Politechnika Łódzka

Wydział Mechaniczny

Instytut Inżynierii Materiałowej

LABORATORIUM

NAUKI O MATERIAŁACH

Ćwiczenie nr 8

Temat: Metale nieżelazne i ich stopy.

Łódź 2010

LABORATORIUM MATERIAŁOZNAWSTWA I OBRÓBKI CIEPLNEJ

Ćwiczenie nr 8: Stopy metali nieżelaznych. Stopy Cu, Al i stopy łożyskowe.

2

Wprowadzenie

Aluminium i jego stopy

Własności wytrzymałościowe czystego aluminium są stosunkowo niskie, z tego powodu

stosuje się stopy aluminium, które w wyniku odpowiedniej obróbki cieplnej osiągają kilkukrotnie
lepsze własności mechaniczne. Na rysunku 1 przedstawiono wpływ niektórych pierwiastków na
wytrzymałość stopów aluminium.

Rys. 1. Wpływ niektórych pierwiastków na wytrzymałość stopów aluminium (wg K. Wesołowkiego).

Przykładowe oznaczenie: EN-AW-Al99,99 (aluminium o czystości 99,99% czystego Al)
wg PN-EN 573-3:2005. Przykłady zastosowań : transport, budowa maszyn, elektrotechnika,
budownictwo, opakowania, AGD, elementy pracujące w niskich temperaturach itp. .

Stopy aluminium cechują się wysokim stosunkiem wytrzymałości do ciężaru właściwego,

większym niż dla stali, a ich udarność nie maleje w miarę obniżania się temperatury, dzięki czemu w
niskich temperaturach mają większą udarność niż stal. Stopy aluminium cechują się jednak niską
wytrzymałością zmęczeniową.

Stopy te dzieli się na stopy odlewnicze oraz na stopy do obróbki plastycznej. Niektóre

natomiast nadają się zarówno do odlewania jak i obróbki plastycznej.

Odlewnicze stopy aluminium

Aluminium tworzy z krzemem układ fazowy z rozpuszczalnością w stanie stałym i eutektyką

podwójną o zawartości 11,6% Si, krzepnącą w temperaturze 577

o

C. Eutektyka ta złożona ona jest z

kryształów roztworu stałego granicznego krzemu w aluminium a oraz z kryształów wolnego krzemu.
Rozpuszczalność krzemu w aluminium w temperaturze eutektycznej 577 C wynosi 1,65% i zmniejsza
się do 0,05% w temperaturze 200 C. Stopy odlewnicze Al z Si zwane są siluminami.

LABORATORIUM MATERIAŁOZNAWSTWA I OBRÓBKI CIEPLNEJ

Ćwiczenie nr 8: Stopy metali nieżelaznych. Stopy Cu, Al i stopy łożyskowe.

3

Rys. 2. Układ Al – Si (A. L. Willey).

Według zawartości krzemu siluminy dzieli się na:

podeutektyczne o zawartości 4 ÷ 10 % Si,

eutektyczne o zawartości 10 ÷ 13 % Si,

nadeutektyczne o zawartości 17 ÷ 30 % Si.

Siluminy o składzie zbliżonym do eutektycznego mają bardzo dobre własności odlewnicze,

cechuje się dobrą lejnością, małym skrczem i nie wykazuje skłonności do pękania na gorąco. Jego
wadą jest powstawanie, zwłaszcza po niezbyt szybkim chłodzeniu, gruboziarnistej struktury z
pierwotnymi kryształami krzemu (rys. 15.3), co prowadzi do znacznego obniżenia własności
mechanicznych stopu. Można temu zapobiec przez modyfikację, która polega na wprowadzeniu do
ciekłego stopu dodatków zwanych modyfikatorami, lub przez przyspieszone chłodzenie.

Siluminy podeutektyczne i eutektyczne modyfikuje się sodem, najczęściej w postaci NaF

zmieszanego z NaCl i KCl, rzadziej sodem metalicznym, który silnie odtlenia stop. Ogólna ilość
modyfikatora nie przekracza 0,1%. Dodatek sodu powoduje obniżenie temperatury przemiany
eutektycznej oraz przesunięcie punktu eutektycznego w prawo ku wyższej zawartości krzemu (ok.
13%). Dzięki temu stopy, które normalnie są nadeutektyczne, krzepną jako podeutektyczne z
dendrytycznymi wydzieleniami roztworu α (ubogiego w Si) na tle drobnoziarnistej eutektyki. W
wyniku modyfikacji rośnie wytrzymałość na rozciąganie siluminu z ok. 110 do 250 MPa, a wydłużenie
A

5

rośnie z ok. 1 do ok. 8%.

Siluminy nadeutektyczne modyfikuje się za pomocą fosforu. Tworzy on związek AlP, który

stanowi zarodki krystalizacji dla krzemu, w wyniku czego następuje rozdrobnienie wydzieleń.
Siluminy mogą zawierać dodatki pierwiastków stopowych, jak miedź, magnez oraz mangan, które
zwiększają ich wytrzymałość. Dodatek magnezu do 1,5% umożliwia stosowanie utwardzania
wydzieleniowego drogą przesycania i starzenia. Również miedź stwarza taką możliwość, z tym że

LABORATORIUM MATERIAŁOZNAWSTWA I OBRÓBKI CIEPLNEJ

Ćwiczenie nr 8: Stopy metali nieżelaznych. Stopy Cu, Al i stopy łożyskowe.

4

pogarsza ona odporność na korozję. Z kolei dodatek ok. 1% Ni poprawia odporność korozyjną stopu.
Ujemny wpływ na właściwości stopów aluminium mają domieszki żelaza. Niweluje się go poprzez
dodatek ok. 0,5% Mn.

Stopy odlewnicze z miedzią i magnezem. Poza siluminem jako stopy odlewnicze mogą być

stosowane podeutektyczne stopy Al-Cu. Ich struktura składa się z eutektyki ω-Al

2

Cu rozłożonej na

granicach dendrytów roztworu stałego omega. Stopy te mają dobrą lejność, ale stosunkowo niską
wytrzymałość. Można ją podwyższyć przez odlewanie do kokili lub przez obróbkę cieplną, jednak
pociąga to za sobą zmniejszenie własności plastycznych.

Stopy Al-Mg cechują się dobrymi własnościami wytrzymałościowymi i plastycznymi

(R

m

= 280 MPa, A

5

= 8%), mają jednak gorszą lejność. Można z nich wykonywać odlewy ciśnieniowe.

Nadają się do obróbki cieplnej. Są bardzo odporne na działanie wody morskiej. Stopy Al-Si-Mg mają
bardzo dobrą lejność, a poza tym cechują się dobrą spawalnością i odpornością chemiczną; nadają się
do obróbki cieplnej.

Stopy aluminium do obróbki plastycznej

Są to przeważnie stopy wieloskładnikowe, zawierające najczęściej magnez i mangan lub

miedź, magnez i mangan. Niektóre zawierają dodatki Si, Ni, Fe, Zn, Cr, Ti.

Stopy aluminium z miedzią są typowymi stopami aluminium (do ok. 5% Cu) nadającymi się do

obróbki plastycznej oraz obróbki cieplnej, zwanej utwardzaniem wydzieleniowym. Cechą
charakterystyczną struktury tych stopów jest eutektyka podwójna (ω + Al

2

Cu), rozmieszczona w

przestrzeniach między-dendrytycznych roztworu stałego ω. W układzie tym występuje znaczna ilość
perytektyk oraz roztwór stały graniczny miedzi w aluminium ω. Rozpuszczalność Cu w Al w stanie
stałym w temperaturze eutektycznej 548

o

C wynosi ok. 5,7% Cu i maleje do 0,1% Cu w temperaturze

otoczenia.) Faza Al

2

Cu krystalizuje z cieczy i jest to faza o zmiennej, zależnej od temperatury

zawartości miedzi.

Oprócz stopów Al-Cudo obróbki plastycznej i utwardzania wydzieleniowego nadają się stopy

Al-Mg, Al-Mn oraz stopy wieloskładnikowe, w których oprócz Mg i Mn znajduje się dodatek Si, Zn, Cr.

Przykłady oznaczeń stopów Al:

EN-AC-AlSi11 – stop odlewniczy aluminium z krzemem wg PN-EN 1706:2001

EN-AW-AlSi2Mn – stop aluminium z krzemem do obróbki plastycznej wg PN-EN 573-3:2005

EN-AC-AlMg5 – odlewniczy stop aluminium z magnezem wg PN-EN 1706:2001

EN-AW-AlMg2,5 – stop aluminium z magnezem do obróbki plastycznej wg PN-EN 573-3:2005

EN-AC-AlCu4Ti – odlewniczy stop aluminium z miedzią wg PN-EN1706:2001

Przykłady zastosowań stopów Al: lotnictwo, samochody, zbiorniki, elementy dekoracyjne,

przemysł spożywczy, części pracujące do 350

o

C itp. .

LABORATORIUM MATERIAŁOZNAWSTWA I OBRÓBKI CIEPLNEJ

Ćwiczenie nr 8: Stopy metali nieżelaznych. Stopy Cu, Al i stopy łożyskowe.

5

Miedź i jej stopy

Miedź jest metalem krystalizującym w sieci Al (RSC) o parametrze sieci a = 0,362 nm. Nie ma

odmian alotropowych. Temperatura topnienia wynosi 1083 °C, gęstość 8933 kg/m

3

. Czysta miedź ma

bardzo dobrą przewodność elektryczną, dochodzącą do 60,9 × 10

6

S/m. Stąd wynika jej główne

zastosowanie w elektrotechnice i elektronice. Ze względu na bardzo dobrą przewodność cieplną
wyrabia się z niej różnego rodzaju wymienniki ciepła. Jest bardzo plastyczna i można ją przerabiać na
zimno. Czysta miedź znalazła zastosowanie głównie w elektrotechnice, a jako tworzywo
konstrukcyjne stosuje się przede wszystkim stopy miedzi, ze względu na ich wyższe własności
wytrzymałościowe. Stosowane pierwiastki stopowe to głównie: cynk, cyna, aluminium, beryl, krzem,
nikiel, mangan, ołów (Pb nie jest szkodliwy przy zawartości Zn > 32%). Stopy miedzi z cynkiem
nazywamy mosiądzami, natomiast z cyną lub innymi metalami — brązami. Stopy miedzi z niklem
nazywa się miedzioniklami.

Mosiądze

Biorąc pod uwagę strukturę mosiądze dzieli się na jednofazowe α, dwufazowe (α + β) i

rzadziej stosowane mosiądze jednofazowe β. Skład strukturalny mosiądzu ma bardzo duży wpływ na
jego własności ze względu na znaczne różnice własności faz α i β.
Roztwór α cechuje się dobrą plastycznością w temperaturze pokojowej, a gorszą w zakresie
300 ÷ 700 °C

i dlatego mosiądze o takiej strukturze są obrabiane plastycznie na zimno. Twardość i

wytrzymałość mosiądzu α wzrasta ze zwiększeniem zawartości cynku (rys. 3.).
Faza β ma dużą wytrzymałość (R

m

= 420 MPa), ale jest mniej plastyczna (A = 7%) niż roztwór stały α i

jest trudno obrabialna plastycznie na zimno. Dlatego też mosiądze dwufazowe α + β obrabia się
zwykle na gorąco.

Rys. 3. Wpływ cynku na własności wytrzymałościowe i plastyczne mosiądzów (K. Wesołowski).

Przykłady zastosowania mosiądzów: metaloplastyka, rury dla wymienników ciepła, do głębokiego
tłoczenia, do obróbki na automatach, rury dla przemysłu okrętowego, elementy odporne na
ścieranie i korozję, koszyczki łożysk tocznych, armatura gazowa, hydrauliczna i budowlana,
przemysł okrętowy itp..

LABORATORIUM MATERIAŁOZNAWSTWA I OBRÓBKI CIEPLNEJ

Ćwiczenie nr 8: Stopy metali nieżelaznych. Stopy Cu, Al i stopy łożyskowe.

6

Własności antykorozyjne mosiądzów

Mosiądze należą do stopów o dobrej odporności na korozję atmosferyczną. Lepszą odporność mają
mosiądze jednofazowe α, gdyż w mosiądzach dwu fazowych faza β ulega łatwiej korozji jako bardziej
elektroujemna. W elektrolitach w obecności jonów Cl

-

następuje charakterystyczna korozja

mosiądzów, polegająca na przechodzeniu atomów cynku do roztworu i zmianie miedzi w gąbczastą
masę. Ten rodzaj korozji, zwany odcynkowaniem, zachodzi łatwiej w mosiądzach dwufazowych
(powstają charakterystyczne czerwone plamy).

Mosiądze łatwo ulegają korozji naprężeniowej, objawiającej się tzw. sezonowym pękaniem. Elementy
mosiężne, pozostające pod wpływem naprężeń (własnych lub wywołanych przez siły zewnętrzne), w
obecności nawet małych ilości par amoniaku są skłonne do pękania międzykrystalicznego podczas
magazynowania lub w czasie pracy. Wyżarzanie odprężające przez 4 h w temp. 250°C usuwa
naprężenia i uodparnia mosiądz na pękanie sezonowe.

Brązy

Brązy były najstarszym tworzywem metalicznym stosowanym przez człowieka. Ze względu na
doskonałe własności odlewnicze używano ich do odlewania wielu wyrobów (rzeźb, armat, dzwonów
itp.).

Wyróżniamy brązy: cynowe, aluminiowe, ołowiowe, krzemowe berylowe oraz manganowe.
Najszerzej stosowane są brązy cynowe. Cyna w zasadniczy sposób wpływa na własności brązu, jej
zawartość w brązach nie przekracza na ogół 20%. Dodatek do ok. 8% Sn powoduje wzrost
wytrzymałości i plastyczności; przy wyższych zawartościach wydłużenie gwałtownie maleje. Spadek
wytrzymałości następuje dopiero przy zawartości powyżej 25% Sn, gdy przeważa eutektoid (α + δ).

Brązy cynowe dzielimy w zależności od ich przeznaczenia na odlewnicze i do obróbki plastycznej.
Stopy odlewnicze są stosowane częściej i mają większe zastosowanie. Cechują się wyjątkowo małym
skurczem (< 1%), nie występuje w nich jama usadowa, co powoduje, że odlewy z brązu są mało
zwarte (zawierają rzadzizny i pory). Zawartość cyny w brązach odlewniczych wynosi zwykle ok. 10%,
przy czym mogą również zawierać dodatek fosforu (do 1,2%) oraz cynku i ołowiu. Fosfor odtlenia
stop, powoduje jego utwardzenie, ale obniża plastyczność, co sprawia że brązy cyno-wo-fosforowe są
stosowane na odlewy, od których wymaga się odporności na ścieranie (np. panewki, koła ślimakowe,
sprężyny, sita).

Przykłady zastosowań brązów: sprężyny, aparatura pomiarowa, narzędzia nie iskrzące,
oporniki itp..

Przykładowe oznaczenia stopów miedzi:

Cu-OF – miedź beztlenowa wg PN-EN 1976:2001

CuZn40 – stop miedzi z cynkiem do obróbki plastycznej wg PN-EN 1652:1999

CuZN35Pb1 – stop miedzi z cynkiem i ołowiem do obróbki plastycznej wg PN-EN 1652:1999

CuNi12Zn29 – stop miedzi z niklem i cynkiem do obróbki plastycznej wg PN-EN 1654:2001

CuNi10Fe1Mn1-C – odlewniczy stop miedzi z niklem wg PN-EN 1982:2002

LABORATORIUM MATERIAŁOZNAWSTWA I OBRÓBKI CIEPLNEJ

Ćwiczenie nr 8: Stopy metali nieżelaznych. Stopy Cu, Al i stopy łożyskowe.

7

Stopy łożyskowe

Dużą rolę w technice odgrywają stopy używane do wylewania panewek łożysk ślizgowych w

parowozach, samochodach, wagonach i innych maszynach. Muszą one spełniać wiele wymagań, z
których najważniejszym jest wielofazowa struktura złożona albo z miękkiej i plastycznej osnowy, w
której są zawarte twarde kryształy dające odporność na ścieranie i spełniające rolę cząstek nośnych,
albo odwrotnie – z miękkiego składnika w twardej osnowie. Faza miękka łatwiej się wyciera i dzięki
temu między twardymi cząstkami gromadzi się smar zmniejszający współczynnik tarcia. Poza tym
stopy łożyskowe powinny mieć dobre własności odlewnicze i niezbyt wysoką temperaturę topnienia.

Najlepsze własności mają stopy na osnowie cyny z dodatkiem miedzi i antymonu, które

zaczęto stosować jeszcze w XIX w., zwane babbitami (np. SnSb8Cu4 wg PN-ISO 4381:1997). Mogą
one przenosić wysokie naciski powierzchniowe (powyżej 10 MPa) przy prędkości obwodowej ponad 5
m/s. Później opracowano tańsze stopy, w których część cyny zastąpiono ołowiem lub w ogóle
wyeliminowano cynę. Są jednak stosowane przy niższych naciskach powierzchniowych (< 10 MPa)
oraz prędkościach obwodowych nie przekraczających 1,5 m/s.

Składnikami strukturalnymi w tych stopach są następujące fazy:

faza α – roztwór potrójny Cu i Sb w Sn;

faza β – związek SnSb;

faza γ – związek CuSn lub Cu

6

Sn

5

.

Przykłady zastosowań: panewki łożysk ślizgowych pracujących przy dużych prędkościach
obwodowych np. pomp, turbin i sprężarek.

Tytan i jego stopy

Tytan ma dwie odmiany alotropowe: α i β. W postaci metalicznej otrzymuje się go z rudy

różnymi metodami: jodkową (metal o wyższej czystości: 99,9%) lub redukcji czterochlorku tytanu za
pomocą magnezu (niski koszt, przez co stosowana jest na skalę przemysłową).

Stopy tytanu dwufazowe (α + β – np. TiAl6V4), otrzymuje się przy określonej zawartości pierwiastków
stabilizujących fazę α i pierwiastków stabilizujących fazę β. Pierwiastki stabilizujące fazę β przy
temperaturze 25

o

C rozszerzają zakres temperatury przemiany fazowej (α + β → β).

Roztwór stały a w stopach (α + β)

umacnia się przez wprowadzenie np. Al, które dobrze rozpuszcza

się w tym stopie i powoduje wzrost wytrzymałości. Poza tym Al zwiększa stabilność cieplną fazy β i
powoduje zmniejszenie gęstości stopu.

Faza β różni się od fazy α większą wytrzymałością przy granicznej rozpuszczalności pierwiastków.
Dlatego w obszarze dwufazowym (α + β) wytrzymałość stopów powinna wzrastać addytywnie
(zgodnie z regułą mieszania według linii prostej) przy przejściu od stopów o strukturze α, do
stopów β.

Trawienie tytanu i jego stopów odbywa się w 10% kwasie fluorowodorowym (skład: 10 ml HNO

3

+

20 ml HF + 20 ml gliceryny); czas trawienia dobiera się w na podstawie obserwacji w trakcie
trawienia.

LABORATORIUM MATERIAŁOZNAWSTWA I OBRÓBKI CIEPLNEJ

Ćwiczenie nr 8: Stopy metali nieżelaznych. Stopy Cu, Al i stopy łożyskowe.

8

Zalety stopów Ti decydują o stosowaniu tych stopów w budowie samolotów oraz silników
odrzutowych i rakiet, w budowie kadłubów okrętów, wytwarzaniu części armatury należącej do
wyposażenia statków, w przemyśle chemicznym na aparaturę i zbiorniki kwasu azotowego oraz przy
wytwarzaniu narzędzi chirurgicznych .

Nikiel i jego stopy

Nikiel jest metalem cięższym od żelaza (ρ = 8900 kg/m

3

), ale jego temperatura topnienia jest

nieco niższa niż żelaza i wynosi 1452°C. Krystalizuje w sieci A1 o parametrze a = 0,35238 nm. Nikiel
cechuje duża odporność na korozję (stąd jego zastosowanie do galwanicznego pokrywania żelaza).
Własności wytrzymałościowe niklu w stanie wyżarzonym są następujące: R

m

= 440 MPa, R0,2 = 150

MPa, A10 = 45%, 90 HB. Może być znacznie umocniony przez zgniot. Nikiel stosuje się głównie jako
pierwiastek stopowy do stali i innych stopów metali. Wytwarza się również stopy na osnowie niklu,
np. z miedzią lub chromem, a także stopy wieloskładnikowe. Nikiel otrzymuje się metodą
elektrolityczną, karbonylkową lub ogniową jako hutniczy.

Stopy niklu

Stopy z miedzią (tzw. monele) są głównie stosowane jako stopy odporne na korozję. Można je

poddawać obróbce plastycznej na zimno i gorąco, a także spawać. Monele zawierają 20

÷ 40%

Cu i

niewielkie dodatki żelaza i manganu. Mają wysokie własności wytrzymałościowe (R

m

do 700 MPa) i

antykorozyjne, które zachowują aż do temp. 500°C. Są stosowane na łopatki turbin parowych oraz
elementy aparatury chemicznej, a także jako druty oporowe i do wytwarzania wyrobów
galanteryjnych. Do moneli odlewniczych wprowadza się niewielki dodatek krzemu, który poprawia
ich lejność.

Stopy z miedzią i cynkiem mają barwę podobną do srebra i dlatego nazywa się je nowymi srebrami
(argentan, alpaka). Zawierają 20 ÷ 30% Ni, 45 ÷ 60% Cu i 20 ÷ 35% Zn. Znalazły zastosowanie do
wyrobu galanterii, przedmiotów ozdobnych i sztućców.

Stopy z chromem, zwane nichromami, są żarowytrzymałe. Oprócz niklu zawierają 10 ÷ 20% Cr,
0 ÷ 10 % Fe i 2

÷

4%

Mn. Są stosowane głównie na elementy grzewcze pieców. Podobnie

wieloskładnikowymi stopami niklu są nimoniki, stosowane także jako stopy żarowytrzymałe m.in. do
wyrobu łopatek turbin gazowych.

Cel ćwiczenia

Celem ćwiczenia jest zapoznanie się z najpopularniejszymi stopami metali nieżelaznych, z ich

właściwościami, zastosowaniem, sposobem identyfikacji oraz ich metalografią.

Przebieg ćwiczenia

1. Omówienie właściwości i możliwości zastosowania stopów metali nieżelaznych.

2. Dokonanie obserwacji mikrostruktury poszczególnych stopów.

3. Wykonanie rysunków/zdjęć mikrostruktur wskazanych próbek wraz z opisem.

LABORATORIUM MATERIAŁOZNAWSTWA I OBRÓBKI CIEPLNEJ

Ćwiczenie nr 8: Stopy metali nieżelaznych. Stopy Cu, Al i stopy łożyskowe.

9

Opracowanie sprawozdania z laboratorium

1. Cel ćwiczenia

2. Wstęp teoretyczny

3. Rysunki struktur wraz z opisem wg schematu:

a. Materiał

b. Stan materiału

c. Struktura

d. Powiększenie

e. Trawienie

4. Wnioski i uwagi

Literatura

1. Wykłady; „Nauka o materiałach I i II”;
2. Perliński J., Kubiak M.; „Tablice metali nieżelaznych";
3. Wesołowski K.; „Metaloznawstwo - tom 3";

4.

Przybyłowicz K.; „Metaloznawstwo";

5.

Sztaub F.; „Metaloznawstwo";

6.

Wendorff Z.; „Laboratorium materiałoznawstwa - tom 3";

7.

Tokarski M. „Metaloznawstwo metali i stopów nieżelaznych w zarysie";

8.

Bylica, Sieniawski „Tytan i jego stopy";

9. „Poradnik mechanika - część 1".

UWAGA:

Przed przystąpieniem do wykonania ćwiczenia student zobowiązany jest

zapoznać się z przepisami BHP