcijan

Trudności w rozpowszechnianiu się chrześcijaństwa

−

radykalne przeciwieństwa między chrześcijaństwem a światem antycznym- moralność

−

motłoch znienawidził chrześcijan:

a. uważano ich za wrogów rodzaju ludzkiego
b. uważano ich za ateistów

c. potajemne spotkania chrześcijan
d. Rzymianie kochali widowiska gladiatorów, chrześcijanie nie

Rozszerzanie się chrześcijaństwa:

−

było ono bardzo rozpowszechnione na wschodzie w miastach greckich

−

w Rzymie już w latach 40 wspomina się o niejakim Chrestosie, który doprowadził do

tumultów, w latach 60-tych I w. n.e. istniała już tam gmina chrześcijańska-prześladowania
Nerona.

−

Rawenna, Mediolan - od II w. n.e.

−

Rzym (60 biskupstw -> 100 biskupstw)

−

Werona, Akwileja III w. n.e.

−

Południowa Italia –Neapol

−

Galia- legendarne przekazy o Mari Magdalenie, Lyon, Vienne, Paryż- pierwsi męczennicy ze

170 r. n.e., 20 biskupstw.

−

Półwysep Iberyjski- II w. n.e. Najstarsze biskupstwa Sarragosa, Merrida, przyniesione przez św.
Pawła, 19 biskupstw.

−

Germania Nadreńska- Kolonia, Trewir. – od II w. n.e., Biskupstwa w Strasburgu i Metz (III wiek)

−

Austria, Bawaria, Węgry (basen Dunaju) – św. Florian- od II w. n.e., męczennicy z II i III wieku.

−

Wyspy Brytyjskie- York, Londyn, Linkom- biskupstwa od 11 w. n.e.

−

Afryka północna bez Egiptu- Algeria, Tunezja, Lidia- ok. 90 biskupstw, chrześcijaństwo
pochodzi tam już od I wieku. Stolica Kartagina (bp Cyprian).

−

Egipt- św. Marek miał go ewangelizować, 100 biskupstw. W Egipcie narodził się ruch

monastyczny. Koptowie.

−

Azja- Syria, Mezopotamia, Indie- działalność świętego Tomasza. Po dziś dzień istnieje tam
chrześcijaństwo np. Kościoły Asyryjskie. Najdalsze tereny chrześcijaństwa.

XII.

Prześladowania

Głównymi przyczynami utrapień szerzącego się chrześcijaństwa były radykalne, wewnętrzne i

istotne przeciwstawieństwa miedzy chrześcijanami, a poganami, które w konsekwencji musiały

doprowadzić do konfliktu. Stawiano im zarzuty, które od dawna stawiano Żydom, gdyż początkowo
utożsamiano chrześcijan z Żydami. Jednak w momencie gdy rozpoczęło się odłączanie chrześcijaństwa

od żydostwa nie cofnięto tych zarzutów, a na przełomie II i III w. powstawały nowe zarzuty, gdyż nie
rozumiano tajemniczych chrześcijańskich zgromadzeń i spraw na nich poruszanych – agap. Przeciwko

chrześcijanom wysuwano trzy podstawowe zarzuty:

−

ateizm

−

wrogość wobec innych ludzi

−

orgie

Usuwanie się chrześcijan od publicznego kultu bóstw pogańskich, prowadziła automatycznie do

usunięcia ze wszelkich stanowisk administracyjnych i sądowniczych, gdyż one w ścisły sposób łączyły
się z oddawaniem czci bóstwom pogańskim. Chrześcijańskie eschatologiczne oczekiwanie i gotowość

na śmierć, a nawet wstrzymywanie się od niektórych zawodów sprawiło wrażenie pogardy dla życia
ludzkiego, jak to określa pogański pisarz Tacyt, czy też Marek Aureliusz. Tajemnicze zgromadzenia

pobudzały wyobraźnię pogan. Niejasne wiadomości o spożywaniu ciała i krwi, oraz o agapach rodziły
plotki, że chrześcijanie uprawiają orgie na wzór pogański. Do tych zarzutów dodawano uprawianie

zabobonów i magii. Wrogie nastroje potęgowały się i nieraz w czasie klęsk żywiołowych dawały znać o
sobie. Upraszczano osąd i przyjmowano, że są to kary bogów, za pogardzanie nimi przez chrześcijan.

Wrogość do chrześcijan wzrastała również poprzez agitację synagogi i pogan, którzy żyli w

kulcie bóstw, a czuli się zagrożeni w swej egzystencji (kapłani, wróżbici, rzeźbiarze, handlarze). W

takiej atmosferze wybuchała nienawiść pogan do Kościoła, która rzadko miała charakter samosądów
nad chrześcijanami, gdyż cesarska administracja pilnowała praworządności. Oskarżano ich przed

urzędnikami państwowymi, którzy znajdowali podstawę prawną do karania w przepisach sądowych.
Istniały kary za każde wrogie wystąpienie przeciwko Cesarstwu Rzymskiemu i jego bezpieczeństwu. To

wykroczenie łatwo było udowodnić chrześcijanom, gdyż odrzucali oni boskie pochodzenie cesarza i
odmawiali oddawania czci bogini Romie opiekunce Cesarza. Określano to jako Zbrodnię Obrazy Czci

Cesarza. Zbrodnia ta była karana, jako zdrada stanu. Surowymi i poniżającymi karami stosowanymi
często nawet wobec obywateli Rzymu. Partykularne do połowy III wieku- terytorium określone. A od

Decjusza do Dioklecjana- Powszechne, oparte na edyktach cesarskich.

Przebieg prześladowań:

−

Prześladowania partykularne:

Pierwsze wystąpienie władzy cesarskiej przeciwko chrześcijanom miało miejsce za Cesarza Nerona (54
– 68), gdy pożar 16. VII. 64r. zniszczył większą część stolicy. Krążyły pogłoski, że podpalono miasto na

życzenie cesarza. Wtedy władca z podszeptu prefekta policji oskarżył chrześcijan, że to właśnie oni są
podpalaczami. Prześladowania prowadzono zasadniczo w Rzymie, ale jeśli wystąpiło sporadycznie na

prowincji było ono spowodowane prywatną gorliwością urzędników, którzy pragnęli przypodobać się
cesarzowi. Wśród ofiar tych prześladowań znaleźli się Apostołowie Piotr i Paweł. Jeśli faktycznie

ponieśli śmierć w 67r., świadczyło by to o tym, że prześladowanie trwało aż do samobójczej śmierci
Nerona w 68r.

Domicjan (81 – 96) po śmierci Nerona chrześcijanie mieli spokój za rządów 5 kolejnych cesarzy (68 –
81). Domicjan podjął prześladowanie z motywów prywatnych, w obawie o swój tron, kiedy usłyszał o

Królu Chrystusie. Kazał sprowadzić do Rzymu krewnych Zbawiciela, gdyż dowiedział się z
przepowiedni, że potomek Dawida będzie władał światem. W Rzymie natomiast skazał na śmierć jako

ateistę konsula oraz swego kuzyna, którego żonę Domicyllę wygnał na wyspę. Za Domicjana poniósł

Kościół najwięcej ofiar na wschodzie, gdzie kult cesarza był najbardziej rozwinięty. Św. Jan został

skazany na banicję na wyspę Patmos.
Trajan (98 – 117)

Początkowo był nastawiony do chrześcijaństwa pozytywnie, czego dowodem jest korespondencja
między cesarzem a namiestnikiem Bitynem, który donosił, że zajął się na osobności chrześcijanami, bo

wielu nie stosuje do cesarskiego zakazu tworzenia związków. Polecił surowo, by porzucili religię
chrześcijańską, a jeżeli będą nadal trwali w uporze skazał na śmierć, albo odsyłał do Rzymu na sąd.

Trajan udzielił mu kilku wskazówek co powinien zrobić:
,,Chrześcijan nie wyszukiwać i wzgardzać anonimowymi donosami, wyznających wiarę w bóstwa

pogańskie nie karcić choćby byli chrześcijanami. Trwających przy wierze chrześcijańskiej ukarać
choćby nie popełnili żadnego przewinienia. "

Ani liczba, ani imiona męczenników nie są dokładnie znanie poza dwoma wyjątkami, kiedy w
Jerozolimie ukrzyżowano biskupa Symeona, a z Antiochii odesłano do Rzymu biskupa Ignacego

Aleksandryjskiego(ok. 110), gdzie został stracony.

Marek Aureliusz (161-180)
Objął rządy podczas wielkich klęski wojen, głodu i zarazy. Gdy te plagi nawiedziły cesarstwo poganie

wskazywali na chrześcijan jako domniemanych sprawców zagniewania bogów. Podczas tych
prześladowań doszło do męczeństw całych grup chrześcijan. W Rzymie wśród męczenników znalazł

się między innymi św. Justyn (+167), św. Blandyna. Także w Afryce męczennicy Scylitańscy(+170).
Męczeństwa zdarzały się wszędzie a szczególnie w Galii. Prześladowanie miało charakter krwawy. Za

rządów Marka Aureliusza Komodeusa (180 – 192) sytuacja stała się znowu ustabilizowała.

Septymiusz Sever (193 – 211)
Był twórcą dynastii syryjskiej. On sam wraz z cesarzową Julią życzliwie odnosili się do wszystkich

religii, szczególnie zaś do tych, które miały pochodzenie wschodnie. Biskupi mogli bez przeszkód
odbywać synody. Jednak po 10 latach swoich rządów cesarz zmienił swoje nastawienie do religii

chrześcijańskiej. W 202r. wydał edykt, który zabraniał poganom przechodzić na żydostwo i
chrześcijaństwo. Dekret ten dotyczył już nie pojedynczych chrześcijan, ale całego Kościoła,

uniemożliwiając mu działalność misyjną i skazując go na powolne wymieranie.
Najwięcej wiadomości na temat prześladowań w Egipcie i Afryce pochodzi z 203r. Najkrwawszą

przebieg miały one w Kartaginie. Prześladowanie pochłonęły kilkunastu katechumenów, wśród
których znalazły się Perpetua i Felicyta, których pamiętniki były z czasów więzienia były długo czytane

na zebraniach kościelnych w Afryce. W tym czasie nastąpił spokój w II poł. II w. i w początku III w.
Wydarzenia te przynoszą wzrost chrześcijaństwa, które szerzyło się nie tylko terenowo, ale i wśród

rodów rzymskich. Równocześnie z akcją chrześcijan szła reakcja pogan. Ok. 250r. wybuchła
decydująca walka pomiędzy państwem pogańskim a chrześcijaństwem. Jedynym celem państwa było

całkowite zniszczenie chrześcijaństwa. Także św. Ireneusz(+202), Leonidas-ojciec Orygenesa.

−

Prześladowania powszechne

Decjusz (249 – 251)
Nie był rzymianinem, dążył do umocnienia władzy w państwie po okresie wojskowej anarchii.

Sprawiło to, że w pierwszym tygodniu swoich rządów kazał uwięzić niektórych chrześcijan, a w
styczniu 250r. kazał stracić biskupa rzymskiego Fabiana oraz biskupa Aleksandra. Ogłosił Edykt

nakazujący wszystkim mieszkańcom cesarstwa wsiąść udział w powszechnym obrzędzie składania
ofiar bóstwom dla odwrócenia nieszczęścia od cesarstwa i uproszenia ich opieki. Wykonanie obrzędu

poddano opiece specjalnej komisji, która wydawała zaświadczenia o wykonaniu tej ofiary. Kto
odmówił złożenia ofiary lub nie przedstawił odpowiedniego zaświadczenia został wtrącony do

więzienia. W Edykcie nie wymienia się chrześcijan, ale był on skierowany głównie przeciwko nim.

Tych, którzy nie wytrzymywali prześladowań nazywano lapsi – upadli. Kto cierpiał prześladowania i
więzienie, a przeżył był nazywany wyznawcą. Natomiast ten kto poniósł śmierć nosił miano świadka –

męczennika. Szczególnie wielu wyznawców było w Afryce. To dopiero śmierć cesarza na przełomie
maja i czerwca 251 r. przyniosła niespodziewanie koniec prześladowania.

Po krwawych prześladowaniach Decjusza i jego następcy Waleriana nastało 30 lat spokoju, z którego

skorzystali chrześcijanie. Doprowadziło to do wzrostu liczby świątyń. W tym stanie doczekali czasów
nowego cesarza.

Dioklecjan (258 – 305)

Był on despotą, ale dobrym administratorem. Ustanowił dwóch cezarów. Jednego na wschodzie
Galeriusza, który swoją siedzibę miał na Bałkanach i Konstancjusza Chlora dla Hiszpanii i Galii. Sam zaś

cesarz mieszkał w Nikomei w Azji Mniejszej. Mimo sympatii dla pogaństwa nie był przeciwny religii
chrześcijańskiej i dopiero pod wpływem Galeriusza zmienił swój stosunek do nich i wszczął

prześladowania. Wstępnym posunięciem było usunięcie z wojska chrześcijan, którzy nie chcieli złożyć
ofiar bogom. Prześladowania rozpoczęły się w 303r. Za jego czasów wydano edykty:

Pierwszy Edykt, który zakładał konieczność zburzenia wszystkich świątyń, spalenie ksiąg świętych oraz
pozbawienie godności państwowej i praw obywatelskich chrześcijan. Drugi edykt zakładał uwięzienie

duchowieństwa, a uwolnienie tych, którzy wzięli udział w ofiarach pogańskich. Trzeci Edykt, który
odnosił się do duchowieństwa i zakładał, że kto odmówi złożenia ofiary pogańskiej będzie poddany

torturom, a gdyby go nie złamano zostanie stracony. Czwarty Edykt nakazywał wszystkim
chrześcijanom składanie ofiar pogańskich.

Surowszy przebieg miały prześladowania na wschodzie, a łagodniejsze na zachodzie. Przyjmuje się, że
było kilka tysięcy męczenników. Nie udało się ustalić liczby odstępców. Przypuszcza się jednak, że była

ich znaczna ilość, gdyż przez 40 lat spokoju wyrosło pokolenie chrześcijan nieprzygotowanych do
prześladowań. Zmiana rządów przyniosła kres prześladowaniom. W 305r. Dioklecjan i Maksymion

zrzekli się władzy, którą przekazali Konstancjuszowi Chlorowi na zachodzie i Galerianowi na
wschodzie. Konstancjusz i jego syn Konstanty nie pozwolili na prześladowania. Natomiast na

wschodzie prześladowania trwały do 311r., kiedy to Galeriusz na łożu śmierci 30 kwietnia 311r.
wydał edykt o wolności religii chrześcijańskiej.

XIII.

Męczeństwo i kult męczenników

Męczenników nazywano martyres – świadkami, ponieważ dawali świadectwo bóstwu Chrystusa i Jego
prawdzie, a swe wyznanie potwierdzali przelaniem krwi. Cześć męczenników miała charakter

oficjalnego kultu w Kościele. Przyjmuje się wiec, ze istniała procedura formalnego uznawania za
męczennika. Grób męczennika wyróżniał się zewnętrznie od innych grobów. Na wschodzie już od

czasów cesarza Gallusa 251 – 253 stosowano przenoszenie relikwii ciała. Rocznica śmierci
męczennika, jego dzień narodzin dla nieba był obchodzony bardzo uroczyście przez Kościół lokalny. Od

IV w. zaczęły powstawać kościoły nad grobami szczególnie czczonych męczenników.
Można wyróżnić następujące rodzaje męczeństwa:

−

opornym konfiskowano majątek

−

pozbawiano godności wojskowych i administracyjnych

−

degradowano obywateli wolnych do stanu niewolników

−

karano więzieniem lub banicją

−

wyznaczano różnego rodzaju tortury:

−

głodzenie

−

rzucanie na pożarcie dzikim zwierzętom

−

palenie na stosie

−

przecinanie żył

−

śmierć przez ścięcie

Chrześcijanie przyjmowali prześladowanie jak rzecz oczywistą przepowiedzianą przez Jezusa w
Ewangelii. Jednak byli i tacy, którzy nie wytrzymywali prześladowań. Tych zaś, którzy uwolnili się od

złożenia ofiary nazywani byli sacrificati. Ci zaś, którzy składali ofiary bożkom pogańskim nazywani byli
turificaris. Istniała też grupa ludzi, którzy nie składali ofiar, a zaświadczenia o ich złożeniu sobie

kupowali. Tych nazywano liberatici. Ci, którzy wydali księgi święte byli nazywani tragitares. Dokładna
liczba męczenników tamtych czasów nie jest znana. Tacyt podaje, że za Nerona w Rzymie wielu

chrześcijan zginęło. Natomiast św. Cyprian podaje, że za cesarza Decjusza zginęła niezliczona liczba
wiernych. Za cesarza Dioklecjana odbywały się masowe egzekucje. Po 250r. prześladowania były

powszechne, dlatego liczba męczenników mogła być większa.

Dokumentami na których się opiera przy udowadnianiu faktu męczeństwa są:

−

protokoły sądowe władz rzymskich (akta sądowe św. Justyna + 170r.)

−

naoczni świadkowie męczeństwa lub sami męczennicy, którzy spisali tzw. passione lub acta
martyrium. Pierwszym zbieraczem akt męczenników był Euzebiusz z Cezarei.

−

Wiele cennych danych dostarczają podziemne cmentarze zwane katakumbami. Ich istnienie

łączy się z prześladowaniami cesarza Decjusza, Waleriana i Dioklecjana, a zaczęło się bardzo
wcześnie, bo już w pol. II w., kiedy powstały w Rzymie cmentarze podziemne. Najwięcej mówi

się o katakumbach rzymskich, ale istniały one również poza Rzymem. Katakumby powstawały
na prywatnych ziemiach, które darowano wspólnocie chrześcijańskiej i były one nazywane

imionami fundatorów a z czasem i świętych. W katakumbach gromadzono się tylko na
ceremoniach pogrzebowych i w rocznicę śmierci, z czasem akcentując, że dzień zgonu jest

uroczystym dniem narodzin dla nieba i powinien być obchodzony radośnie.

Kult męczenników:

−

Kult zmarłych -> kult męczenników -> kult świętych

−

Powiązania: malowidła w Katakumbach, przekazy apologetów, rzeźby

−

DLACZEGO CZCZONO MĘCZENNIKÓW:
o Przejść męczeństwo, tzn. być świadkiem wiary Chrystusowej
o Śmierć = nie klęska lecz zwycięstwo nad tym co sprzeciwia się Królestwu Bożemu na ziemi
o Uprzywilejowany człowiek Boga (łaska)
o W dzień Sądu ostatecznego są współsędziami ludzkości (początki czci dla relikwii)
o Kościoły budowane na relikwiach (obrzędy liturgiczne związane z grobem i rocznicą).

−

Chrzest- Męczeństwo:
o Chrzest jest bramą do męczeństwa
o Przyjmując chrzest człowiek zgadza się na męczeństwo (,, chrzest krwi").

Katakumby: (nazwa z IX wieku, od catacumbas - na zboczu)

−

Św. Sebastiana ( nazwa katakumby odnosiła się do IX wieku do tych katakumb)

−

Ważne:
o Św. Kaliksta (nazwa od papieża, zm. 222)
o Św. Sebastiana (pod koniec 11 w. Spoczywały szczątki św. Piotra i Pawła)

Sztuka Chrześcijańska:

−

Symbole

−

Motyw „Dobrego Pasterza"

−

Orantes - modlący się człowiek

−

Rybka

−

Chleb

−

Feniks

−

Kult obrazów w kościołach

XIV.

Apologeci i obrona chrześcijaństwa przed polemiką literaturą pogańską.

−

apologia- Obrona, pozytywne wyjaśnianie prawd

−

polemicy pogańscy:
o Celsus(2 poł II wieku); dzieło: Słowo prawdy(178); wykpienie i ośmieszenie

chrześcijaństwa- przeciwnie wystąpił Orygenes.

o Porfiriusz; uczeń Plotyna, dzieło: Kontra Chrystianos(270); dużo wiedział o

chrześcijaństwie, sławił pogaństwo że na swoje objawienie, zrównał pogaństwo z
chrześcijaństwem.

o Hierokles (zm. IV w.); dzieło: Słowo przyjaźni.

−

apologeci chrześcijańscy
o Kwadratur

o Arystyles (pochodził z Aten, pisze za czasów Hadriana. Nie do pogodzenia jest

bałwochwalstwo z Bogiem).

o Św. Justyn (ok. 165 męczeństwo, pochodził z Palestyny, dzieła: „Apologia 1 i 2" i

„dialog z Żydem Tryfonem"; chrześcijaństwo jest ziarnem wrzuconym w rolę świata
pogańskiego.)

o Atenagoras (filozof z Aten, żył w II wieku, pisma przeciwstawiały się przeciwko

niemoralności, ateizmowi i obrazowi majestatu władzy (kult cesarza).

o (autor nieznany) „list do Diogeneta"- II wiek, odpowiedz na pytania dotyczące praktyk

Kościoła.

o Tertulian (zm. ok. 220, minusem Tertuliana był radykalizm w postępowaniu, twórca

klasycznej łaciny kościelnej, dzieło: Apologeticus (ok. 197) - pokazanie chrześcijaństwa z
pozytywnej strony, dusza jest z natury chrześcijańska).

o Minucjusz Feniks (dzieło: Ostawisz (197)- pokazanie chrześcijaństwa z pozytywnej

strony, chrześcijaństwo jest dobre i piękne).

−

osiągnięcia apologetów
o próba stworzenia chrześcijańskiego poglądu naukowego
o chrześcijaństwo jest obroną czystości obyczajów
o przedstawienie chrześcijaństwa jako religię zgodną z rozumem
o Katolicka Synteza (tzn. wszystko wziąć pod uwagę).

XV.

Rozwój nauki teologicznej. Szkoły katechetyczne.

−

teologia
o podstawy do teologii:



pogodzenie wiary z rozumem



wytłumaczenie Objawienia za pomocą słowa i rozumu

−

Szkoły katechetyczne (~ + w Cezarei Palestyńskiej założonej przez Orygenes)

Szkoła Aleksandryjska

(szkoła katechetyczna)

Szkoła Antiocheńska

( szkoła czytania)

Założyciel

Panteusz

Lukian

Przedstawiciele 1. Orygenes,

2. Klemens Aleksandryjski

1. Jan Chryzostom

Pisarze

Cyryl

Atanazy

Podejście do

Pisma Świętego

Alegoryczne np. Adam (ST) -
Jezus(NT), czytanie Nowego

Testamentu w świetle Starego.

Dosłowne (czytanie i rozumienie wprost
to co się czyta).

Konsekwencja

osoby Jezusa

Bóg – bóstwo Jezusa i cuda są

interpretowane w sposób przenośny.

Jezus jako człowiek( odczucie płaczu,

smutku, śmierć, narodziny)

Pułapki

Teologiczny spirytualizm (czyli to
co wyższe...)

Teologiczny racjonalizm (rozumienie
wszystkiego po ludzku)

Błędy

1. monofinityzm

2. monoteletyzm

1. arianizm

2. nestorianizm

−

Orygenes:
o Teolog grecki
o Zatargi z Bp Aleksandryjskim
o Prace egzegetyczne
o Dzieła: „ Hexapla"- Pismo Święte w 6 wersjach; „Contra Celsus"
o Apokatastaza ( Wszystko wróci do Boga)

−

Klemens Aleksandryjski:

o dzieła: „ Trylogia: wychowawca, nauczyciel, wezwanie do Boga"
o opierał się na wzorach greckich do tłumaczeń zagadnień.

XVI.

Herezje II i III wieku.

Montanizm

Zwany początkowo herezją Frygijczyków, powstał jako ruch religijny (ok. 150 roku) we Frygii,

od IV wieku noszący imię najwybitniejszego swego propagatora i organizatora Montana, stanowił
silne zagrożenie dla Kościoła eksplozją fałszywego profetyzmu, egzaltacji dla dziewictwa i

męczeństwa. W oczekiwaniu na powtórne przyjście Pana głoszono założenie niebieskiego Jeruzalem
na ziemi i wyznaczono mu miejsce na równinie koło miasta Papuza. Montan po przyjęciu chrztu

popadając w ekstazy, wystąpił jako prorok Ducha Świętego w Kościele lokalnym w Ardaban. W
działalności wspierały go ekstatyczki Pryscylla i Maksymilla, które głosiły, że życie w dziewictwie

uzdalnia do wizji i prorokowania. Montanizm polecał wyznawcom wyrzeczenie się małżeństwa,
nakazywał surowych postów, zakazywał ucieczki przed męczeństwem. Po śmierci Montana w 179 roku

nastąpiło zahamowanie ruchu, ale jego zwolennicy istnieli w Hiszpanii do końca IV wieku, w Rzymie
do początków V wieku, a na Wschodzie nawet do IX wieku. Silnym ośrodkiem była Kartagina, gdzie

głównym propagatorem idei montanizmu z modyfikacjami był Tertulian (tertulianizm). Tertulianiści
przetrwali w Kartaginie do czasów Augustyna – początki V wieku.

Gnostycyzm.

Bazylides (+145) z pochodzenia Syryjczyk był pierwszym, który ujął gnostycyzm w system.

Siebie uważał za wtajemniczonego w nauki, które Zbawiciel bezpośrednio przekazał Apostołowi

Maciejowi przed wniebowstąpieniem. Wyznawał on dualizm, rozbudował naukę o emanacji.
Rozpowszechnił pogląd o tym, że Chrystus posłany przez Ojca, aby wyzwolić elementy światłości

uwięzione w materii, wystąpił na ziemi w pozornym ciele, a na krzyżu umarł za Niego Szymon
Cyrenejczyk.

Innym, który zajmował się szerzeniem gnostycyzmu był Walentynian z Egiptu. W swej nauce

powoływał się na wizje. Uważał, że Jezusowa nauka w formie prawdziwej gnozy budzi w człowieku

element pneumatyczny, dzięki któremu dochodzi się do królestwa światłości.

Inne grupy gnostyckie to m.in.:

−

Barbelognostycy

−

Ofici

−

Noaseńczycy

−

Setianie.

Marcjonizm.

Marcjon (+160) syn biskupa z Sinope w Poncie. Stworzył system religijny, który tylko

częściowo łączył się z gnostycyzmem. Został wykluczony z Kościoła w Sinope za fałszywą interpretację

nauki św. Pawła, rozbudował tezę o przeciwieństwie między wiarą w Jezusa Chrystusa a przepisami
prawa mojżeszowego. Od 140 roku działał w Rzymie, kiedy zaś po 4 latach wykluczono go i z tego

Kościoła zorganizował własną wspólnotę z biskupem i kapłanami. Następnie tworzył takie wspólnoty
także poza Rzymem. Od gnostyków przejął dualizm i doketyzm. Ustrzegł się jednak od fantastycznych

spekulacji i nie dzielił chrześcijan na pneumatyków i psychików.

Osobowość Marcjona i jego surowy styl życia przysparzały mu zwolenników. Kościół katolicki

przeciwstawiając się marcjonizmowi ustalił dokładnie wykaz (kanon) ksiąg Pisma Świętego oraz
symbolu (wyznania) wiary.

Manicheizm.

To nauka i nowy Kościół ukształtowany przez Maniego (216-270). Nauka manicheizmu głosiła

istnienie dwóch równych sobie, niezrodzonych i wiecznych, najwyższych pierwiastków: światła i
ciemności, dobra i zła, między którymi trwa nieustanna walka, kosmiczny konflikt. Jego odbiciem jest

walka światła i ciemności w człowieku, który może się zbawić, jeżeli dobrze pozna swój stan. Pomaga

im w tym Ojciec Światłości, który posłał w tym celu na ziemię wyznawców prawdziwej religii: Buddę,

Zoroastrę, Jezusa i Maniego. Trzej wysłańcy przed Manim zostali skierowani do pojedynczych części
świata: Budda do Indii, Zoroastra do Persji, Jezus do Judei i na Zachód. Nie spisali oni swojej nauki,

dlatego uległa ona zniekształceniu. Jedynie Mani – Ostatni Wysłannik Światła – otrzymał uniwersalne
posłannictwo i spisał dokładnie wszystkie nauki.

Manichejczyków zwalczano w IV wieku dekretami Kościelnych synodów i edyktami

chrześcijańskich cesarzy.

Monarchianizm.

Kierunek, w którym hasłem wywoławczym jest według Tertuliana monarchiam tenemus –

trzymamy się monarchii, czyli jednego tylko Boga. Sprzeciwiał on się trynitarnej naturze Boskiej.

Monarchianizm dynamiczny głoszony około 190 roku w Rzymie przez Teodota z Bizancjum. Głosił on,
że Chrystusowi przysługuje nazwa Syn Boży, ponieważ został On adoptowany przez Boga Ojca.

Teodota za błędną naukę wykluczył biskup rzymski Wiktor. Monarchianizm moralistyczny – jego
twórcą był Noetos ze Smyrny. Głosił, że jeden Bóg objawił się światu w różny sposób, raz jako Ojciec,

raz jako Syn, nie ma między Nimi żadnej różnicy. Można więc mówić, że to Bóg Ojciec stał się
Człowiekiem i umarł na krzyżu. Zwolenników monarchianizmu modalistycznego nazywano

patrypasjanami (Pater passus est pro nobis – Ojciec umęczony jest za nas). Prakseasz był
najruchliwszym propagatorem monarchianizmu modalistycznego. Zmodyfikował go o tyle, że

odróżniał człowieka Jezusa od Boga Chrystusa, identycznego z Bogiem Ojcem.

Donatyzm i pryscylianizm

.

Donatyzm powstały z rygoryzmu. Czy bp może być grzesznikiem? Powstał w Kartaginie.

Pierwsze interwencje cesarza były w Afryce. Czy sakramenty należy uznać za obiektywne środki do
zbawienia. Czy działają one:

- ex opere operato (przez sam fakt dokonania)
- ex opere operantis (w zależności od godności szafarza)?

Afrykanie przeciwstawiali się Rzymowi i bronili “operantis”. Niejednolity wybór bpa w Kartaginie,
większość wybrała Cecyliana, którego prześladowali rygoryści twierdząc, że bp z Antangii udzielił

święceń nieważnie, gdyż był traditor. Przeciwnicy wybrali innego - Majornusa Donatusa (nazwa
schizmy). Schizma objęła całą Pn. Afrykę.

Papież Imiliades opowiedział się za Cecylianem. W 314 r. odbył się synod w Arles, który też

opowiedział się za Cecylianem, gdyż sakramenty działają ex opere operato. Donatyzm, głoszący

rygoryzm, rozszerzał się i trwał aż do czasów św. Augustyna. Przetrwali do VII w.

Pryscylianizm wywołał wiele zamieszania w Hiszpanii. Wyrósł on z zachodniego rygoryzmu.

Twórcą był Pryscylian (375), wystąpił w Hiszpanii, mądry, wykształcony, świecki, posiadał talent
krasomówczy. W krótkim czasie zyskał wielu zwolenników z bpów. Uznawali za źródło wiary Pismo św.

i apokryfy, stosując tłumaczenie alegoryczne. Prowadzili dociekania nad początkiem świata. Uprawiali
surowe ascezy, krytykowali hierarchię kościelną. Pryscylian został wyświęcony na bpa w Awilla. Strona

katolicka (Itacjusz) gwałtownie ich zwalczała. Synod w Aragossie (380) potępił ich naukę,
ekskomunikował, zaczął ich prześladować, ale miało to skutek odwrotny do zamierzonego. Byli

pierwsi męczennicy. Pryscylian odwołał się do papieża Damazego. Cesarz został zamordowany w Galii,
nowym został Maxym (uzurpator), chcąc zjednać katolików kazał stracić przywódców. Wezwani do

Trewiru w 385 r. Jest to tragedia dla Kościoła. Potępił to papież, Ambroży dał początek późniejszej
inkwizycji.

Apolinaryzm - twórcą był bp Apolinary zwany Młodszym z Laodycei. Broni dogmatu

Nicejskiego. Zaprzyjaźniony z bpem Atanazym. Połączenie w Chrystusie bóstwa i człowieczeństwa.

Wychodził z założenia, że człowiek składa się z trzech pierwiastków:
- nous - duch rozumny

- psych - dusza rozumna
- sarx - ciało,

Wychodzi z założenia, że pełne, doskonałe dwie rzeczy nie mogą stanowić czegoś jednego

(Arystoteles), np. Osoba i Natura Boska. Twierdzi, że w Chrystusie albo strona Boska, albo strona

Ludzka była niepełna; że Arianie pobłądzili w tym, że nie w pełni uznali naturę Boską. Apolinary

twierdzi również, że w Chrystusie nie było duszy rozumnej, jej miejsce zajął LOGOS i teraz w

Chrystusie stanowił jedność. Logos jest czynnikiem kierującym. Grzech ma siedzibę w naturze ludzkiej
i dlatego nous trzeba odmówić Chrystusowi. Pojęcia: natura i osoba razem utożsamiali ze sobą.

Broniąc bóstwa uszczuplali jego człowieczeństwo. Tym stanowi przejście od trynitaryzmu do ściśle
chrystologicznych.

Mondalizm (herezja o mniejszym stopniu).

Twórcą jest Montaliusz. Ur. w 157 r. Głosił bardzo surową i zaostrzoną moralność. Chrześcijańska jest
zbyt łagodna. Charakteryzował się rygoryzmem moralnym. Oczekiwali rychłego końca świata, który

nastąpi w pobliżu miasta Pepuzy w dolinie. Zwolennikiem był też Tertulian, ale uważał mondalizm za
zbyt łagodny i dlatego założył swój system milenaryzm.

Milenaryzm.

Oczekiwanie rychłego przyjścia Chrystusa. Szatan zostanie zwyciężony i uwięziony na 1000 lat.
Sprawiedliwi i święci zmartwychwstaną i w nowo zbudowanej Jerozolimie przez 1000 lat będą

królować. Po tym okresie diabeł się uwolni, ale znowu zostanie pokonany i wtedy wszyscy
zmartwychwstaną. Herezja ta miała sporo zwolenników. Obok herezji powstawały też schizmy.

Schizmy

Pierwsza miała miejsce w Jerozolimie. Nie miała większego znaczenia, większe miały w

Rzymie, gdy wybierano antypapieża Hipolita, za papieża Kaliksta (219-222). Była to pierwsza schizma.

Schizma powstała w stosunku do pokuty. Hipolit, Grek znany jest z przykładnego życia, ale nie mógł
przeboleć, że nie został wybrany papieżem. Wysunął zarzut, że Kalikst zbyt łagodnie traktuje lapsi.

Publicznie zwalcza papieża, sam pozwala siebie wybrać antypapieżem. Za to został zesłany na
Sardynię i umiera tam jako męczennik w 235 r.

Druga schizma miała wymiar groźniejszy. Powstała za Korneliusza (251-253) - schizma

nowacjańska. Antypapieżem został wybrany Nowacjan i jemu także nie podobała się polityka w

stosunku do lapsi. Zerwał z papieżem i ogłosił się bpem Rzymu, odmawiał rozgrzeszenia umierającym.
Na Wschodzie nazywano ich katarami czystymi. Schizma utrzymała się do VI w.

Trzecia schizma w Kartaginie przeciw bpowi św. Cyprianowi. Zarzucano mu zbytnią surowość.

XVII.

Wewnątrzkościelne spory w kwestii religijno-moralnej w II i III wieku.

Chiliazm.

W oparciu o przekazy Ksiąg Świętych i tradycję powstał system teologiczny (nie herezja)

zwany chiliazmem, czyli wyczekiwaniem tysiącletniego królestwa Chrystusa na ziemi. Według
doktryny tego systemu szatan po walkach staczanych z Kościołem będzie uwięziony. Po jego

zwyciężeniu i uwięzieniu zmartwychwstaną sprawiedliwi i święci, przez tysiąc lat będą królować z
Chrystusem w nowozbudowanej Jerozolimie. Po tysiącu latach szatan zostanie znów zwolniony i

rozpocznie nową walkę z Kościołem, po której nastąpi powtórna jego klęska, szatan zostanie pobity
całkowicie i nastąpi nowe, ostateczne i powszechne zmartwychwstanie wszystkich, sąd powszechny,

nowe niebo i nowa ziemia.

Najważniejszym przedstawicielem był Papiasz, biskup Hierapolis we Frygii. Duchowo

przyjmują chiliazm święty Justyn i święty Ireneusz. Nie potępiają jednak tych, którzy go odrzucają.

Montanizm – por. 16.
Schizma nowacjańska – por. 16.

Spory o ważność chrztu heretyków.

Powstające w Kościele herezje trwały dłużej niż jedna generacja. Niektórzy urodzeni i

ochrzczeni w herezji pragnęli wrócić na łono Kościoła. W związku z tym wyłoniło się zagadnienie

bardzo dyskutowane, czy chrzest otrzymany w herezji jest ważny. Problem ten szczególnie gorąco
dyskutowano w Afryce i Azji Mniejszej. Pierwszy przeciwko ważności wypowiedział się Tertulian w

dziele „De Baptismo”, podobnie wypowiedziały się trzy synody kartagińskie (220, 250, 250) oraz
małoazjatyckie (230). Również głos zabrał św. Cyprian. Wypowiedział on się przeciwko ważności

chrztu. Tymczasem rządzący wówczas Kościołem papież św. Stefan opowiedział się zdecydowanie za

ważnością takiego chrztu. Papież zagroził Cyprianowi i Kościołom małoazjatyckim klątwą kościelną.
Św. Cyprian nie poddał się, a za nim poszli biskupi Azji Mniejszej. W ten sposób doszło do zerwania

jedności kościelnej między Rzymem a Kościołem afrykańskim i małoazjatyckim. Trudności te
rozwiązało nowe prześladowanie powszechne za cesarza Waleriana, w czasie którego papież

Korneliusz i św. Cyprian zginęli śmiercią męczeńską.

Spory o czas święcenia Wielkanocy.

Zgodnie z kalendarzem żydowskim i przekazami Ewangelii Chrystus Pan został ukrzyżowany

14. nizan, a zmartwychwstał w niedzielę po 14. nizan. Tę praktykę przyjął Kościół w Azji Mniejszej za
św. Janem Apostołem i obchodził uroczystości w dwa dni po 14. nizan. Inna była praktyka na

zachodzie. Uroczystości obchodzono tutaj w niedzielę po 14. nizan, pamiątkę zaś śmierci czczono w
piątek przed tą niedzielą. Do tego dochodziły też spory dyscyplinarne, Kościoły azjatyckie obchodziły

dzień śmierci Chrystusa jako dzień radości – odkupienia. Zachód natomiast obchodził go jako dzień
żałoby, smutku i postu. Trzecia wreszcie grupa chrześcijan – tzw. protopaschici – obchodzili Wielkanoc

razem z Żydami. W celu ustalenia jednego terminu świąt w 155 roku Polikarp (biskup Smyrny) wybrał
się do Rzymu w sprawie ustalenia tej sprawy z papieżem Anicetem. Do porozumienia jednakowoż nie

doszło. Około 180 roku za papieża Wiktora sprawa terminu świąt znów odżyła. Wiktor polecił, by tę
sprawę rozpatrzono na synodach kościelnych. Większość synodów opowiadała się za niedzielnym

terminem Wielkanocy, co było wbrew praktyce azjatyckiej. Nowo ustalony termin papież polecił
wprowadzić wszędzie pod karą ekskomuniki. Mimo tego polecenia metropolia Efezu z biskupem

Polikratesem trzymała się nadal praktyki 14. nizan. Zanosiło się znów na rozłam kościelny.
Uspokojeniem sytuacji zajął się św. Ireneusz, biskup Lyonu. Do ustalenia daty jednak nie doszło,

dopiero synod w Arles w 314 roku postanowił, że w tym samym dniu i czasie uroczystości
Wielkanocne były obchodzone w całym Kościele. Do sprawy wrócono jeszcze na pierwszym soborze w

Nicei (325), przyjęto wówczas praktykę zachodnią dla całego Kościoła. Nieposłusznych tej praktyce
wyłączono z Kościoła.

XVIII.

Rozbudowa ustroju kościelnego. Jedność Kościoła i prymat rzymski w

II i III wieku.



Rozbudowa ustroju kościelnego:

1)

Geneza rozbudowy ustroju kościelnego

2)

Metropolie i metropolici

3)

Biskupstwa i biskupi

4)

Początki parafii wiejskich

5)

Przywileje duchowieństwa

6)

Kształcenie i dyscyplina kleru

1. Geneza rozbudowy ustroju kościelnego.

Co dało Kościołowi upadające Cesarstwo Rzymskie?

- potęgę i przyszłość
- strukturę organizacji terytorialnej

(struktura hierarchiczna dana przez Chrystusa została wzbogacona o te wzory org. ter.)

Co dało Kościołowi upadające pogaństwo?
- potęgę i przyszłość

- uczony świat pogański dał podstawy naukowe chrześcijaństwu

Państwowa organizacja terytorialna

(po reformie Dioklecjana):

Kościelny ustrój terytorialny

(analogiczny do tego obok):

1.okręg miejski (municipium)

1.okręg

biskupi

(pierwsza

nazwa„paroikia”/ druga, późniejsza
nazwa „dioecesis”)

2.prowincja = municipia + wieś

2.metropolia (prowincja kościelna)

3.diecezja państwowa = kilka
prowincji

3. egzarchaty (przejściowa forma) i
patriarchaty (stała forma)

4.zręby zachodniej i wschodniej części
cesarstwa

2. Metropolie i metropolici.

Kościół wschodni:
Metropolie:

- prowincja kościelna odpowiada terytorialnie prowincji państwowej
(na podstawie soboru nicejskiego 325 i synodu antiocheńskiego 384 oraz

451- Sobór powszechny w Chalcedonie 1) potwierdził to oraz 2) zabronił biskupom ubiegania się o
zamianę metropolii u władzy państwowej)

- duża liczna metropolii
- np. Patriarchat antiocheński w IV w. obejmował 27 prowincji

Metropolici:
- uprawnienia metropolity były różne w różnych regionach kościelnych (wschód- zachód)

1) mieli władzę nad biskupami swojej prowincji
2) brali udział w wyborze, zatwierdzali ich, udzielali konsekracji,

3) zwoływali synody prowincjonalne
4) pełnili nadzór nad życiem kościelnym w całej prowincji

5) nosili onoforion (przekazywany im przez patriarchów)

Kościół zachodni:
Metropolie:

- papież Innocenty I (415 r.) = wraz ze zmianą państwowej organizacji terytorialnej nie trzeba zmian w
kościelnej organizacji metropolitarnej

- papież Bonifacy (pocz. V w.) = każda prowincja państwowa ma mieć własną metropolię
- nie było to wszędzie przestrzegane

- Włochy:
- ok. 350- Mediolan dostał prawa metropolitarne dla północy Włoch (wcześniej biskup Rzymu

posiadał prawa metropolitarne w całym kraju)

-IV w.- Akwileja dostała te prawa dla Rzymskiej prowincji

- VI w. – obydwie metropolie dostały zatwierdzone przez

papieża Pelagiusza I

- Galia: 17 metropolii (IV-VI w.)

- Hiszpania: 5 metropolii

Metropolici:

- uprawnienia metropolity były różne w różnych regionach kościelnych (wschód- zachód)
1) nosili paliusz (znak łączności z Rzymem i zwierzchności nad biskupami

3.

Biskupstwa i biskupi

-diecezja kościelna najpierw obejmowała miasto, lecz później także wsie (bo tam powstawały

kościoły)
- Zachód:

- wraz ze zmianą porządku państwowego zmieniał się porządek terytorialny kościelny,
- diecezje obejmowały duże obszary

- tworzenie nowych biskupstw należało do synodu prowincjonalnego lub do kompetencji metropolity
- Włochy: nowe diecezje erygował papież (bliskość stolicy apostolskiej)

- dioecesis (nazwa od IV w.)

- Wschód:
- bardziej przestrzegano tu dostosowanie organizacji kościelnej do podziału administracyjnego

państwa dlatego diecezje były terytorialnie niewielkie
- eparchia (nazwa od IV w.)

Biskup:

- wyłączny rządca kościoła w diecezji
- kierował Służbą Bożą, akcją charytatywną

- wybierany przez wszystkich duchownych i świeckich
- czasem wybierano laików (ale musieli przyjąć wszystkie stopnie święceń kościelnych)

np. św. Ambroży
- kościół chciał ograniczyć rolę świeckich w wybieraniu biskupów

- państwo (w niektórych przypadkach) ingerowało w wybory biskupów
- na wschodzie bardzo wcześnie ograniczono udział ludu w wyborach biskupów

- cesarz Justynian Wielki (VI w.) = prawo wyboru tylko dla duchownych (synod), którzy wybierali
trzech kandydatów, a następnie metropolita lub najstarszy biskup prowincji zatwierdzał jednego z

nich.
- jednak czasem w ważniejszych wyborach (ważniejsze prowincje) ingerował nieformalnie cesarz

- czasem też poprzednik mianował następcę
= praktyki te piętnowały synody kościelne

- papież Grzegorz Wielki (VI/VII w.) zwiększył on możliwość wpływu papieża na wybór biskupa poza
prowincją

Chorepiscopoi:
- biskupi wiejscy

- początki tej funkcji = działalności misyjna na wsi
- mieli ograniczoną władzę

- podporządkowani biskupom miejskim (synod z Ancyry i Neocezarei-314 r.)
-synod w Sardyce (341 r.) + synod w Laodycei (341) = zakaz wyświęcania biskupów dla wsi i małych

miast + polecanie wysłania tam Kaplanów
= na zachodzie nie przyjęła się ta funkcja, choć istnieli biskupi małych miejscowości, ale mieli oni

pełną władzą biskupią

4.

Początki parafii wiejskich.

- koniec III w. = wyjście chrześcijaństwa poza miasto

- grupy wiernych na wsi domagały się możliwości praktykowania religii
- liczba wiernych w miastach też wymagała tworzenia nowych ośrodków Służby Bożej w Rzymie,

Antiochii, Aleksandrii, Konstantynopolu (w szczególności, gdy chrześcijaństwo obdarzono wolnością)
- początkowo konsekrowano dla tych ośrodków biskupów wiejskich, ale zagrażało to jedności:

-synod w Ancyrze (314 r.) = zabronił biskupom wiejskim udzielania święceń kapłańskich i diakonatu
bez upoważnienia biskupa miejskiego

- synod w Sardyce (343) = zabronił tworzenia nowych biskupstw po wsiach i małych miasteczkach +

wysłanie księży wizytatorów (w łączności z biskupem pełnili funkcję duszpasterskie) = biskupi wiejscy
stracili sakrę biskupią

= kapłani zarządzali kościołami
- z czasem kapłani rezydujący na wsi otrzymali prawo głoszenia kazań, urządzania nabożeństw,

spowiedzi, udzielania chrztu
- IV-VI w.- powstawały coraz to nowe parafie wiejskie (Galia, Hiszpania, Włochy) = tworzenie się sieci

parafialnej
- na Wschodzie szybciej miało miejsce to tworzenie się sieci parafialnej

- VI w. - cesarz Justynian Wielki = stworzenie praw parafialnych oraz nadanie parafiom prawa osoby
publicznej

5.

Przywileje duchowieństwa.

1. Przywilej immunitetu – przywilej nietykalności i zwolnienia z podatków, który wprowadził cesarz
Konstantyn Wielki (nowe prawo zabraniało także- ze względu na ten przywilej- wstępowania do staniu

duchownego urzędnikom publicznym i bogaczom, chyba, że rozliczyli się z państwem i zrzekli się
prywatnych własności ziemskich)

2. Sądownictwo kościelne:
- początki tego przywileju to cesarz Gracjan

- cesarz Gracjan 386 r. = zezwolenie biskupom na prowadzenie spraw spornych-sądowych
dotyczących wiary i moralności we własnym zakresie

- cesarz Justynian Wielki 530 r. = zezwolenie osobom świeckim na składanie spraw spornych w
sądach kościelnych (audientia episcopi)

- osoby duchowne = przy cięższych wykroczeniach sądy kościelne oddawały winnych sądom
państwowym

- biskupi = mógł go sądzić tylko synod prowincjalny (Wschód i Zachód)

- Konstantyn Wielki 318, 333 = biskupi mogą rozstrzygać świeckie sprawy sporne
- cesarz Arkadiusz (398)- ograniczenie tego przywileju dla Wschodu

- cesarz Honoriusz (408)- ograniczenie tego przywileju dla Zachodu do 2 wypadków:

1) obydwie strony powierzają swój spór biskupowi

2) sprawy związane z azylem kościelnym

6.

Kształcenie i dyscyplina kleru

- św. Euzebiusz z Wercelli (IV w.) + św. Augustyn z Tegasty = nowe formy wychowawcze i kształcenia
księży:

- wspólne życie pod przewodnictwem biskupa
- ćwiczenia pobożne

- kształtowanie znajomości Pisma Świętego

- Hiszpania = specjalne domy

- Włochy, Rzym = młody kler wychowywał się przy kościołach pod opieką starszych księży
- szkoły monastyczne:

- zwolennicy: Jan Kasjan (Galia)

Kasjodor (Włochy)

Św. Benedykt (Włochy)

- duży nacisk na pracę fizyczną, studium Pisma Świętego i Ojców Kościoła

- trzy ośrodki (m.in. Monte Cassino) + klasztory irlandzkie (zajmowały się patrystyką)
- na Wschodzie podobny styl kształcenia kleru

- kandydat do kapłaństwa:

- wolność osobista

- wyzwolenie (niewolnicy)
- nie mogą być od razu biskupami- muszą przejść okres próby na wszystkich stopniach

hierarchicznych (synod w Sardyce 343)
- wyświęceni:

- nie mogą wrócić do stanu świeckiego

- nie mogą przyjmować urzędów sprzecznych ze stanem duchownym
- muszą stale rezydować przy swoich kościołach

- nie mogą zmieniać biskupstwa

- celibat:

- pochwała Chrystusa dla tych, którzy stali się bezżenni (Mt 19,12)
- obietnica Królestwa Niebieskiego (Łk 18, 29-30)

- zachęta św. Pawła (1 Kor 7, 7-9)
= nie łączą one bezżeństwa z kapłaństwem

- listy św. Pawła (1 Tm 3, 12; Tt 1, 6) = połączenie celibatu z kapłaństwem
Do III w.:

- nie ma ścisłego celibatu kapłanów i biskupów
- stosowany dobrowolnie

Od III w.:

- pomału przyjmował się na Zachodzie

Zachód:

- synod w Elwira (306 r.) = zakaz dla diakonów, kapłanów, biskupów

wstępowania

w związki małżeńskie

- Sobór powszechny w Nicei (325 r.) = próba ujednolicenia tej kwestii została odrzucona
- papieże, którzy w duchu synodu w Elwirze stosowali celibat: Syrycjusz, Leon Wielki, Grzegorz Wielki

Wschód:
- synod Trullański (692 r.) = zezwolenie na małżeństwo księży i diakonów + zabronienie małżeństwa

biskupom + drugie małżeństwo dla kleru uznał za nieważne



Jedność Kościoła i prymat rzymski w II i III wieku

1)

Ogólne więzy jedności

2)

Prymat Rzymu

1.

Ogólne więzy jedności.

- gminy chrześcijańskie czasów apostolskich nie żyła tylko własnym życiem

- gminy utrzymywały żywą łączność
- wszystkie gminy tworzyły: „nowy lud Boży”, „nowy Izrael”

- św. Ignacy Antiocheński- nazwał tę wspólnotę : „KOŚCIOŁEM KATOLICKIM” + niewidzialnym
biskupem jest sam Jezus Chrystus

- kontakty między poszczególnymi Kościołami, biskupami
- Mistyczne Ciało Chrystusa

- troska
- korespondencja listowa

- symbole wiary
- jedność liturgii (przez pewien czas)

- strzeżenie tradycji wiary
- kontakty misyjne Kościołów

- szczególne więzi Kościoła macierzystego z Kościołami filialnymi = więzy metropolitalne
- zwoływanie synodów kościelnych

2.

Prymat Rzymu.

- przodująca rola Kościoła rzymskiego w Italii i w całym Kościele = wyraz jedności

- potwierdzenie przodownictwa przez Chrystusa (Mt 16, 17; Łk 22, 31; J 21, 15-18)
- św. Piotr i Jego świadomość bycia Głową Kościoła

- Kościół apostolski miał świadomość, że Piotr jest Głową (np. św. Paweł po nawróceniu zwraca się do
św. Piotra)

- świadome przejęcie władzy Kościelnej po śmierci św. Piotra

- Klemens I- dobrowolnie wysyła list do chrześcijan w Koryncie- wezwał zbuntowanych do jedności
- Tertulian: jedność z Rzymem jest uważana za jedność z Kościołem powszechnym,

- brak sprzeciwu innych biskupów
- świadectwo św. Ireneusza: Konieczne jest aby wierni ze wszystkich miejsc łączyli się z Kościołem

rzymskim, bo on ma pierwszorzędny autorytet i przechowuje tradycję aqpostolską
- zarządzenia Rzymu przyjmowały się w całym Kościele (papież Wiktor I i papież Stefan)

- Kościół rzymski = katolicki

XXII.

U schyłku Cesarstwa Zachodniego

Od IV w. Kościoły Wschodni jak i Zachodni zdobywają coraz więcej wiernych i terenów. Cesarstwo
dzieli się też na zach. i wsch. Z Azji wciąż do Europy przedostawały się plemiona zagrażające
cesarstwu. Od III w. Kościół dzielił się na gminy nad którymi górowały patriarchaty. Aleksandria dla
Afryki, Antiochia dla Syrii, Odessa dla Mezopotamii, w Indiach pojawiają się gminy malabarskie
(tomaszowe), Kapadocja dla Azji Mniejszej, Korynt dla Grecji. Chrześcijaństwo w III w. dotarło do
Armenii. Na Zachodzie chrześcijaństwo idzie śladem władania rzymskiego, dociera do Noricum, Mezji,
Panonii, Bałkan. W Italii obok kościoła rzymskiego w III w. istniało jeszcze wiele biskupstw ponieważ
na synod zwołany przez papieża Korneliusza przybyło ponad 60 biskupów; podobny rozwój nastąpił w
Afryce Północnej na czele z Kartaginą (90bp). Na synodzie w Elwirze Hiszpanie reprezentowali 47
gmin. W Galii dominuje Lyon, chrześcijaństwo dotarło do terenów belgijskich a w 2 poł. III w. Jest
biskupstwo w Trewirze. W Germanii biskupstwa w: Kolonii, Moguncji, Augsburgu. Na Wyspach
Brytyjskich biskupstwa w Yorku i Londynie. W początkach IV w. 7 milionów ludzi na 50 milionów to
chrześcijanie (15%).

W Egipcie, Mezopotamii, Armenii, Azji Mniejszej, Kaukazie, Gruzji, Nubii rozwija się monofizytyzm i
nestorianizm. W wiekach od IV do VII toczyła się planowa chrystianizacja, zwłaszcza w miastach
ponieważ wsie pozostawały pogańskie. Misjom sprzyjała rozrastająca się struktura organizacyjna
Kościoła. Sobór konstantynopolitański w 381r. podzielił Wschód na: Egipt, Wschód, Pont, Azja. W
Chalcedonie dodano Cypr i Palestynę, reszta podlegała Konstantynopolowi. W VI w. Justynian
zatwierdził patriarchaty: Rzym, Konstantynopol, Antiochię, Jerozolimę. Konstantynopol dopomina się
zrównania z Rzymem z powodu przebywających w mieście relikwii św. Andrzeja Apostoła. Kościół
Wsch. I Zach. coraz bardziej się oddalały od siebie ze względów jurysdykcyjnych, dogmatycznych,
językowych, pneumatologicznych, itp. Podkreślano katechumenat, pokutę, zniesiono publiczna formę;
niewiedziano co zrobić z grzesznikami nie wzbudzającymi skruchy (pisze Pasterz Hermesa, Tertulian ,
Hipolit Rzymski). Kościół kierował się w kierunku miłosierdzia dla grzeszników ale z ograniczeniami w
ramach zdrowego rozsądku. Obok biskupów wyznaczano prezbiterów, horepiskopów (biskup
pomocniczy), diakonów, subdiakonów, ostriariuszy, lektorów, egzorcystów, akolitów. W IV i Vw.
Wydzielają się parafie, diecezje, metropolie. Na Zach, jedynym patriarchatem był Rzym, na Wsch.
Wcześniej wymieniony podział. Chrystianizacja obyczajów pogańskich szła opornie. W 325r. niedzielę
ustalono świętem publicznym. W 374r. wyszedł zakaz zabijania dzieci, walki gladiatorów zakazano w
325r. a ustały dopiero w I poł. Vw. Oznakom rozpadu cesarstwa był podział na Wsch. I Zach. Siedzibą
władzy było Bizancjum, władcy zachodni traktowani jako współregenci, Rzym w zasadzie był siedzibą

papieży. W 402r cesarze zach. przenieśli się do Rawenny. W 410r. zdobyty Rzym przez Wizygotów
(Alaryk) nie zniszczono bazyliki św. Piotra i Pawła. W 568r. Longobardowie całkowicie opanowali Italię.
Cesarze nie byli w stanie rządzić, toteż w sprawach cywilnych musiał działać papież . W Hiszpanii w
587r. król Wizygotów Rekkared przyjmuje chrzest, na Wyspach Brytyjskich rozwija się chrześcijaństwo
celtyckie (monastyczne). Do Brytanii wraca chrześcijaństwo wytępione w Vw. Przez Anglosasów.
Działa tam Augustyn wysłany przez Grzegorza wielkiego, powstaje biskupstwo w Rochester i
Londynie. W Burgundii i wśród Alamanów działa św. Kolumbian. W Galii, u Słowian, Fryzji, u Basków,
Bawarii, Frankonii św. Rupert, w Turyngii św. Kilian. W VIIIw. Pojawia się w europie Islam, który
przeszedł przez Palestynę, Egipt, Afrykę Północną aż do Hiszpanii po Galię, gdzie powstrzymał go Karol
Młot w 732r. w bitwie pod Poitires.

XXIII.

Cesarstwo karolińskie i nowy kształt Europy.

Europa była atakowana przez barbarzyńców i islamistów (bitwa pod Poitires 732), dlatego papieże
zwrócili się o pomoc do władców Frankonii. Kościół zach. Borykał się taż z problemami
dogmatycznymi z Bizancjum (obrazoburstwo, kult przywrócony dopiero w IX w.). We Frankonii pod
koniec VIII w. Posiadali Merowingowie (formalnie) a rządzili majordomowie. Od zwycięstwa pod
Poitires władca Frankonii był Karol Młot., przesadnie dbający o Kościół i religijny, podobnie potem
Pepin Mały (od 747), a wszystko to w celu wykorzystania Kościoła w administracji, zwłaszcza
duchownych piszących. W 751r. papież Zachariasz namaścił Pepina na cesarza co miało wymiar
religijny. Kościół zaczął reformować (za aprobata państwową) bp. Chrodegang z Metzu - prawo
małżeńskie, uregulowania kanoniczne duchownych, organizacja parafii, wprowadzenie liturgii
rzysmskiej-to zmusiło Kościół zach. oddać się w opiekę cesarstwu frankońskiemu, które
usamodzielniło się od Bizancjum. Od 739r. Longobardowie zaczęli nękać papiestwo, dlatego papież
Grzegorz III prosił o pomoc Martela. Król Longobardów-Aistulf-był bezwzględny. Papież Stefan II prosił
Bizancjum o pomoc-bezoowocnie. Poprosił Pepina, następnie namaścił jego synów-Karola i
Karlomana na królów i patrycjuszy rzymskich. Aistfula pokonano w 756r. i wówczas ustanowiono
Państwo Kościelne (księstwo Rzymu, egzarchat Rawenny z Penatapolis-5 miast: Fenrona, Bolonia,
Imolia). To państwo do roku 774 należało do Bizancjum ale pod administracja papieską.

Teściem Karola został król longobardzki-Dezyderiusz, który po Pepinie został królem Frankonii. Karol
nie był zadowolony z jego polityki względem papiestwa, dlatego pokonał go w 774r. i na nowo
ukonstytuował Państwo Kościelne. Powiększając je o Wenecje, Istrię, Korsykę, księstwo Spoleto i
Benewentu. Papiestwo uniezależniło się od Bizancjum. W 778r. papież Hadrian I przypominał Karolowi
o tzw. Donacji Konstantyna, która oddawała papieżowi Rzym i zach. Część cesarstwa, dlatego od tego
czasu król frankoński oficjalnie zajmował się sprawami włoskimi.

Karol Wielki posuwał się na wschód. Podporządkował sobie Sasów (4500 tysiąca stracił w Verdun),
zdobył Bawarów, Awarów i zmusił księcia Tuchuna do przyjęcia chrztu (795r.). Karol tworzył państwo
Galii, Germanii, Włoch ze stolicą w Akwizgranie. Kościół szerzył oświatę i misjonował. Kaplica
Królewska była centralną władzą państwa (złożona z duchownych). W 796r. mnich Alkuin państwo
Karola nazwał Imperium Christianum, co wskazywało na uniwersalne plany Karola co do zachodu.
Dlatego Karol musiał ingerować w sprawy wewnętrzne Kościoła, nawet dogmatyczne. Kościół był
wmontowany w struktury państwowe (okrąg administracyjny=diecezja). Urzędnikami byli duchowni,
król jednak stał nad nimi, on bronił prawdy wiary. Karol uczył się w szkole pałacowej, sam
niepiśmienny. Minuskuła karolińska, prawo jasne na wzór rzymskiego i kościelnego.

Papież Leon III był szykanowany przez rody rzymskie, Karol przyszedł mu z pomocą. 24 XII 800 r. został
koronowany na cesarza-„zarządzający cesarstwem rzymskim i z laski Bożej król Franków i
Longobardów”. Karol stał się oficjalnym opiekunem Kościoła zach. I jerozolimskiego. Tytułu władcy
uniwersalnego musiał się zrzec w 812r. na mocy traktatu akwizgrańskiego na rzecz cesarza
wschodniego Michała.

Karol podzielił cesarstwo między swych trzech synów: Pepina-Italia, Recja, Bawaria, Alemania;
Ludwika-Akwitania i część Burgundii; Karola-ziemie frankońskie i reszta ziem germańskich. Z synów
przeżył tylko Ludwik, który został koronowany na współcesarza w 813r. Karol Wielki zmarł 28. I. 814r.
Podział cesarstwa pozostał do czasów traktatu w Verdun, kiedy to synowie Ludwika podzielili
cesarstwo. Lotar został seniorem-Italia przez Burgundię po Fryzję; Ludwik Niemiecki-Germaanię,
Moguncję, Wormację, Spirę; Karol-Francję. Władcy zaczęli uniezależniać się od siebie, pozostała
wspólna opieka nad papiestwem. Ziemie karolińskie na krótko zjednoczył Karol III a ostatnim
dziedzicznym władcą był Karol Dziecię (+911). Karolińska tradycja przeniosła się tereny współczesnych
Niemiec. Pierwszym władcą po Konradzie był Henryk (919-936). Cesarstwo rzymskie obejmowało
Germanię oraz cesarz był królem Italii, więc pełnił opiekę nad papiestwem. Ziemie germańskie
schrystianizowali Iroszkotowie (św. Winfryd Bonifacy +754), ale organizacja kościelna pojawiła się
dopiero za Karolingów. W poł. IX w. misje podejmowało biskupstwo hambursko-bremeńskie (św.
Ansgar misjonował Danię, Szlezwik, Szwecje, Rugię; schrystianizowane dopiero za trzy wieki). Na
wschód skierowana była metropolia magdeburska (968), natomiast południe było sporne miedzy
zachodem a wschodem. Czechy, Morawy, Chorwacja, Panonia były pod wpływami Ratyzbony,
Salzburga, Akwilii. Na Bałkanach zaczęli działać Cyryl i Metody (ok. 860r.); posługiwali się głagolicą,
chrystianizacje zaczęli od państwa Rościsława, to konkurowało z misją bawarską. Jednak Cyryl i
Metody mieli poparcie papieża Hadriana II, który Metodego ustanowił biskupem Sirmium (Belgrad)
po śmierci Cyryla w Rzymie. Słowenia, Serbo-Chowacja i Morawy pozostały pod panowaniem
rzymskim, natomiast Bułgaria zwróciła się do Bizancjum. Metody umarł w Konstantynopolu w 884r.
Jego uczniowie nie mogli pracować na Morawach (sprzeciw Niemiec), dlatego udali się do Bułgarii,
która na stałe pozostała we wpływach Bizancjum. Morawy i Panonia w Xw. Zostały osiedlone przez
Węgrów. Czechy pozostały tylko w obdiencji Rzymu.

Możne rody rzymskie chciały mieć wpływ na papieży, jednak nie chcieli aby w sprawy Italii ingerował
cesarz. Np. do Tybru wrzucono zwłoki papieża Formozusa z Porto, który popadł w konflikt z cesarzem
a nie potrafił zjednać sobie rodów rzymskich. Rody walczyły o tron papieski (zamordowanie papieża
Stefana VI +898r.). W tym celu papież Jan IX przy wyborze papieża zażądał obecności legata
cesarskiego, który pełnił funkcję apelacyjną w sporach rzymskich. Po upadku państwa Karolingów,
cesarze niemieccy długo nie ułożyli się jeszcze z papiestwem. Rozwija się sztuka, oświata, wiedza o
charakterze powszechnym (renesans karoliński), sięgano po Plotyna (Jan Szkot), teologia natomiast
zajmowała się dziedzinami praktycznego życia (np. Eucharystią, zbawieniem człowieka). Pojawił się
problem predestynacji, która naciągnął mnich z Fuldy-Gottschalk. W polemikę z nim wdał się
Hinkmar z Reims, który tez naciągnął ten pogląd, uważając, że zbawcza wola Boga rozciąga się na
wszystkich. Potępiły to synody i papież Mikołaj I. Hinkmar postulował też autonomie władzy świeckiej
od kościelnej, tyle, że kościelna miała być nad państwową. Rozwijają się diecezje i metropolie,
archidiakonaty, dekanaty i parafie (te wokół kościołów prywatnych). Klasztory ze względu na majątek
pozostały pod opieka biskupa lub opata komendatoryjnego (świecki). Wytwrzały się kompetencje
kanoniczne miedzy biskupami a metropolitami. Ustalono prawo do własności kościołów i jurysdykcji
świeckiej i kościelnej co chciano oddzielić.

Kościół wschodni od czasów obrazoburstwa był zależny od cesarza. Patriarchowie walczyli o trony.
Ignacy z Focjuszem spierali się o tron patriarszy. W tym celu papież Mikołaj I wysłał na synod do

Konstantynopola (861r.) legatów, którzy te sprawę mieli rozwiązać, jednak ją mocniej zagmatwali.
Papież przywrócił Ignacego, przez co naraził się cesarzowi Mikołajowi III. Do tego Rzym miał pretensje
do Bułgarii, gdzie Grecy przeprowadzali misje. Focjusz rzucił na papieża anatemę (867r.). Nowy cesarz
Bazyli Macedończyk zwrócił się do papieża Hadriana II o pomoc w rozwiązaniu problemu. W tym celu
powołano synod rzymski (869r.), gdzie deponowano Focjusza, zażądał powrotu Bułgarii pod swoja
jurysdykcję. Po śmierci Ignacego (+877r.) Focjusz wrócił na tron, a Jan VIII uznał go, żądając tylko
Bułgarii dla Rzymu. Sprawy jednak nie rozwiązano, ale uchroniono Kościół przed drugą schizmą
focjańską, ponieważ Focjusz umarł w 891r., wcześniej był zdeponowany przez cesarza Leona III a nie
przez papieża, którego wcześniej Focjusz ekskomunikował. Ta sytuacja pokazała dwie koncepcje
Kościoła:

a) Rzymską z prymatem uniwersalnym.

b) Bizantyjską z autokefalią Konstantynopola w ramach tzw. Pentarchii (5 patriarchatów), gdzie Rzym
był jedną z nich.

Focjusz poruszył problem Filoque w credo nicejsko-konstantynopolitańskim, co poróżniło dwa
kościoły jeszcze bardziej. Papież nadal był ekskomunikowany. W Xw. Bizancjum bardzo było oddalone
od Rzymu w skutek wpływów cesarstwa niemieckiego w Rzymie. Bolączką był cezaropapizm w
Bizancjum. Rosła wrogość polityczna (Otton I zagarnął tereny Bizancjum w Italii) i religijna. Patriarcha
Bizancjum Michał Celurariusz (1043-58) postanowił uniezależnić patriarchat od Rzymu wykorzystując
różnice rytualne (chleb przaśny, post sobotni), a przede wszystkim Filoque, uważane za
nieuzasadniony dodatek do credo nicejskiego. Papież Leon IX (1049-54) wysłał legatów do cesarza
Konstantyna IX w celu zażegnania konfliktu. Legaci 16. VII. 1054r. złożyli na ołtarzu Kościoła Mądrości
Bożej bullę ekskomunikującą Ceruliusza, ten zaś wyklął legatów i papieża, co oznaczało schizmę.
Ekskomunika była nieważna bo została dokonana po śmierci papieża Leona IX, lecz utrzymała się.
Schizma wynikła nie z aktów prawnych lecz z długiego procesu rozchodzenia się dróg obu części
chrześcijaństwa co miało podłoża polityczne, obrzędowe, jurysdykcyjne, natomiast nie dogmatyczne.

XXIV.

Papiestwo uwikłane w politykę

We Francji od Hugona Kapeta kościół staje się coraz bardziej zależny od państwa (997r.). W Niemczech
od Konrada I cesarze chcieli ugruntować swoja pozycję kosztem kościoła. Od Ottona I stosuje się
inwestyturę. Cesarz był pośrednikiem między ludem a klerem. Sprzeciw w Rzymie, które miało wpływ
na cesarstwo. W X w. W Italii były same księstwa, koronę Longobardii dostał Otton I. Państwo
Kościelne było pod opieką cesarza. O tron papieski walczyły rodziny włoskie. Przypadek rodziny
tuskulańskiej, gdzie Marozja córka Teofilakta i jej mąż Alaryk wraz z ich synem papieżem Janem XII źle
się zapisali w dziejach papiestwa. Otton I obalił Jana XII i ustanowił Leona VIII, była to konieczność
dziejowa, ale sprzeczna z prawem kanonicznym. Po śmierci Ottona I dalej papiestwo było polem walki
(Krescensjusz), a papieże często ginęli. Wybór Grzegorza V , krewnego Ottona III, jak i następnie
Sylwestra II załagodziło spory, ale papież nadal był poddany cesarzowi. Rozrastał się cezaropapizm.
Cesarze dbali o reformę Kościoła. Zwłaszcza Henryk II, który współpracował z Benedyktem VIII.
Negatywnie przedstawiony Benedykt IX, Sylwester III. Grzegorz VI otwiera Reformę gregoriańską.
Henryk III stał się sędzią nad papieżem, który był winnym symonii (sprawa odszkodowania Danego
przez Grzegorza VI Sylwestrowi III za zrzeczenie się tronu). Papieża desygnował cesarz i został nim
Hildebrandt-Grzegorz VII, który będzie walczył z cezaropapizmem. Od XI do XIIIw. Trwa spór miedzy

cesarstwem a papiestwem. Kościół chciał się wyswobodzić. Zaczęła się reforma, która wyszła z Cluny-
chciano uzdrowić życie zakonne, zwłaszcza administracje. Z czasem chciano aby reforma objęła cały
Kościół. W Italii do reformy życia mniszego przyczynił się św. Romuald, który następnie działał w
Camalodi, dając początek kamedułom. Za nim poszedł Piotr Damiani (+1072). W Niemczech
reformowali kanonicy regularni, zwłaszca bp. Chrodgang z Metzu (+766). Reforma zapoczątkowana
przez Grzegorza VII (1073-1085) miała zaplecze duchowe jak i poparcie Rzymu po pontyfikacie
papieży niemieckich: Klemensa II, Damazego II, św. Leona IX, Wiktora II. Chcieli ci papieże zerwać z
cezaropapizmem, nikolaizmem (łamanie celibatu), symonią, chcieli odnowić papiestwo przez
uniezależnienie się od cesarza. Reforma miła poparcie w Hiszpanii, Anglii, parta Longobardii,
Normanowie, którzy powiększali tereny jurysdykcji papieskiej w południu Italii. Grzegorz VII wydał
Dictatus papae, którym oddzielił władze świecką od kościelnej. Henryk IV jednak nadal uważał, że ma
wyższość nad władzą duchowną przynajmniej w sprawach beneficjów i inwestytur. Na synodzie
rzymskim w 1075r. papież ponownie zagroził ekskomuniką przyjmujących urzędy kościelne z rąk
świeckich. Henryk IV wezwał Grzegorza VII do złożenia urzędu. Ten zaś wyklął go. Cesarz ukorzył się w
Cannosie przed papieżem. Papież zdjął klątwę. Cesarz powrócił do praktyk, ponownie
ekskomunikowany, ale nic sobie z tego nie zrobił. Zdobył Rzym w 1080r. i osadził antypapieża
Klemensa III, Grzegorz udał się do Normanów gdzie umarł. Zaczęto chrystianizować Skandynawów.
Ogólnoeuropejskie poparcie dla papiestwa. We Francji nie było z inwestyturą problemu bo cesarz
biskupom przekazywał temoporalia-dobra należne urzędowi. W Niemczech Henryk V chciał odzyskać
od kościoła to co dostał z inwestytury, na co nie zgodzili się biskupi (wyjątek Paschalisa II). Konkordat
wormacki z 1121r. załatwił sprawę w ten sposób, że majątki były dawane berłem a nie pierścieniem i
pastorałem. Dzięki Dictatus papae autorytet papieski stał się międzynarodowy. Kler od świeckich był
oddzielony granicą. Organizacja przybrała podział administracyjny metropolie, diecezje,
archidiakonaty, dekanaty, parafie. Metropolita stał się wasalem papieża. Papież kontrolował władzę
poprzez legatów. Prymasi mieli godność tylko formalną. Kwestie prawne i teologiczne rozstrzygały
sobory, które zwoływał papież. Od Xw. Kanonizacje zastrzeżone dla papieża, jak również sprawy
ciężkich grzechów. Ten stan rzeczy musiał doprowadzić do konfliktu. Po śmierci Klemensa II doszło do
schizmy papieskiej (1124-1138) wskutek rozłamu wewnątrz kolegium kardynalskiego:
starogregorianami a reformatami. Innocenty II został uznany tylko dzięki poparciu cesarza Lotara III i
Bernarda z Clerwaux. Koniec schizmy to śmierć antypapieża Anakleta II. Innocenty II zwołał drugi
sobór lareański (1139), który unieważnił dekrety antypapieża i powtórzył dekrety pierwszego soboru
laterańskiego, pieczętując ustalenia konkordatu wormackiego. Cesarz miła problemy z antykrólem,
którego pokonał dzięki Honoriuszowi II, zatem współdziałanie dwóch władz było konieczne. Po śmierci
Bernarda z Clerwoux (+1153) i cesarz Konrad III. Na tron Fryderyk I Bsrbarossa, który mówił, że jest
niezależny od papieża, czynił afronty Hadrianowi IV, który odmówił koronacji siebie na Kapitolu. Po
Hadrianie nadszedł Aleksander III, który też chciał być niezależny. Barbarossa wybrał antypapieża
Wiktora IV, potem Paschalisa III, Kaliksta III. Aleksander III uszedł do Francji. W 1177r. pogodzili się w
Anagni. W 1179r. odbył się trzeci sobór laterański, który orzekł, że ważny jest sobór za uchwałami,
którego uchwałami opowie się 2/3 kardynałów. Za Lucjusza III Barbarossa wymusiła na papieżu zgodę
na ślub syna Henryka Z Konstancją, dziedziczką trony sycylijskiego, z którego narodził się Fryderyk II.
Państwo Kościelne znalazło się w środku posiadłości cesarskich. Po Barbarossie cesarzem został
Henryk VI, który zostawił syna Fryderyka. Na tronie zasiadł Innocenty III(1198-1216), polityk,
zwolennik reformy. Zależało mu na zerwaniu unii między Rzeszą a Królestwem Sycylii, do czego nie
doszło. Bulla z Eger (1213) zapewniała jedynie o nienaruszalności posiadłości papieskich. Fryderyk
jednak nie przestrzegał tego dlatego opanował Rzym i użył przemocy wobec Grzegorza IX. Nowy
papież Innocenty IV został wybrany po dwóch latach bo kardynałowie byli więzieni. W 1245r, zwołano
I sobór lioński, gdzie detronizowano cesarza (zezwalał na to Dictatus papae). Na synodzie w Clermont
Urban II wezwał do wyswobodzenia Ziemi Świętej spod władzą Turków. Pierwsza wyprawa w 1095r. W

1099r. zdobyto Jerozolimę i powstało Królestwo Jerozolimskie. Wyprawy się nie powodziły. Szczytem
było zdobycie Konstantynopola i ogłoszenie tam Cesarstwa Łacińskiego. Michał VIII w 1261r. odzyskał
Konstantynopol i doszło do unii z Grzegorzem X papieżem. Unia podpisana w 1276r. upadała przez
Frnację-Karola Andegaweńskiego. Jerozolima została utracona w 1244r. Idea wypraw krzyżowych
upadała, bo krzyżowcom zależało na własnym interesie. Turcy opanowywali całe Bałkany. Cesarz
Manuel chciał pomocy ale nie miła jej już kto dać (mimo unii florenckiej z 1439r.). Zdobycie
Konstantynopola przez Turków w 1453r. położyło kres cesarstwu bizantyńskiemu. Zachód to Rzesza
Niemiecka. Papiestwo stanęło wobec pluralizmu państw europejskich.

XXV.

Obraz Kościoła i społeczeństwa średniowiecznego

W XI wieku można mówić o kształtowaniu się państw: Hiszpania – dużą rolę odgrywa porządek
kościelny; Irlandia i Szkocja – na skutek upadku tamtejszych systemów religijnych wprowadzono
rzymski ustrój kościelny. Anglia – stabilizacja następuje, gdy tron obejmuje Wilhelm Zdobywca, kościół
zyskuje ustrój rzymski. Skandynawia – kształtowania się państw szło w parze z misją Kościoła, Dania
posiada już metropolię, najpóźniej chrzest przyjmują Szwedzi. Słowianie połabscy (Wielecki,
Obodryci) – nie udało się stworzyć państwa bo nie było władcy, organizacja kościelna opierała się na
metropolii hambursko – bremeńskiej i magdeburskiej. Czechy i Morawy – biskupstwo w Pradze (976).
Ruś – poza zasięgiem Zachodu, państwowość już za czasów Jarosława Mądrego, organizacja
chrześcijaństwa tak jak u Serbów przyjęta z Bizancjum. Chorwaci i Madziarzy – przyjęli chrzest z
Rzymu.

Praktyki religijne nie zmieniły się istotnie do soboru trydenckiego. Coś nowego wnoszą dopiero
powstające zakony. Kościół coraz bardziej wpływał na społeczeństwo, wchodzi zasada Treuga Dei –
pokój Boży zakazujący walk, krzywdzenia ubogich, grabieży w pewnych okresach roku kościelnego.
Nauka. Katedry biskupie i opactwa posiadały szkoły (Cluny, St.Gallen). Szkoły miejskie rozwijały się
przeważnie w miastach włoskich (Mediolan, Rawenna). Powstaje wiele dzieł historycznych, żywotów
świętych.

Zastosowanie dialektyki w teologii i kanonistyce zrodziła potrzeba chwili. W czasie sporów o
inwestyturę argumentacja oparta na dialektyce była na porządku dziennym. Nowa teologia
(scholastyka) wyrosła nie z publicystyki ale w klasztorach (Anzelm, Abelard). Na długie wieki
podręcznikiem teologii było dzieło Piotra Lombarda Sentencje. Pod wpływem zmian gospodarczych a
szczególnie wypraw krzyżowych szkoły miejskie zyskują pierwszeństwo przed kościelnymi, powiększa
się grono studiujących a nauczyciele działają w grupach tworząc razem universitas (wspólnota –
Paryż, Oxford, Cambridge) nad którymi zwierzchność ma kanclerz. S.ą one zatwierdzane przez papieża
lub cesarza z tym że wydział teologiczny musi mieć sankcję papieską.

W początkach XIV wieku w teologii i filozofii miejsce obiektywnego tj. opartego na źródłach i logicznej
spekulacji, poznania zajmuje subiektywizm. Nowy kierunek stworzony przez Wilhelma Ockhama nosi
nazwę nominalizmu. Zakładał on czystą spekulację i prowadził do poniechania sprawdzania wyników
rozważań w rzeczywistości. Ockham głosił predestynację i pomniejszał rolę łaski w zbawieniu
człowieka. Zostało to potępione przez papieża Jana XXII. Na pograniczy średniowiecza i humanizmu
stoi Mikołaj z Kuzy , który twierdził że jedynym źródłem usprawiedliwienia jest wiara, czerpiąca moc z

zasług Chrystusa. Kształt życia kościelnego determinował monastycyzm. Reforma kluniacka miała
podnieść z upadku klasztory benedyktyńskie łącząc autonomiczne opactwa w kongregacje. We
Włoszech za sprawą Piotra Damianiego powstała kongregacja kamedulska (życie eremickie, oprócz
tego powstali cenobici, kartuzi). Z tej samej idei ubóstwa i umartwienia zrodził się zakon cystersów
założony przez Roberta z Molesmes. Powstały także zakony kanonickie tj. premonstratensi, zakony
rycerskie – templariusze, mieli bronić pielgrzymów zdążających do Jerozolimy, joannici – pielęgnacja
chorych, ochrona pogranicza przed Turkami, zakon NMP – Krzyżacy – charakter szpitalny, nawracanie
pogan. Zakony mendykanckie. Duszpasterstwo miejskie w średniowieczu było w rękach zakonów
żebraczych, umiejscowionych w centralnych punktach miast. Do zakonów żebrzących papież zaliczył
franciszkanów, karmelitów, augustianów eremitów,, mercedariuszy, serwitów. Jedność sfery świeckiej
i duchowej na zachodzie została zachwiana podczas sporu o inwestyturę. Papiestwu zależało na
utrzymaniu pełnej władzy w Państwie Kościelnym oraz podporządkowaniu sobie państw lennych
(Portugalia, Sycylia). W Kościele potrzebna była reforma. Zwołano Sobór Laterański IV (1215) –
przeciwstawiono się ruchom heretyckim, powtórzono postanowienia poprzednich trzech soborów
(nauka o Eucharystii i nakaz komunii wielkanocnej). Biskupi zaczęli być coraz bardziej zależni od
papieża. Od Grzegorza IX obowiązywały biskupów wizyty ad limina co wiązało się ze sprawozdaniem o
stanie diecezji. Wzrost autorytetu papiestwa spowodowany był spadkiem pozycji cesarstwa. Francja
pierwsza pokazała że rządzenie światem przez papieża kończy się tam gdzie zaczyna się jej terytorium.
Król Filip IV Piękny chciał podatków od duchowieństwa na wojnę z Anglią, papież Bonifacy VIII się
temu sprzeciwił co spowodowało zakaz wywozu z Francji świętopietrza. Papież wyklął cesarza a ten
kazał porwać papieża,

Następuje niewola awiniońska, wielka schizma zachodnia, gdy na tronie papieskim zasiadało
równocześnie czterech papieży i nie można było orzec który robił to legalnie. Po wyborze Marcina V
wprowadzono koncyliaryzm czyli wyższość soboru nad papieżem. Przeciwko świeckiej potędze
Kościoła protestowały ruchy heretyckie. Głosiły moralizm i ascezę nawiązującą do manicheizmu, a
zarazem odrzucenie Kościoła, większości dogmatów a przyjmując jedynie Boga Stwórcę i dość
swobodnie pojęte dary Ducha Świętego (bogomili, katarzy, albigensi, waldensi). Wiklefizm i
husytyzm. Jan Wilklif podważał wartość form kultu i pewnych praktyk religijnych (kult relikwii,
świętych, odpusty, stan czyśćcowy), uznawał tylko Kościół wybranych (predestynacja). Został
potępiony na soborach w Londynie i Konstancji. Jan Hus miał poglądy zbliżone do Wilklifa. Łączył
krytykę nadużyć występujących w Kościele z walką o dowartościowanie kultury czeskiej. Został
potępiony w Pradze ale jako zwolennik Wilklifa. Cesarz Zygmunt Luksemburczyk mu udać się na sobór
do Konstancji (1414). Tam nie potwierdził wszystkich stawianych mu zarzutów. Zostaje spalony na
stosie mimo listu żelaznego cesarza dnia 6 lipca 1415r. Chrześcijaństwo w świecie średniowiecznym
było jednością więc papieże (Lucjusz III) nakazywali biskupom badanie wszelkich oskarżeń o herezje.
Można to uznać za początek inkwizycji. Osąd należał do Kościoła, kara natomiast do państwa. Papież
Grzegorz IX stworzył bardzo surowy kodeks inkwizycji, który zleca sprawę osądu heretyków
dominikanom oraz wyznacza okrutne kary (stos, okaleczenia, skazanie potomstwa). Mistyka. U wielu
ludzi świeckich zbliżenie do Boga odbywało się w czasie przeżyć mistycznych. Jednym z
najsłynniejszych mistyków średniowiecza był mistrz Jan Eckhart mówił że świat jest nicością a Bóg
zrodzony w jego duszy nadaje sens jego istnieniu. Był za to oskarżany o nieprawowierność. Powstał
także ruch devotio moderna, który odszedł od teologii i zwrócił się ku praktykowaniu cnót
codziennego życia. Dzięki temu ruchowi powstało m.in. dzieło przypisywane Tomaszowi a Kempie O
naśladowaniu Chrystusa.

XXVI.

Chrzest Polski.

Geneza:

−

dążenie do unifikacji (zjednoczenie, tworzenie) większych organizmów państwowych (dużych

plemion) z silną władzą centralną i religią chrześcijańską, która miała zabezpieczyć państwo przed
najazdami wojsk cesarskich,

−

chrystianizacja ziem między Odrą, Tatrami, Bugiem,

Mieszko I, książę Polan, miał styczność z chrześcijaństwem poprzez Czech i sąsiednie ziemie
cesarstwa. Jednak zawiązał przymierze z władcą czeskim Bolesławem Okrutnym przez małżeństwo z
jego córką Dobrawą. Mieszka i jego drużynę książęcą ochrzcił biskup Jordan w Poznaniu 14 IV 966 r.
Mądrym gestem Mieszka było oddanie państwa jako lenna papieżowi (dokument Dagome iudex).
Biskup Jordan powrócił do państwa Polan w 968 r. z grupą misjonarzy, którzy rozpoczęli misję
chrystianizującą wśród społeczeństwa oraz utworzył biskupstwo misyjne w Poznaniu. O przenikaniu
chrześcijaństwa do życia społecznego można mówić dopiero w czwartym lub nawet piątym pokoleniu.
Mieszko przez przyjęcie chrztu zrównał się w prawach z innymi władcami chrześcijańskimi i uchronił
powstałe państwo przed podbiciem przez państwa Zachodnie.

Początki organizacji kościelnej:

−

wraz z przybywaniem misjonarzy z obcych państw (głównie z Niemiec) Kościół polski i

państwo uzależniało się od władców i biskupów z Zachodu, więc ważne było uzyskanie własnej

metropolii, ale na to zgodę musieli wydać papież i cesarz,

−

w 1000 r. w czasie tzw. zjazdu gnieźnieńskiego, młody cesarz Otton III odbywając pielgrzymkę

do grobu swego przyjaciela św. Wojciecha Sławnikowica (zginął w czasie misji wśród Prusów w 997 r.)

zezwolił na utworzenie metropolii w Gnieźnie, której metropolitą został przyrodni brat św. Wojciecha,
Radzim Gaudenty.

−

w skład nowej metropolii weszły nowo utworzone biskupstwa: w Krakowie (bp Poppon),

Kołobrzegu (bp Reinbern) i we Wrocławiu (bp Jan).

−

10/11 listopada 1003 roku w pobliżu Międzyrzecza 5 mnichów zostało zamordowanych

( dwaj włosi i trzej polacy).

−

Dużą rolę pełnił na dworze Bolesława Chrobrego, św. Bruno z Kwerfurtu, zabity wraz z 18

towarzyszami w trakcie misji wśród Jaćwingów.

−

za rządów Bolesława Chrobrego istniało z pewnością opactwo benedyktynów w Trzemesznie i

Łęczycy oraz ok. 100 kościołów.

XXVII.

Kościół w Polsce piastowskiej.

Na początkową stabilizację sytuacji Kościoła miała wpływ stabilizacja państwa, której wyrazem była
koronacja Bolesława Chrobrego na króla w 1025 r.
Panowanie Mieszka II (1025-1034) pokazało, że chrześcijaństwo w Polsce jest słabe. Wobec
wewnętrznych kłótni plemiennych, część mieszkańców wraca do tradycji pogańskiej.
Najazd Brzetysława I w 1038 r. Spustoszył kraj, do Czech zabrano relikwie św. Wojciecha i pięciu braci
męczenników z Międzyrzecza oraz ciało bp Radzima.
Syn Mieszka II, Kazimierz Odnowiciel odbił większość ziem i został władcą państwa.
Za jego panowania odbudowano biskupstwo w Poznaniu i utworzono nowe biskupstwo kujawskie.
Kolejny władca Bolesław Śmiały (1058-1079) utrzymywał dobre kontakty z papieżem reorganizując
Kościół w Polsce, a w 1076 r. Został koronowany przez metropolitę Bogumiła.
Powstało w tym czasie biskupstwo płockie i planowano przeprowadzić reformy gregoriańskie, czemu
przeszkodził zatarg króla z biskupem krakowskim Stanisławem.

Sprawa św. Stanisława, skazanego na śmierć przez obcięcie członków, co wskazywałoby na oskarżenie
go o zdradę, budzi wiele wątpliwości. Prawdopodobnie bp Stanisław napiętnował króla za srogie
rządy. Król po zabiciu biskupa, musiał uciekać z kraju.