Skrypt zawiera odpowiedzi na pytania (około 100), które pojawiły się w poprzednich latach na egzaminie u profesora 
Dajczaka. Odpowiedzi zostały udzielone głównie na podstawie skryptu z Rzymu, moich notatek a dopiero tam, gdzie w/w 

nie odpowiadały na dane pytanie – sięgałem po podręcznik profesora i ewentualnie  w akcie desperacji po 
Rozwadowskiego. Kilku pytań nie udało mi się opracować – jeśli ktoś ma pomysł, gdzie konkretnie tego szukać, to będę 

wdzięczny za uwagi.
WZPoznań2012

ps: dodana część historyczna i poprawione niektóre punkty (oznaczone czerwonym) 

Historia i ewolucja prawa rzymskiego:
1. Źródła prawa 

1. Ustawa XII Tablic x2



powstała na skutek długoletnich walk plebejuszy z patrycjuszami o spisanie prawa 



w 451 wybrano dziesięcioosobowy zespół, którego zadaniem było spisanie prawa zwyczajowego 

 wg legendy wybrali się oni do Grecji by zapoznać sięz prawem Solona 

→



w pierwszym roku spisano 10 tablic, a w następnym jeszcze 2 



niewiele przepisów sakralnych, głównie prawo świeckie, regulacje obejmowały:

­ postępowanie sądowe i egzekucyjne
­ spadkobranie 

­ ochronę własności, zobowiązania 
­ traktowała też o prawie karnym i o czynnościach prawnych 



jej treść jest wyrazem poziomu ówczesnego stanu gospodarki – stąd wiele przepisów dotyczy ochrony 

interesów drobnych rolników 

 momentami prymitywna, ale pokazuje szacunek dla prawa Rzymian 

→



jest to najstarszy zbiór prawa stanowionego w Rzymie, ale jest stosunkowo młody jak patrzeć na kodeksy 

Sumerów z 2000 lat BC 

2. Konstytucje cesarskie x5



w okresie pryncypatu kosztem innych źródeł prawa, rośnie rola prawotwórczej działalności cesarza   

→

wyróżniamy:
1) 

edykty – miały moc normy obowiązującej na ograniczonym terenie albo w całym państwie np. edykt 

Karakalli z 212 o nadaniu obywatelstwa prawie wszystkim mieszkańcom cesarstwa
2) 

mandaty – instrukcje dla namiestników w prowincjach cesarskich jak i senackich; mimo że adresatem był 

urzędnik, to wiązały całą mu podległą społeczność
3) 

dekret – wyrok wydany przez cesarza jako najwyższego sędziego; cesarz był najwyższą instancją, szybko 

więc okazało się, że sędziowie wzorują swoje orzecznictwo na dekretach
4) 

reskrypt – odpowiedź cesarza na zapytanie urzędników, sędziów lub osób prywatnych w kwestiach 

prawnych – cesarz dokonywał żywej interpretacji prawa 



należy zauważyć, że cesarz sygnował te akty, ale opracowywała je kancelaria cesarska



w dominacie:

1) wszystkie akty wydawane przez cesarza noszą miano leges
2) najważniejsze są edykty i mniej reskrypty 

3) mandata zanikają, a dekrety mają drugorzędną rolę



uporządkowane konstytucje cesarskie wychodziły w postaci kodeksów – ostatnim kodeksem był justyniański 
529 

3. Instytucje Gaiusa x2



podręcznik do nauki prawa napisany przez mało znanego prawnika z II wieku – Gaiusa 



Justynian wzorował się na tym podręczniku, tworząc część składową swojej kodyfikacji 



był podzielony na cztery tomy 



Gaiusowi zawdzięczamy mnóstwo definicji, które w samym prawie rzymskim raczej nie funkcjonowały – 

Rzymianie nie lubili definiowania



Gaius w swoim dziele dokonał także podziału prawa na ius privatum i publicum, co również nie do końca 
oddaje rzeczywistość – Rzymianie pojmowali prawo jako całość 

4. Prawo pretorskie



to prawo tworzone przez pretorów w edyktach pretorskich (ius honorarium) 



pretor obejmując swoje stanowisko, wydawał edykt w którym określał komu przydzieli środki ochrony prawnej 

(actiones – skargi, exceptiones – zarzuty procesowe) 



pretor to urzędnik zajmujący się wymiarem sprawiedliwości w Rzymie 



taka dwoistość doprowadziła do zdublowania rzymskiego porządku prawnego 



podczas gdy ius civile było stałe i jego modyfikowanie wymagało skomplikowanego procesu legislacyjnego, to 
ius praetorum mogło być tworzone na poczekaniu i odpowiadać na problemy życia codziennego 



rolę prawa pretorskiego oddają słowa Papiniana, który twierdzi, iż rolą ius praetorium jest po to by wspierać, 

uzupełniać i korygować ius civile 



rola prawa pretorskiego kończy się w 130 roku, kiedy to Julian na życzenie Hadriana zredagował jednolity tekst 

edyktu pretorskiego i edyla kurulnego – otrzymał miano edyktu wieczystego i nie miał podlegać już żadnym 
modyfikacjom 

5. Określ źródła prawa (w jakiejś konkretnej epoce)

1.

Przypomnienie epok: 

1.

Okres archaiczny: 


obejmował lata od początku założenia Rzymu (709) do wielkich podbojów (III wiek) 



podstawą gospodarki jest rolnictwo, Rzym to niewielkie państwo­miasto



podstawowym źródłem prawa jest zwyczaj, a prawo ma charakter formalistyczny



obejmowało epoki: 

1) monarchii
2) wczesnej republiki 



apogeum myśli prawniczej – połowa V wieku – ustawa 12 Tablic 

2.

Okres przedklasyczny (218­27) 



po wojnach punickich Rzym z państwa­miasta staje się lokalnym imperium 



na cywilizację rzymską zaczyna oddziaływać filozofia grecka 



jako imperium zaczyna wchodzić w relacje gospodarcze – kształtuje się zalążek prawa prywatnego 

międzynarodowego – ius gentium 



źródła prawa:
1) prawotwórcza działalność pretorów (system zbliżony do prawa sędziowskiego)

2) działalność jurysprudencji 



obejmuje okres późnej republiki 

3. Okres klasyczny (27­284):



udoskonalenie i uzupełnienie dorobku prawniczego Rzymu



najważniejszym źródłem prawotwórczym jest jurysprudencja 



powody upadku okresu klasycznego:
1) w 284 Dioklecjan przejmuje kompetencje prawotwórcze – jurysprudencja traci na znaczeniu 

2) po 350 ma miejsce kryzys gospodarczy i dochodzi do zmiany religii państwowej 



epoka – pryncypat 

4.

Okres poklasyczny (284­565) 


Justynian tworząc swoją kompilacje w latach 529­534 bazował na dorobku jurysprudencji z okresu 
klasycznego, mimo to kontynuował politykę Dioklecjana i wprowadzając zakaz komentowania 

postanowień swojej kompilacji uniemożliwił powrót do okresu klasycznego 



epoka – dominat 

2. Okres archaiczny:

▪

najważniejsze źródła – zwyczaj – consuetudo 

▪

jest to typowe źródło prawa w stabilnych społecznościach

▪

zalety:
1) prawo jest bliskie życia

2) prawo jest powszechnie znane, nie jest jakimś teoretycznym rozważaniem 

▪

wady – brak pewności co do treści 

3. Ustawa XII Tablic

▪

obserwujemy proces wypierania prawa zwyczajowego przez leges (ustawy)

▪

dokonanie kodyfikacji kończy okres archaiczny 

4. Prawo przedklasyczne

▪

okres kiedy Rzym z niezbyt bogatego państwa­miasta staje się lokalnym mocarstwem   pojawiają się 

→

nowe formy gospodarowania, co daje wyraz w prawie

▪

pomimo kodyfikacji, cały czas odwoływano się do zwyczaju 

▪

główne kompetencje prawodawcze przejmują zgromadzenia – stanowienie leges np. lex aquillia, lex 

falcidia (inicjatywa ustawodawcza w rękach urzędnika, wymóg sankcji senatu) 

▪

z czasem pojawiają się nowe czynniki prawotwórcze:
1) edykty urzędnicze (przede wszystkim edykt pretorski – po 242) 

2) twórcza działalność jurysprudencji 

▪

edykt pretorski:
1) pojawili się w 367 p.n.e. i odpowiadali za proces rzymski – pretor decydował, czy może udzielić komuś 

ochrony prawnej (przyznać skargę), chodzi o to, czy jest to sytuacja prawna czy nie (wykształca się tzw. 
myślenie skargowe) 

2) pretor odmawiał bądź przyznawał skargę, z czasem wydawał on na początku swojej jednoletniej 
kadencji – edykt, w którym określał w jakich sytuacjach pretor będzie udzielał ochrony prawnej 

3) pretor do 242 nie tworzył prawa – a je stosował (bazował na mos i lex)
4) po 242 pojawia się urząd pretora cudzoziemców – został ustanowiony dla organizowania procesu w 

sporach pomiędzy obywatelem rzymskim lub pomiędzy cudzoziemcami   był zmuszony poniekąd 

→

tworzyć nowe prawo – leges nie sprawdzało się w starciu z cudzoziemcami 

5) z czasem pretor miejski przejął praktykę pretora cudzoziemców – definiował on nowe skargi i nowe 
prawa prywatne wykraczające za mos i lex 

▪

inspiracją dla pretora było pojęcie quitas – sprawiedliwości, słuszności 

▪

rolą edyktu pretorskiego było uzupełnianiu, poprawianiu dawnego prawa 

▪

era prawa pretorskiego kończy się wraz z wejściem w pełny pryncypat – II w.n.e. Kiedy to Hadrian 

rozkazał opracowanie edyktu wieczystego – miał być podsumowaniem praktyki corocznego ogłaszania 
edyktów, miał być niezmienny 

5.

Prawo klasyczne 

▪

główne źródła:

1) edykt
2) jurysprudencja

3) senatus consultum
4) konstytucje cesarskie 

6. Prawo poklasyczne:

▪

konstytucje cesarskie 

▪

zwyczaj – w ograniczonym zakresie 

6.

Corpus Iuris Civilis 

◦

na Corpus Iuris Civilis składają się:

1. Codex

▪

było to najłatwiejsze zadanie – musieli uporządkować trzy kodeksy, udało im się to w 529

 pod wpływem kolejnych konstytucji Justyniana musieli go przeredagować – 534 rok 

→

▪

obejmuje – konstytucje od Hadriana do Justyniana i dzieli się na 12 ksiąg   tytuły ­> konstytucje   

→

→

paragrafy np. C. 12,36, 2 

2. Digesta

▪

nazywane również pandektami – składała się z fragmentów dzieł 38 prawników z czego tylko trzech 

tworzyło w okresie przedklasycznym, a dwóch w poklasycznym 

▪

prace trwały od 530 i udało je się skończyć przedwcześnie w 533 (zakładano 10 lat) 

▪

jeśli wierzyć Justynianowi, tylko 5% z zachowanych tekstów weszła do Digestów 

▪

było 50 ksiąg   tytuły   paragrafy np. D. 50, 17, 173, 3 

→

→

3. Institutiones

▪

Instytucje był to podręcznik do nauki prawa i miał służyc zdobyciu elementarnej wiedzy 

▪

jako podręcznik jest o tyle specyficzny, że miały moc prawa na równi z  C i D 

▪

autorzy tego podręcznika wzorowali się na Instytucjach Gaiusa, Ulpiana i Marcjana (nie przytaczali jednak 
źródła) 

▪

4 księgi   tytuły   paragrafy np. I. 4, 13, 1

→

→

4.

Novellae – które wyszły dopiero po dziele kodyfikacyjnym Justyniana 

▪

po zakończeniu kodyfikacji (534) Justynian dalej wydawał akty normatywne, którymi wyjaśniał, 

uzupełniał albo i zmieniał prawo zawarte w samej kodyfikacji 

▪

mimo że Justynian zapewniał sporządzenie urzędowego zbioru nowel, obietnicy tej nie dotrzymał – 
dokonali tego kompilatorzy prywatni



CIC zostaje więc opublikowany na 1000 lat po fakcie – przez Dionisusa Gothofreda w 1583 



poszczególne części były opracowywane przez odpowiednie komisje 



celem kodyfikacji justyniańskiej było skompilowanie prawa rzymskiego 



by tekst był jednolity – Justynian nadał kompilatorom prawo dokonywania odpowiednich zmian w 

przejmowanych tekstach – takie zmiany to interpolacje 

7. Rzymskie leges x2



ustawa (lex) wg Gaiusa: jest to co lud nakazuje i ustanawia (na zgromadzeniu ludowym)



z inicjatywą występował konsul/pretor, a comitia przyjmowała albo odrzucała

 lex wymagała sankcji senatu i stawała się prawem obowiązującym

→



miała budowę trzy częściową:

1) praescriptio – nazwisko wnioskodawcy, określenie czasu i miejsca głosowania
2) rogatio – sam tekst

3) sanctio – dyspozycje gwarantujące jej przestrzeganie 



wyróżniano ze względu na sankcję lex perfecta, minus quam perfecta i imperfecta

2. Pojęcia i instytucje:

1. Zdolność do czynności prawnych w Rzymie i jej ograniczenia :



zdolność do samodzielnego podejmowania czynności zmierzających do powstania, zmiany lub zniesienia 
stosunku prawnego, bądź prawa



ograniczenia zdolności prawnej dotyczyły czterech płaszczyzn: 

1) wiek – ograniczenie to ma na celu ochronę przed skutkami niedostatecznego rozeznania w prawie   

→

wyróżniono:
a) dzieci (0­7 lat) – nie mają żadnej zdolności do wywołania skutków prawnych

b) niedojrzali (7­12/14 lat) – granice ilustrują poglądy stoickie, iż co siedem lat w życiu człowieka coś się 

zmienia – dla kobiet obniżenie do 12 lat, by mogły wychodzić za mąż
c) dojrzali do 25 roku życia – jeżeli taki ktoś dokonał czynność prawną, która 

przyniosła straty, to 

można było zakwestionować tę czynność powołując się na wiek 

(wykształcenie się kurateli – jeżeli 

jest zgoda, to wywołuje już definitywnie skutki 

prawne) 

d) dorośli – powyżej 25 roku życia
2) płeć – do II wieku kobiety były ograniczone w zdcp, wynikało to z faktu, że nie miały one żadnych praw 
publicznych, ani nie służyły w wojsku (Gaius kwestionuje zasadność takich ograniczeń i zostaną one 

zniesione) 
3) poczytalność – brak jakiejkolwiek procedury; sąd w ramach normalnego procesu, mógł to ocenić, 
osoby takie podlegały kurateli

4) marnotrawstwo – można było ograniczyć zdcp, jeśli ktoś trwonił swój majątek (nadanie kuratora; mogli 
dokonywać czynności powiększające majątek – przysparzające) 

2. Osoby w prawie rzymskim:

1. Osoba fizyczna:



początek zdolności prawnej przysługuje na mocy ustawy XII tablic zarówno nasciturosowi (dziecku poczętemu 
– o ile urodzi się żywe) i posturusowi (pogrobowcowi) ­ w ABGB nasciturus pro iam habetur jest normą ogólną  



koniec zdolności prawnej – mniej kontrowersji; kończy się z momentem śmierci 

­ brakowało regulacji na wypadek zaginięcia – jedynie: jeżeli zaginął, albo popadł w niewolę, to żona może 
zawrzeć po 5 latach kolejny związek małżeński 

2.

Osoba prawna – dopuszczono możliwość, iż majątek i prawa majątkowe mogą mieć także podmiot, które nie 
są jednostką 



np. miasto stawało się właścicielem dróg 



prawo rzymskie nadawało quasi­osobowość prawną takim podmiotom jak:
1) res publica – fiscus 

2) municipia
3) colonia

4) collegia – zrzeszenia osób wykonujących podobny zawód (U12T) 
5) spółki publicjańskie 



dopiero w XIX wieku pojawiło się pełne pojęcie osoby prawnej, jako:

1) samodzielnego podmiotu prawa
2) kreowanego przez porządek prawa w określony sposób

3) posiadający zdolność prawną
4) zdolność do czynności prawnej

5) organy, których działania są traktowane jak działania osoby fizycznej



wyróżniono wtedy:
1) osoby prawne typu korporacyjnego – stanowiące zrzeszenie osób 

2) osoby prawne typu fundacyjnego – o celu społecznym 

3. Ewolucja prawa rzymskiego:

1. Jurysprudencja: 

*zagadnienia:

1.

Jurysprudencja okresu klasycznego (przedstawiciele i sposoby działania) x3

2. Metody pracy jurystów przedklasycznych i klasycznych x2

◦

jurysprudencja – roztropność w odniesieniu do prawa – tak określano osoby, które wyróżniały się wiedzą prawniczą 
i wykorzystywali ją w praktyce; trzy okresy:

1. Jurysprudencja kapłańska

▪

monopol na wiedzę prawniczą – znali formalne reguły sporządzania aktów prawnych i kalendarz sądowy; 

▪

nie chcieli się dzielić tą wiedzą 

▪

ich monopol został złamany w 304 – ius Flavianum – publiczne ogłoszenie zbioru formuł procesowych, 

▪

od III wieku publiczne nauczanie prawa 

2.

Jurysprudencja kautelarna 
▪

posiadali umiejętności budowania nowych formuł, aktów prawnych 

▪

odpowiadali na problemy, na które nie było wcześniej odpowiedzi

3.

Veteres – pierwsi, starsi przedstawiciele rozwiniętej jurysprudencji 

▪

Aquilius Gallus opracował zarzut podstępu

4.

Jurysprudencja klasyczna 
1. Okres wczesnoklasyczny



działalność veters doprowadza do tego, że w dyskusji pojawiają się różne poglądy   pojawiło się 

→

bardzo wiele kontrowersji



formułują się dwie szkoły:
1) Sabinianie – Capito, Sabinus

2) Prokulianie – Labeo 



było to bardzo produktywne, ale i uciążliwe 



spierali się o pełnoletność, o znalezienie skarbu, o łączenie przedmiotów 

2. Okres rozwinięty klasyczny



przedstawiciele: Julian, Gajusz, Pomponiusz, Celsus 



weryfikują dorobek veteres, Sabinianów i Prokulianów – wybierają to co najlepsze – przełamują 

kontrowersje i wprowadzają nowe, uniwersalne rozwiązania 



wiek – Prokulianie – 14 lat, skarb – kompromis pomiędzy dwoma teoriami, przetworzenie – jeśli da 
się wrócić do stanu pierwotnego – to właścicielem rzeczy przetworzonej jest właściciej materiału, nie 

da się – właścicielem jest przetwórca 

3. Okres późnoklasyczny



Papinan, Modestyn, Ulpian, Paulus 



systematyzują i uogólniają dorobek swoich poprzedników 



mamy do czynienia z procesem biurokratyzacji jurysprudencji – wcześniej składała się z prywatnych i 
niezależnych jurystów, a prawo prywatne rozwijało się niezależnie od państwa 



w czasie pryncypatu niezależni juryści wiążą się z władzą publiczną ­ polityka cesarska – miało ich 

przyciągnąć: 
1) ius respondendi – prawo do publicznego udzielania odpowiedzi, które było pomyślane jako 
przywilej udzielany przez cesarzy niektórym z prawników (responsum było wiążące dla sędziego)

2) kariera urzędnicza – pokusił się na to Javolenus czy Julian (namiestnicy w Germanii) 



próbowali zbudować syntetyczny model prawa rzymskiego, co im się nie udało, w zamian 

sformułowali reguły łacińskie, które stały się fundamentem prawa rzymskiego 



od połowy II­III wiek przestają wydawać swoje opinie pod nazwiskiem, a pod imieniem cesarza w 
postaci reskryptów (działalność kancelarii)



inspirowali się – leges, edyktami pretorskimi, zwyczajami (mos), doświadczeniami innych krajów, 

odwoływali się do rozsądku i intuicji, a także takich pojęć jak bona fides, ratio naturalis, equitas 



odwoływali się do technik argumentacji takich jak – argumentum a contrario, a~ ad absurdum, a~ a 
fortiori 



wybierali oni rozwiązania, które najlepiej się sprawdzały – oznaczało to niepewność prawa, ale z 

drugiej strony gwarantowało elastyczność

2. Jursyprudencja klasyczna – ewolucja i metody działani



na wpływ profesjonalizacji jurysprudencji, która z początku składała się z prywatnych badaczy prawa, a ich 
opinie nie miały charaktery wiążącego, miało wprowadzenie ius respondendi przez cesarza Augusta 

Oktawiana 



wraz z pojawieniem się tej konstrukcji obserwujemy postępującą biurokratyzację jurysprudencji:
1) 

ius responendi – nadawało wiążący charakter rozstrzygnięć wybranych prawników 

2) kolejnym etapem biurokratyzacji było 'kuszenie' 

karierą urzędniczą dotychczas niezależnych prawników 

przez Hadriana   wcześniej, już w 90 roku Jawolenus został namiestnikiem w Germanii (Moguncja), a jego 

→

uczeń Julian – w Kolonii 

 z czasem wszyscy liczący prawnicy zajmowali wysokie stanowiska urzędnicze, a to ich pozbawiało 

→
niezależności 
3) postępująca biurokratyzacja doprowadziła do 

wyparcia responsów – podpisywanych przez prawników, a 

zastąpiła je reskryptami wydawanymi przez prawników w imieniu cesarza 



jedną z najistotniejszych przyczyn potęgi jurysprudencji była niekompletność rzymskiego ustawodawstwa – 

prawnicy zajmowali się tak zwanymi 'hard cases', a nie 'clear cases'

 skutkowało to tym, iż wiele problemów było przez różnych prawników inaczej postrzegane 

→



działalność prawników cechowała się więc:
1) 

kazuistyką – rozstrzygali oni bardzo wymyślne, nietypowe przypadki 

2) szybko zrezygnowali z prób systematyzowania prawa – udało im się opracować

 szereg reguł, które 

traktowali jednak posiłkowo – przewidywali od nich szereg wyjątków – najlepiej oddają to słowa: „non ex regula 
ius sumatur” ­ nie z reguły wynika prawo
3) byli 

nieufni zarówno względem definiowania jak i tworzenia sztucznych podziałów 

 byli praktykami, a nie teoretykami 

→
4) byli przeciwko argumentacji dedukcyjnej; rozwinęli takie schematy argumentacyjne jak – 

analogia, a 

contrario, ad absurdum 
5) za znajomość prawa uznawali, nie znajomość słów ustawy, a jej znaczenia 



główne dzieła prawników tego okresu to:
1) dzieła kazuistyczne: 

responsa – analityczne rozstrzygnięcia rzeczywistych przypadków prawnych, 

queastiones, disputationes, epistulae – dzieła o charakterze bardziej teoretycznym, digesta – dzieła 
zebrane poszczególnych prawników
2) 

komentarze – do edyktu pretorskiego i edylskiego, do dzieł wcześniejszych prawników, do poszczególnych 

aktów normatywnych 
3) dzieła dydaktyczne: 

institutiones – podręczniki,  takie dzieła jak – reguły, sentencje, definicje, opinie, 

pisma instrukcyjne

3. Pogląd prawników rzymskich na prawo i sprawiedliwość x6

4. Okresy rozwoju antycznego prawa rzymskiego x3

(albo: Ewolucja antycznego prawa rzymskiego)

5. Recepcja prawa rzymskiego



o tym, że inflirtacja prawa rzymskiego na terenie Niemiec była najsilniejsza zadecydowały względy 

ideologiczne – Cesarze wychodzili z założenia, że prawo rzymskie jest prawem cesarstwa niemieckiego 
jako kontynuatora imperium rzymskiego 

­> miało zatem obowiązywać z racji cesarstwa (ratione imperii) w przeciwieństwie do Francji – non ratione 
imperii, sed imperio rationis – gra słów – każdy wie o co chodzi 



koncepcja ta zrodziła się już w okresie polityki włoskiej Hohenstaufów w XII wieku – mimo wszystko, ta 

wczesna recepcja prawa rzymskiego nie dokonała większych przeobrażeń w prawie 
­> świadczy o tym chociażby Zwierciadło saskie 



w faktycznym przenikaniu prawa rzymskiego do Niemiec miał duży udział dorobek kanonistów 



nauczanie prawa rzymskiego na niemieckich uniwersytetach spowodowało jego przyswojenie przez sądy 

– gdyż w ich skład wchodziły najczęściej osoby posiadające uniwersyteckie wykształcenie 



wszystko to doprowadziło do swoistego dualizmu prawa – w przypadku rozstrzgania sporu można było 
powołać się na prawo lokalne (ziemskie) albo rzymskie 

­> niepewność prawa była niekiedy wykorzystywana przez prawników dla własnych korzyści stąd 
powiedzenia: "Juristen bosen Christen" – prawnicy złymi chrześcijanami albo Juristen­Judisten



podsumowując właściwa recepcja prawa rzymskiego odbyła się na trzech płaszczyznach:

1) działalność jurystów i fakultetów prawa – sądy w szczególnie trudnych sprawach mogły przesłać 
akta sprawy wydziałom prawa z wnioskiem o wydanie opini prawnej, która stawała się wiążąca i stanowiła 
podstawę wyroku sądu

2) największa rola: Sąd Kameralny Rzeszy – miał się powoływac na prawa powszechne Rzeszy, a 
także na bazie praw lokalnych – jakoże istniał obowiązek udowodnienia obowiązywania danej normy, a 
prawa lokalne miały charakter prawa zwyczajowego to w praktyce powoływano się głównie na prawo 

powszechne – bazujące na prawie rzymskim 
3) 

wydawanie przez władców terytorialnych lub miast zbiorów prawa lokalnego (landrechty lub 

reformacje) – były one formą unifikacji miejscowego prawa zwyczajowego, ale z reguły były redagowane 

przez wybitnych jurystów, którzy przenosili do ich treści normy prawa rzymskiego. Przykładem może być 
Landrecht Księstwa Pruskiego z 1620 

6. Próby systematyzacji prawa rzymskiego w starożytnym Rzymie i czasach nowożytnych



należałoby zacząć, od tego, że Rzymianie nie lubili podziałów (podobnie jak definicji) – uważali je za sztuczne, 

nie byli teoretykami, a praktykami 



wszelkie podziały, które zaraz wyróżnimy, są uproszczeniem i z dużą dozą prawdopodobieństwa możemy 
powiedzieć, że np. to pierwsze rozróżnienie było nieznane Rzymianom 



o wyodrębnieniu się prawa karnego z cywilnego, świadczy fakt, że od 289 sądownictwo karne sprawowało trzy 

osobowe kolegium 

1. Prawo publiczne – prywatne 



utrwalony w Europie podział na prawo publiczne i prywatne pierwotnie wywodzi się ze względu na 
pochodzenie źródła:

1) lex publica – ustawa publiczna, to ustawy zgromadzeń ludowych 
2) lex privata – lex contractus – klauzula umowna, zawierana jest przez strony umowy 



niewykluczone też, że ius privatum oznaczało tyle co dzisiejsze „prawo podmiotowe” ­ władzę nad 

osobami i rzeczami, przenoszoną przez same czynności o charakterze publicznej 



inną propozycją podziału jest: 
1) ius publicum – normy bezwzględnie wiążące (ius cogens) 

2) ius privatum = ius dispositivum

2. Ius civile – ius honorarium



prawo cywilne w okresie republiki było tworzone przez zgromadzenia ludowe, było stałe, miało 
skomplikowany proces uchwalania 



ius honorarium – było prawem tworzonym przez pretora i miało ono korygować, wspomagać prawo 

cywilne; było elastyczne

3. Ius civile – ius gentium



ius civile obowiązywało w Rzymie, ius gentium było stosowane przez pretora peregrynów – powstało w 
wyniku kompilacji różnych porządków prawnych, różnych ludów podległych Rzymianom 



pełniło funkcję prawa prywatnego międzynarodowego, w rzeczywistości stawało się inspiracją dla prawa 

rzymskiego i umożliwiło rozwinięcie prawotwórczej działalności pretora 



efektem rozwoju ius gentium były takie instytucje w prawie rzymskim jak grecki zadatek, emifteuza, 
umocnienie długu, pożyczka morska, katastrofa morska itd. 

4. Ius naturale – ius civile/gentium



prawnicy rzymscy wpływając na proces prawotwórczy, odwoływali się do ius naturale – pewnego prawa 

wpisanego w istotę człowieka 



prawo stanowione miało zatem podążać za prawem naturalnym 



oczywiście sam fakt istnienia niewolnictwa, wojen itd. pokazywał, iż ius naturale było tylko pewną 

koncepcją sztuczną 



Ulpian uporządkował to tak:
1) ius civile podlegają Rzymianie

2) ius gentium wszystkie narody
3) ius naturale wszystkie istoty żywe 

5. Tak po fakcie pomyślałem, że mogło chodzić o to: 



dwa modele usystematyzowania prawa prywatnego:
◦

Gaius – podział na persona – res – actio – zaadoptowane przez Justyniana, utrzyma się przez cały 
okres ius commune, wraz z ABGB i CC; tzw. trójelementowa systematyka, inaczej instytucje Gaiusa 

◦

George A. Heise – niemiecki pandektysta z przełomu XVIII i XIX wieku 

 wyróżnienie części ogólnej – tzw. wyłączenie przed nawias (Ausklamerung) w części ogólnej 

→
zawrzeć można było pewne postanowienia, by nie musieć ich w kółko powtarzać – definicje zdolności 
prawnej, czynności prawnej, przedawnienia, przedstawicielstwa 

 i kolejnych części – KC: prawo spadkowe, prawo zobowiązań, prawo rzeczowe, pandektystyka: 

→
prawo zobowiązań, prawo rzeczowe, prawo familijne, prawo spadkowe 

7. Glosatorzy i postglosatorzy x2



dają początek badania prawa rzymskiego w średniowiecznej Europie



prawnik boloński Irnerius – stawiał sobie za cel poznanie i wyjaśnienie tekstów justyniańskich w 

przekonaniu, że w tych tekstach są odpowiedzi na wszelkie pytania



ich działalność:
1) przepisanie tekstów prawniczych w celu upowszechnienia  (Litera Fiorentina)

2) komentowanie ich za pomocą głos marginalnych



czytając te rękopisy, zauważyli, że :
1) pojawiają się różne rozwiązania podobnych sytuacji, (nie wiedzieli co dalej z tym zrobić), a także 

pewne schematy 
2) odkryli pewne modele podziałów w prawie 

3) znajdywali w prawie rzymskim rozwiązania tak istotnych problemów jak konflikt cesarza z papiestwem 



w XVI wieku, gdy teksty te były drukowane dokonano kompilacji tekstu antycznego z glosami Akursjusza, 
nie rozróżniając tekstu i komentarzu 



glosatorzy z jednej strony pokazali, że prawo rzymskie może służyć praktyce i dali fundament pod 

działalność konsyliatorów, z drugiej strony doprowadzili do zniekształcenia prawa rzymskiego 

8. Główne cechy pracy konsyliatorów i ich wpływ na rozwój prawa prywatnego (XIV­XVI wiek) x5



rozwinęli kierunek zapoczątkowany przez glosatorów – chcieli praktycznie wykorzystać wiedzę płynącą z 
prawa rzymskiego 



mieli szczególny autorytet – udzielali porad prawnych niczym antyczni juryści (nie prywatnie, a w konsyliach) 



ich punktami odniesienia były:

1) prawo statutowe oparte na statutach miast (włoskich)
2) prawo kanoniczne 

3) prawo zwyczajowe utrwalone w praktyce handlowej 
4) teksty rzymskie opatrzone glosą 

 podzielali opinię glosatorów, iż w rzymskich tekstach znajduje się prawnicza prawda, z tymże, jeżeli nie 

→
potrafili znaleźć odpowiedzi na jakieś  pytanie, to próbowali to wyinterpretować (inaczej niż glosatorzy, którzy 

literalnie odczytywali tekst) 



najważniejsi przedstawiciele: Baldus del Ubaldis, Bartolus de Saxoferato 

9. Francuski humanizm prawniczy x2



w XVI wieku konsyliatorzy stracili na znaczeniu – wraz z reformacją upada mit prawa rzymskiego jako 
objawionej prawdy; zastępuje ich stojący w opozycji do konsyliatorów ­ francuski humanizm prawniczy 



wyróżniamy w nim dwie tendencje:
1) 

nurt historyczny (Kujacjusz, Favre) – wyraźnie akcentowano, że teksty zawarte w zbiorach justyniańskim 

pochodzą od różnych ludzi, z różnych epok – mogą się więc różnić ze względu na to kto, kiedy je stworzył i jak 
zostały zmodyfikowane przez interpolacje justyniańskie 

 krytycyzm: skoro na jedną sprawę, już Rzymianie mieli różne poglądy, to nie można mówić o jedynym 

→
słusznym rozwiązaniu 

­ w prawie należy pogodzić się z kontrowersjami – dzięki temu zyskujemy dystans i swobodę w podejściu do 
rozstrzygnięć prawnych 

(postulat większej swobody interpretacyjnej)

2)

 nurt systematyczny (Hugo Donellus) – dostrzeżono zalety i słabości prawa rzymskiego

 zalety: możliwość usystematyzowania prawa (res­personae­actio) 

→

 wada: digesta pokazują, że prawo rzymskie było chaotyczne 

→
­ postulat Donellusa – uporządkowanie prawa, z którego idzie wyciągnąć konkretne wnioski – rozróżnia prawo 

materialne (mówi jakie są prawa i obowiązki) i procesowe (w jaki sposób chronić te prawa lub wyciągać 
konsekwencje z niewykonania obowiązków) 

­ Johannes Apel rozróżnił ius in re – prawo rzeczowe  i ius ad rem – prawo zobowiązań 

10. Usus modernus Pandectarum XVIII wiek 



od zakończenia wojny trzydziestoletniej 1648 do wybuchu rewolucji francuskiej – na terenie krajów niemieckich 

panował kierunek doktrynalny – zwany usus modernus Pandectarum 



utożsamiali oni Pandekty jako główna część kompilacji justyniańskiej, stąd usus modernus – nowoczesne 
zastosowanie 



a zatem chodziło o zastosowanie prawa justyniańskiego z modyfikacjami niemieckimi 



odrzucono autorytet prawa rzymskiego uzupełniając go prawem lokalnym, dając nawet pierwszeństwo w 

orzecznictwie sądowym prawu lokalnemu nad prawo rzymskie 



oczywiście wynikało to z rozbicia terytorialnego I Rzeszy 



główną rolę odgrywał Kameralny Sąd Rzeszy Niemieckiej – najważniejsi byli prawnicy sascy



poszczególne dziedziny bazowały na takich zasadach:
1) prawo rodzinne – zakładało podporządkowanie żony mężowi (w raz z prawem karcenia)

2) prawo spadkowe – rzymski testament i system zachowku, ale dziedziczenie już według germańskiego 
systemu parantel, uzupełnionego o rzymskie prawo reprezentacji 

3) prawo rzeczowe – przy nieruchomościach bazowali na prawie lokalnym, przy ruchomościach – synteza 
germańsko­rzymska 

4) prawo zobowiązań – innowacyjność, pojęcie umowy uznano za złożone z oferty i jej akceptacji, która 
czyniła umowę nieodwołalną, bazowała na zasadzie swobody umów 

5) prawo procesowe cechowało się odwoływaniem do dorobku naukowego (opiniowanie przez wydziały prawa 
wyroków sądu na zlecenie tego drugiego) 

11. Metoda pracy pandektystów i ich zasługi dla rozwoju prawa prywatnego (albo: niemiecka szkoła 

pandektystów) x4



za radą Savignyego

 odrzucono pomysł kodyfikacji prawa prywatnego – w efekcie stworzyli system 

Pandektów studiując CIC 



w Niemczech w tym czasie miały miejsce ruchy zjednoczeniowe i Niemcy poniekąd 'domagali' się 

uporządkowania prawa na wzór austriacki (ABGB) czy francuski (CC)



pandektystyka była więc surogatem – ekwiwalentem kodyfikacji 



bazowali oni na:
1) rzymskim pojęciu wolności osobistej i wolnej własności
2) zasadzie swobody umów

3) walce z feudalizmem
4) anty­socjalnym leseferyzmem 



ich sztandarowym wynalazkiem jest 

wyszczególnienie części ogólnej (wyjęcie pewnych pojęć przed nawias 

– Ausklamerung) – zawdzięczają to Georg Arnoldowi Heise 

część ogólna   prawo rzeczowe   rodzinne   spadkowe 

→

→

→

(konstrukcja ta została odrzucona przez ZGB, kodeks włoski, przyjęta przez polski, portugalski i w pewnym 

stopniu holenderski) 



do konstrukcji pandektystyki należą:
1) abstrakcyjność czynności prawnych – Savigny
2) idea majątku celowego – Brinz

3) culpa in contrahendo – Ihering



najlepiej podsumowuje dorobek pandektystów „Lehrbruh” Windscheida z 1906 roku 

 zastępował on sędziemu niemieckiemu zarazem kodeks, komentarz i zbiór orzeczeń

→
„Prawoznawstwo to Pandekty, a Pandekty to Windscheid” 



dominująca pozycja dogmatyki uniwersyteckiej wyróżnia styl niemieckiego prawa cywilnego po dziś dzień–

kodeks niemiecki ma charakter naukowy, a wyrok sądowy to minirozprawka naukowa



następcy Savignyego umyślnie ignorowali dorobek od konsyliatorów po XIX wiek, uważając go za „historycznie 
nieugruntowany”, ewentualnie robili wyjątek dla stojących „blisko źródeł” glosatorów i humanistów 



skutkiem tego odrzucili taki dorobek ius commune jak:

1) cesja wierzytelności
2) klauzulę rebus sic stantibus – ale zastąpili je swoją konstrukcją „Geschaftsgrundlage” 

3) culpa in contrehendo – mimo że lansował ją Ihering została odrzucona z BGB 

12. Szkoła historyczna 



jeden z najważniejszych nurtów w europejskim XIX­wiecznym prawoznawstwie, rodzi się w opozycji do 

oświeceniowych koncepcji prawa natury 



impulsem do jej powstania był spór z 1814 roku ­ prof. Antona Thibauta z uniwerku w Heidelbergu z Savignym 
o celowości szybkiej kodyfikacji prawa niemieckiego

­> Thibaut postulował na wzór napoleoński całościową kodyfikację prawa na obszarze Niemiec 
(widział w tym narzędzie służące zjednoczeniu Niemiec – na które wszyscy mieli nadzieje po czasach 

napoleońskich, kiedy to małe państewka były wchłaniane przez większe i kiedy to w wyniku sekularyzacji 
biskupstw doprowadzano do częściowego zjednoczenia) 



Savigny oczywiście shejcił, raz jako arystokrata burużujski charakter KN, dwa jako twórca teorii prawa 
będącego wytworem ducha narodu, nie mógł poprzeć narzucania obcego systemu prawa 



a więc główny pogląd szkoły historycznej: jedność Rzeszy musi wynikać nie z aktu ustawodawczego, a 

rozwijającej się w sposób organiczny nauki prawa, która byłaby wspólna dla całego narodu 



głosili oni, że podstawą prawoznawstwa nie jest ahistoryczny racjonalizm, który okdrywa wieczne i absolutne 
prawo natury, ale naukowe badanie procesu powstawania norm prawnych 
­> podstawowe założenie: 

stworzenie spójnego systemu prawnego w drodze opracowania 

zmieniających się na przestrzeni wieków norm prawnych 



pogląd ten uosabiał konserwatywną wiarę w ewolucyjny charakter zmian społeczno­politycznych



z czasem szkoła podzieliła się na dwa nurty:
1) romanistyczny – oparty na badaniach nad prawem rzymskim i jego recepcją ­Savigny, Dajczak

2) germanistyczny – który zajmował się germańskimi prawami szczepowymi np. Otton von Gierke



pierwszy nurt przyczynił się do powstania nurtu pandektystycznego 
­> odeszli oni od badania ewolucji prawa, jej recepcji a skupili się na "czystym" prawie rzymskim i 

wykorzystywali je w celu tworzenia nowych konstrukcji cywilistycznych (ruch pandektystyczny przyczynił się 
więc do czegoś co nazywamy drugą recepcją prawa rzymskiego) 



ich zasługi:
1) podział na pięć częsci prawa cywilnego: ogólna, prawo rodzinne, rzeczowe, obligacyjne, spadkowe 

2) zbudowali katalog abstrakcyjnych pojęć prawnych 
3) metoda badawcza: jurysprudencja pojęć 



szkoła pandektystyczna silnie oddziaływała na BGB i ZGB i wydała takie znakomitości jak Bernhard 

Windscheid 

13. Ewolucja prawa rzymskiego (w różnych wariantach: XI­XVI, XVII­XIX wiek, XV­XIX)

(albo: systematyka prawa  prywatnego w epoce rzymskiej i czasach nowożytnych, ewolucja prawa prywatnego, 
znaczenie) x10
◦

jak mniemam 'wystarczy' pojechać po glosatorach, komentatorach, konsyliatorach, humanizmie, 

pandektystyce i jesteśmy w domu 

2. Proces i inne:

1. Ewolucja egzekucji w prawie rzymskim (egzekucja osobista) x3

1. Egzekucja osobista (proces legisakcyjny)



wyrok zasądzający dawał podstawę do wdrożenia egzekucji, jeżeli pozwany w ciągu 30 dni nie zaspokoił 
pretensji powoda  



polegało to na tym, że:

1) powód w obecności pretora kładł na pozwanym rękę 
2) zabierał go do prywatnego więzienia na 60 dni

3) wyprowadzał go w dni targowe trzykrotnie przed oblicze pretora i ogłaszał jego zadłużenia   jeżeli nikt 

→

go nie wykupił, mógł go sprzedać, a nawet zabić 



ustawa XII Tablic umożliwiała nawet podział ciała względem dłużników, zostało to złagodzone lex Poetelia 

z 326, która zabraniała sprzedaży dłużnika w niewolę nieprzyjacielską bądź jego zabicia   odtąd dłużnik 

→

był osobą półwolną i miał odpracowywać swój dług 



najstarszy proces rzymski nie przewidywał podejmowania osobiście przed dłużnika w toku egzekucji 

środków obrony – mógł to jedynie zrobić vindex – osoba trzecia   mógł odtrącić rękę wierzyciela, co 

→

umożliwiało uwolnienie dłużnika i powstanie nowego postępowania sądowego z udziałem 

interweniującego windeksa jako stronę i jeśli proces taki kończył się zasądzeniem dłużnika, wyrok opiewał 
na podwójną wartość kwoty, na jaką opiewała  egzekucja przeciw dłużnikowi 

2. Uniwersalna egzekucja majątkowa + ustawy Augusta (proces formułkowy)

▪

wkrótce w procesie formułkowym wprowadzono 

uniwersalną egzekucję majątkową – uniwersalna, bo 

obejmowała cały majątek, ale również dlatego, ze do rozpoczętej przez jednego z wierzycieli, mogli 

przyłączyć się pozostali; w rok po egzekucji mogli rozpocząć nową

▪

uniwersalna egzekucja majątkowa przebiegała w drodze osobnego prywatnego procesu na podstawie 
actio iudicati – jeżeli był jeden wierzyciel, to przejmował cały majątek, 

▪

a jeżeli wielu, to wybierali zarządcę konkursu – magister bonorum, który sprzedawał całość dóbr dłużnika 
(venditio bonorum), a ich nabywca – bonorum emptor stawał się sukcesorem uniwersalnym dłużnika i za 

długi odpowiadał do wartości, którą zwycięsko zaoferował w licytacji 

▪

egzekucja majątkowa była bardziej racjonalna od osobistej, ale niewiele bardziej humanitarna   dłużnika 

→

pozbawiano wszystkiego co przedstawiało wartość 

▪

stąd za Augusta w stosunku do osób, które popadły w długi bez swej winy, dopuszczono dobrowolne 

odstąpienie majątku wierzycielom przy zachowaniu środków koniecznych do życia 

3. Syngularna egzekucja majątkowa (proces kognicyjny) 



w pryncypacie senat stworzył przywilej egzekucyjny dla siebie, członków swoich rodzin, osób 
niedojrzałych i chorych umysłowo w postaci 

syngularnej egzekucji majątkowej 

 w poprzedniej formule nabywcy uniwersalni przejmowali dobra wielokroć cenniejsze niż to co należne 

→
było wierzycielom, tutaj kurator sprzedawał rzeczy aż do zapłacenia za długi



popularnym działaniem było umniejszanie swojego majątku w drodze czynności prawnych 



wierzyciele dostali od pretora interdictum fraudatorium – które umożliwiało wydobycie rzeczy nabytych 

przez osoby trzecie od dłużnika (u Justyniana – actio Pauliana) 



za udział w akcie fraudacyjnym można było być posądzonym o delikt prawa pretorskiego

2. Apelacja w procesie rzymskim x2



w procesie legisakcyjnym i formułkowym nie istniała możliwość odwołania się od wyroku (brak podstaw ku 
temu – tzw. podstaw rewizyjnych) 



w procesie kognicyjnym jest to konieczne – strona traci wpływ na wyrok sędziego 



by móc zaskarżyć jakiś wyrok – trzeba było być obecnym podczas wydawania poprzedniego



rzymski tok instancji umożliwia stworzenia środka zaskarżenia wyroków w postaci apelacji z prowincji, 

najpierw cesarskich, a potem także z senackich (oznaczało zakwestionowanie wyroku bądź nawet 
kompetencji sędziego) 



pierwotnie wnoszono ją ustnie do protokołu, później także pisemnie 



apelacja cechuje się:

1) suspensywność – zawiesza wykonanie, a więc i prawomocność wyroku
2) dewolutywność – przenosi rozpatrywanie sprawy do wyższej instancji 

 zakres kognicji sądu wyższej instancji – całe postępowanie toczy się od nowa, niedopuszczalne były tylko 

→
nowe żądania, natomiast dozwolone nowe twierdzenia, zarzuty i dowody 



za Justyniana wszedł obowiązek stawienia się na rozprawie poapelacyjnej 



apelacja była związana z ryzykiem:

1) pierwotnie: czterokrotna wartość kosztów sądowych dla wygrywającego
2) Konstantyn: strata połowy majątku, a nadto dwa lata na wygnaniu albo w kopalni 

3) Justynian: zwrot kosztów stronie z możliwością podwyższenia przy pieniactwie  

3. Postępowanie dowodowe w procesie prywatnym x2



jakiś pomysł? 

4.

Małżeństwo – istota i podstawowe skutki prawne 



„matka jest zawsze pewna, ojcem zaś jest ten, na kogo wskazuje małżeństwo” z tej zasady płynęła 

dyskryminacja dzieci pozamałżeńskich – jeśli czyjaś matka nie ma męża, to trzeba uznać, że dziecko nie ma 
ojca 

 najważniejsze jest jednak to, że zrodzenie w małżeństwie stanowi podstawowy sposób wejścia pod patria 

→
potestas – czyli zyskania środowiska i środków do życia i rozwoju 



takie małżeństwo nazywano iustum matrimonium albo matrimonium iuris civillis, jeśli ma ono miejsce 

pomiędzy innymi mieszkańcami państwa rzymskiego to mowa o matrimonium iuris gentium 



w razie utraty wolności, małżeństwo przestawało być ważne, a obywatelstwa degradowane do małżeństwa 
typu gentium 



rodzina była komórką autonomiczną – państwo nie ingerowało wewnątrz (odwrotnie jak dziś)



istniała instytucja zaręczyn – przyrzeczenie zawarcia małżeństwa w przyszłości (sponsalia) – nie miały 

charakteru bezwzględnie wiążącego 



małżeństwo oddziaływało na wielu płaszczyznach:
1) prawo do spadku 
2) prawo męża do posagu

3) zakaz wzajemnych darowizn
4) powinowactwo pomiędzy małżonek a rodziną małżonka 



cechy:
1) jest to związek heteroseksualny 

2) charakter prywatny, nieformalny, świecki 
3) jest zawarte nawet jeśli nie doszło do pożycia małżeńskiego 

4) osoby będące pod pater famillias potrzebowały zgody swojego opiekuna
5) małżeństwo nie było nierozerwalne (instytucja rozwodu) 



skutki prawne:
1) powstanie stosunku powinowactwa

2) zakaz zawarcia kolejnego związku małżeńskiego 
3) dzieci zrodzone w małżeństwie uchodziły za prawe i korzystały z pełni wynikających stąd praw

4) żona uzyskiwała pozycję społeczną męża
5) mąż miał obowiązek utrzymywać żonę, ale decydował też o miejscu jej zamieszkania i o sposobie 

wychowywania dzieci 
6) małżonkowie zobowiązani do wzajemnego szacunku 

7) z małżeństwem mogło być związane z manus męża nad żoną (wejście pod pater potestas)
8) mąż stawał się sukcesorem uniwersalnym żony i zarządcą jej majątku 

9) mąż stawał się właścicielem posagu, ale wrazie rozwodu miał obowiazek oddania go ojcu
*

Wiek:



istniał spór pomiędzy Prokulianami, a Sabinianami – pierwsi chcieli faktycznego sprawdzenia dojrzałości 
chłopca, drudzy chcieli sztywnej granicy wieku



wygrał pogląd Sabinianów – Justynian uznał pomysł Prokulianów za 'bezwstydny'



granica wieku: 12K, 14M 

* Affectio maritalis – trwała wola każdej ze stron 



trwała – bo o trwaniu małżeństwa decydował stan faktyczny – jeśli strony chciały utrzymania małżeństwa, to 

trwało, jeśli nie, to dochodziło do rozwodu 

 rozwód jest wpisany w samą koncepcję małżeństwa 

→



wszelkie próby ograniczenia go – nawet karą umowną za zakończenie małżeństwa, było nieważne ipso iure 
*

Conubium – uprawnienie, aby pojąć żonę zgodnie z prawem 



po pierwsze – należy wspomnieć, iż do Marka Aureliusza tylko na gruncie prawa spadkowego, małżeństwo 

było uznane za nieważne (jeśli ktoś miał ograniczone conubium), dopiero MA wprowadził sankcję nieważności 



ograniczenia: 
1) trzeba było być 

obywatelem rzymskim

 tylko w wyjątkowych sytuacjach pozwalano Latynom i peregrynom na ślub z Rzymianami – straci to sens po

→

 

212 roku (edykt Karakali) 

2) po drugie do 445 BC nieważne były śluby pomiędzy patrycjuszami, a plebejuszami
3) na mocy lex Iulia z 18 BC nie można brać za żonę

 kobiety o złej reputacji, a senatorowie nie mogli z 

wyzwoleńcami 
4) Marek Aureliusz zabronił ślubu pomiędzy 

opiekunem, a podopieczną (potem rozciągnięto na kuratora) 

5) w cesarstwie chrześcijańskim – 

zakaz chrześcijan z żydami 

6) porywacz z uprowadzoną kobietą (jak kodeks kanoniczny z XX wieku) 
7)

 spokrewnieni początkowo do VI stopnia, potem do IV 

8) 

powinowactwo (określane nie zasadą, a katalogiem zabronionych związków)



wiele z tych przeszkód przeszło do prawa ius commune i w różnych porządkach, część utrzymała się do dziś, 
a część straciła na znaczeniu 

5. Opieka i kuratela x3



tutela – opieka prawna, cura – kuratela 



mogły być sprawowane jedynie przez mężczyzn – tylko do ustawowej opieki nad niedojrzałym dopuszczano w 

prawie poklasycznym matkę, a za Justyniana nawet babkę 



w późnym cesarstwie wprowadzono też zasadę, że opiekunami nie mogą być żołnierze, zakonnicy, osoby 
pozostające w niezgodzie z ojcem lub narzucający się do sprawowania opieki 



różnice:

1) opieka – trwała, kuratela – czasowa 
2) opieka służy całościowej i trwałej ochronie osobistych i majątkowych interesów poddanej opiece osoby sui 

iuris, gdy kuratela – służy ochronie praw i interesów majątkowych danej osoby
3)  opieka pojawia się w sytuacjach, które można uznawać za normalne – obejmuje niedojrzałych, kobiety 

(chodzi o to, by mogły one funkcjonować normalnie), a kuratela ustanawia się w okolicznościach wyjątkowych 
– dla marnotrawcy, niepoczytalnych, nieobecnych, dla dojrzałego co nie skończył 25 lat, dla poczętego, ale 

nieurodzonego 

 rozróżnienia te mają charakter dydaktyczny, w polskim prawie występuje jedna główna różnica – opieka jest 

→
bezpłatna, kuratela za wynagrodzenie, w Rzymie obie były honorowe (nieodpłatne) 

Prawo spadkowe:
1. Zasady:

1. Reguły interpretowania testamentu i jego treść x6

1. Treść:

▪

elementy konieczne – 

essentalia negoti ­ hereditas institutio – ustanowienie dziedzica 

­ musi być stanowcze i precyzyjne „Marcus heres est”

­ początkowo można było ustanowić dziedzica tylko do ułamkowej części majątku (w innym wypadku 
testament był nieważny) z czasem zaczęto uznawać ustanowienie do konkretnej rzeczy 

­ podobnie za ustanowienie spadkobiercy pod warunkiem niemożliwym albo sprzecznym z prawem 
uznawano za pro non scripta (tak jakby nie było to napisane)

▪

 accidentalia negoti – to co może się pojawić, ale nie musi:

1) substytucje (o tym i trzech kolejnych szerzej gdzie indziej) 

2) fideikomisy – adresatem jest fideikomisariusz 
3) legaty – adresatem jest legatariusz ­ beneficjent

4) wydziedziczenie – konieczność wydziedziczenia – synów w sposób imienny,  córki i nasciturusa w sposób ogólny „a 
resztę wydziedziczam”

­ początkowo nie trzeba było go uzasadniać, w prawie poklasycznym – ważność uzależniona od uzasadnienia i ogólna 
tendencja dąży do wskazywania podstaw wydziedziczenia 

5) darowizna – donatio moris causa (na wypadek śmierci) dokończyć 
6) wyzwolenia 

7) dyspozycje co do opieki
8) polecenia

2. Reguły:



w prawie rzymskim dziedziczenie testamentowe miało zawsze pierwszeństwo nad ustawą



testament cechował formalizm – wymagana była konkretna formuła – zapewniało to wiarygodność i 

bezpieczeństwo testamentu – wskazywał spadkobierców i inne regulacje



zawsze gdy przy interpretacji pojawiał się jakoś problem to konfrontuje się verba vs voluntas
­ nie chodziło o literalne odczytanie testamentu (zgodne z verbą), a o wolę testującego 



naczelną zasadą było:

favor testamenti – stojąc wobec wątpliwości co do ważności testamentu – robimy wszysstko, by 
testament wywarł skutki prawne 

 

→

„plus nuncaptum minus scriptum” ­ więcej powiedziano, a mniej napisano” ­ X – 1/3, Y 1/3, Z – 1/9 

– jakoże dla ważności testamentu powinien być cały rozdysponowany, to przyjmujemy, że Z też miał 

dostać 1/3

 

→

„falsa causa non nocet” – błędna przyczyna nie szkodzi – ktoś oznaczył spadkobiercą niewolnika, a 

ten przecież nie ma zdolności prawnej – spadek idzie dla jego właściciela

 

→

„falsa demonstrat non nocet” ­ fałszywe oznaczenie nie szkodzi – zapisanie komuś niewolnika przy 

błędnym oznaczeniu jego imienia (nie szkodzi, idzie ten, którego chciałeś dać) 



obiektywne reguły wykładni testamentu:
1) favor heredis – wykładnia korzystna dla spadkobiercy
­ X – 1/3, Y – 2/3 i legat dla małżonki: „moja małżonka ma otrzymać tyle co dziedzic” czyli ile? W ramach 

favor heredis to spadkobiercy mają podjąć decyzję 
­ a więc sens tej wykładni oddają słowa: jeżeli nie wiemy co zrobić, to dajmy wybór spadkobiercy jako 

kontynuatora osoby spadkobiercy
2) favor utaris – wykładnia korzystna dla małżonki
­ w analogicznej sytuacji zastosowanie takiej wykładni oznaczałoby wybranie tego rozwiązania, które jest 

korzystniejsze dla małżonki 
3) favor libertatis – wykładnia korzystna dla wolności
­ ktoś uczynił swojego niewolnik spadkobiercą, ale nie wyzwolił go (choć wydaje się, że taki był jego 

zamiar) – uznajemy więc, że niewolnik został uwolniony  



cechy tych wykładni:
1) obiektywne – nie bazuje się na woli 

2) mają miejsce tylko wtedy, gdy nie jest możliwe odczytanie voluntas 
3) oddają te wartości, którym Rzymianie się kierowali 

 nadanie rozsądnego kształtu testamentowi 

→

2. Hereditias petitio



była to skarga służąca wydobyciu spadku



legitymacja czynna: dziedzic prawa cywilnego – heres



legitymacja bierna – ulegała ewolucji historycznej:
1) początkowo skutecznie można było wystąpić tylko przeciwko osobie, która była posiadaczem majątku 

spadkowego i uznawała się za dziedzica 
2) proces formularny: przeciwko osobie, która uważała się za posiadacza

 ale dalej należało zbadać, jego wolę zachowania spadku dla siebie

→
3) proces kognicyjny – przeciwko każdemu posiadaczowi 

4) za Justyniana – nawet przeciwko posiadaczom fikcyjnym 



gdy wszystkie prawa, biorące początek od jednego podmiotu, przechodzą na inny – mówi się o 

sukcesji 

uniwersalnej (hereditas nihil aliud est quam successio in universum ius quod defunctus habuerit) 



rzymski porządek prawny zawsze dążył do znalezienia dziedzica – jeżeli nie było takiego na mocy ius civile, to 

odbywało się to na gruncie prawa pretorskiego (bonorum possesio)
1) pretor wprowadzał w posiadanie dóbr spadkowych, również osoby, których ius civile nie wskazywało – 
przydzielał im 

interdykt quorum bonorum (służył nabyciu posiadania) 

2) nie mógł jednak nikogo uczynić heres – to stawało się tylko na podstawie ustawy, a prawie klasycznym  np. 
senatus consultum albo konstytucji cesarskiej   w czasach Gaiusa mówiono o takiej osobie – w pozycji 

→

dziedzica – heredis loco 
3) gdyby pojawił się dziedzic ius civile w przeciągu roku – to staje się sukcesorem uniwersalnym, jeśli nie, to 

ma miejsce zasiedzenie spadku 
4) w prawie justyniańskim zrównano heredes i bonorum posessores 

3. Ustanowienie dziedzica x2



jest to warunek konieczny dla ważności testamentu, wystarczyły trzy słowa „X heres esto”, wszystkie inne 

elementy mają charakter fakultatywny 



napisać jeszcze coś o zdolności do nabywania spadku, o jego przyjęciu i będzie coś

4.

Zasady prawa spadkowego 
1. Semel heres, semper heres



definitywność dyspozycji testamentowej – kto raz został spadkobiercą, jest nim na zawsze – 



konsekwencją tej zasady jest ­  niedopuszczalność ustanowienia dziedzica pod warunkiem 
rozwiązującym – takie ograniczenie traktuje się, jako nieważne (pozostawiając ważne ustanowienie 

dziedzica) 

 ogranicza to konstrukcja zapisu powierniczego –

→

 fideikomis (cel: uelastycznienie prawa spadkowego) 



poza fideikomisem wyłomem od tej zasady jest konstrukcja testamentu żołnierskiego (możliwość 
ustanowienia dziedzica do części spadku, a reszta dziedziczy testamentowo)

2. Nemo pro parte status,  pro parte intestatus decedere potest

▪

nie jest możliwe aby po jednej osobie dziedziczono zarówno testamentowo jak i beztestamentowo – z 

tego wynika bezwzględny podział na:
1) dziedziczenie ex testamento 
2) dziedziczenie ab intestato

▪

w wyobrażeniu prawników rzymskich te dwie formy były niepołączalne – spadkodawca przenosił 
powierniczo swój majątek na jakąś osobę i dysponował w jakich częściach ma być podzielony jego 

majątek;od tej reguły stopniowo odchodzono:
1) testament żołnierski – II w. n.e. (ustawodawstwo cesarza Hardiana) – testamentem jest dowolnie 
wyrażona wola ­w każdej postaci rodzi skutki prawne 

­ jeżeli żołnierz mówił 1/2 dla córki, to tak było, a pozostała połowa szła ab intestatum
2) instytucja dziedziczenia przeciwtestamentowego – polegała na zakwestionowaniu testamentu i na 
dziedziczeniu przeciwko temu kogo wskazał testator 

­ chodziło o ochronę najbliższych testatora – polegało to na założeniu, że mają oni szczególne 
uprawnienia do spadku 

­ np. spadkodawca ma troje dzieci – spadkobierca A dostaje 1/4, B­ 1/4, przyjaciółka F – 1/2. Dziecko C 
pozostaje bez spadku – może ono zakwestionować skuteczność spadkobrania przez przyjaciółkę, 

natomiast części przypadające rodzeństwu są skuteczne., a jeżeli zasadność skargi zostanie uznana, to 
część przyjaciółki jest dziedziczona ab intestato. 
3) 

dopuszczenie zapisu powierniczego ciążącego na spadkobiercach testamentowych 

­ od Augusta dopuszczono dyspozycje, które opierał się na nieformalnej dyspozycji spadkodawcy – w 
sytuacji w której był jeden spadkobierca beztestamentowy – A i przypadał mu cały majątek, spadkodawca 

mógł poprosić, aby ten przekazał 1/2 majątku osobie G. 

3. Swoboda dysponowania majątkiem  i szacunek dla woli zmarłego x4 (albo: Zasada swobody 

testowania i jej ograniczenia x8):



reguła ta rozwija wartość prawa spadkowego – chodzi o to gdzie są granice wolności spadkodawcy? 



Najwcześniejsze prawo antyczne nie znało testamentu – cały majątek  pater familias przypadał rodzinie; 
w IV wieku pater familias już ma swobodę dyspozycji, opiera się:

1) na możliwości swobodnego sporządzenia testamentu
2) na możliwości swobodnej zmiany raz sporządzonego testamentu
3)

 z czasem zabroniono sporządzania testamentów wspólnych ­ „jeżeli ja umrę pierwszy to ty 

dziedziczysz mój majątek, a jeżeli Ty – to ja” ­ uznano, że istnieje w takiej sytuacji niebezpieczeństwo 
wpływania na treść dyspozycji testamentowej (w Polsce obowiązuje też taki zakaz, w Niemczech 

dozwolony – testament berliński) 
4) 

zabroniono także umowy o dziedziczenie – sprzedaży spadku 

 uznano, że jest to sprzeczne z dobrymi obyczajami – obecnie taka umowa jest dozwolona np. w 

→
Niemczech 
5)

 kwestia dziedziczenia przeciwtestamentowego:

­ punktem wyjścia w IV w. p.n.e. było przekonanie, że testator jest absolutnie suwerenny i ważne jest tylko 

to, by testament był sporządzony po namyśle (testator może nie uwzględnić najbliższych, jeżeli ich 
wydziedziczy) 

­ z czasem wykształciła się zasada obowiązku obyczajowego (nie: prawnego) obowiązku zapisu dla dzieci
­ od II w.p.n.e.  pojawia się instrument prawny ograniczający swobodę testowania – skarga przeciw 

sprzecznemu z powinnościami testamentu   spadkodawca ma swobodę testowania, ale powinien 

→

postępować z dobrymi obyczajami – jeżeli tego nie robi to działa nierozsądnie i testament jest nieważny 

­ skarga ta pojawia się pod koniec republiki, ale nie było określone kiedy można z nią wystąpić
6) następnie wykształca się 

pojęcie zachowku – paris legitima. 

­ ułamkowa część majątku spadkowego, która przypadłaby osobie najbliższej spadkodawcy w przypadku 

dziedziczenia ab intestato. 

 polegała na tym, iż można było wystąpić o 1/2 tego co by przypadało ustawowo 

→
­ część gwarantowana może być w dwóch modelach:
a) 

system rezerwy – część majątku, którą spadkodawca nie może skutecznie rozporządzić – 

przystępując do sporządzania testamentu względem osób trzecich, może uwzględnić tylko połowę albo 

ćwierć (Francja, Włochy) 
b) 

system zachowku – spadkodawca może swobodnie rozporządzać całym majątkiem, ale najbliższym 

przysługuje skarga (roszczenie) jeżeli nie zostaną uwzględnieni o 1/2 tego co należałoby im się ustawowo 

7) w późnej republice wykształca się też 

zapis powierniczy – fideikomisy 

­ początkowo nie miały żadnego oparcia w prawie

­ polegały na tym, że spadkodawca zwracał się z prośbą do spadkobiercy, aby ten drugi przekazał część 

spadku osobie trzeciej (z czasem objęto to ochroną prawną) 
­ wymagana była dowolna forma, byle był jasny i zrozumiały  

4.

Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur ­ dopuszczenie dziecka poczętego 
do spadkobrania, pod warunkiem, że urodzi się żywe. Ma ona swoją kontynuację także dzisiaj. 

▪

W celach ochrony interesów nasciturusa ustanawiano kurtatora 

▪

zasada ta przeszła do prawa pandektowego i kodyfikacji –  (czasem obowiązuje tylko w prawie 
spadkowym – BGB, KC a czasem jest rozciągnięte na obszar całego prawa cywilnego – ABGB, CCE, 

ZGB) 

5. Odpowiedzialność za długi spadkowe x3



nabycie spadku powodowało wejście w sytuację prawną zmarłego   w praktyce oznaczało to zlanie się 

→

majątku spadkowego z majątkiem dziedzica



przyjmując więc spadek trzeba było zwrócić uwagę, czy jest to opłacalne – czy obciążenia nie przewyższają 

majątku – każdy z zaciągniętych długów przez spadkodawcę stawał się długiem spadkobiercy – spadek 
nadmiernie obciążony długami nazywano hereditas damnosa 



sytuacje komplikował fakt, że długi wychodziły stopniowo – zależnie od tego jak szybko pojawią się wierzyciele 

zmarłego 



jeśli wprowadzono spadkobiercę w błąd i w jego wyniku przyjął spadek, to mógł powołać się na 

exceptio doli, 

jeżeli został zmuszony siłą to otrzymywał resitutio in integrum propter metum – przywrócenie stanu 
poprzedniego z uwagi na przymus 



prawo rzymskie zmierzało do ograniczenia sytuacji, w której przyjęcie długu jest nieopłacalne – w tym celu 
ustanowiono kwartę falcydyjską (

lex Falcidia) – w razie wyczerpania przez testatora więcej niż 3/4 spadku 

legatami, zapisy ulegały proporcjonalnej redukcji – a „ocalała” 1/4 przysługiwała spadkobiercy 



analogicznie by spadek nie został „wyczerpany” fideikomisami ustanowiono kwartę pegazjańską (

sc 

Pegasianum) 

6. Spadek – pojęcie, powołanie do spadku i jego przyjęcie 

1. Z mocy prawa:



chodzi o znalezienie spadkobiercy i o ideę kontynuacji podmiotowości i o społeczne przekonanie 

konieczności przejęcia zobowiązań 



wszyscy dziedzice konieczni z mocy prawa nabywają spadek po osobie, spod której potestas albo 
dominium wyszły, nawet jeśli chodziło o hereditas damnosa – punkt wyjścia 



pod koniec republiki – pretor udziela dziedzicom koniecznym prawo powstrzymania się od przyjęcia 
spadku 

(beneficium abstinendi) 

 pierwotnie udzielano go tylko w przypadku egzekucji na majątku niewypłacalnego dłużnika  ­ a to 

→
skutkowało infamią na spadkobiercach, stąd pretor uratował ich przed niesprawiedliwości i sprzedaż 

odbywała się pod imieniem zmarłego 



instytucja beneficium abstinendi jako pochodząca z prawa pretorskiego, nie odbierała uprawnień na 
gruncie ius civile – 

osoba taka pozostawała heres i przysługiwało jej:

1) prawo do grobu

2) dóbr wyzwoleńców i ich usług



jedyną osobą, która nie mogła odmówić przyjęcia spadku był – wyzwoleniec, któremu pozostawało 
ubieganie się o separatio – dzięki temu egzekucję prowadzono tylko z odziedziczonego majątku, osobno 

zaś traktowano dobra, jakie nabył po śmierci patrona 

 spadała jednak na niego infamia 

→

2. Sposoby przyjęcia:



cretio – polegało na formalnym oświadczeniu 
◦

brak formuły odrzucenia spadku – skutek odrzucenia osiągano przez upływ czasu przewidziany na 

złożenie cretio 



pro herede gestio – dokonanie czynności, które wykonałby tylko dziedzic 
◦

np. dochodzenie wierzytelności czy spłata długu spadkowego 

7. Zdolność do sporządzenia testamentu i do otrzymania przysporzenia z tytułu testamentu  x7



Spadek – „spadek jest niczym innym, jak wstąpieniem w ogół praw, jakie miał zmarły”.



Skarga związana ze spadkiem –

 hereditas petitio – żądanie spadku:

1) przysługiwało spadkobiercy – heres
2) mogło być wytoczone tylko przeciw temu, co faktycznie władał tym majątkiem 

3) obejmuje majątek, ale nie zobowiązania spadkodawcy względem osób trzecich (mają one charakter 
osobisty)  



testamenti factio activa – zdolność bycia spadkodawcą mieli ludzie, którzy cieszyli się zdolnością prawną, 
dla dziedziczenia testamentowego potrzebowali zdolności do czynności prawnej, a więc:

1) zdolność do czynności prawnych
2) nie bycie głuchym, ani niemym

3) bycie w pełni poczytalnym (w momencie sporządzenia testamentu, nie śmierci) 
4) brak orzeczenia interdictio bonorum o marnotrawstwie 

5) obywatelstwo rzymskie 

 spadkodawać mogli również Latyni i peregryni z civitas, która im to przyznawała, ale już nie: Latyni 

→
juniańscy czy peregrini dedictii 

 spadkodawać mogły kobiety, które mogły zmienić swojego opiekuna, jeżeli ten manipulował przy jej treści 

→
testamentu, koniec końców Hadrian potwierdza, że dla ważności takiego testamentu ważne jest auctoritas 

tutora (ale była to tylko formalność) 



testamenti factio passiva – zdolność do dziedziczenia – miały ją osoby prawne (a więc podmioty 
posiadające zdolność prawną) 

 miało ją dziecko urodzone po śmierci ojca – pogrobowiec 

→

 podmiot musiał być jednoznacznie oznaczony, a nie przez „kto przyjdzie na mój pogrzeb”

→

 mieli ją niewolnicy (ale musiało to być połączone z wyzwoleniem go), Latyni

→

 nie mieli – peregryni, Latyni juniańscy, początkowo kobiety, jeżeli majątek przekraczał 100 tys. asów (potem 

→
traci to na znaczeniu) , w późnym cesarstwie pozbawiono heretyków, apostatów oraz dzieci osób skazanych 

za zdradę państwa 

 tfa wymagano przy powołaniu spadku i przyjęciu go, tfp sporządzenie testamentu, powołanie i przyjęcie 

→
(niewymagano ciągłości) 

 prawo rzymskie dopuszczało testowanie na rzecz collegiów, cele użyteczności publicznej (akwedukty lub 

→
kanalizację), na działalność dobroczynną, na bóstwo (kwestie kultu) 



capacitas – zdolność do nabycia korzyści na podstawie testamentu (wykluczenie możliwości uzyskania legatu 
dla osoby obcej względem testatora)



indignitas – niegodność do dziedziczenia

 polegała na tym, że osoba, która w sposób naganny zachowała się względem spadkodawcy nie może 

→
doznać przysporzenia – katalog zamknięty: 

1) nastawanie na życie lub zdrowie spadkodawcy
2) ciężkie naruszenie jego dóbr osobistych

3) zamach na swobodę testowania i testament 
­ zmuszenie lub oszukanie spadkodawcy

­ zniszczenie lub ukrycie testamentu 
­ sfałszowanie testamentu 

 nie jest to wydziedziczenie 

→



ewolucja dążyła do ­ ograniczenia capacitas: 

 lex Furia testamentaria około 204 rok BC w kwestii nabycia w legacie windykacyjnym 

→

 lex Voconia 169 p.n.e. 

→

­ osoby najzamożniejsze (powyżej 100 tys. asów) nie mogą ustanowić jako swojego 

spadkobiercę kobiety (szybko straciła znaczenie praktyczne) 

 ustawy małżeńskie Augusta 

→

– miały wymusić posiadanie dzieci – August uniemożliwił zapis na rzecz 

małżonka, chyba że, byli już w określonym wieku i nie posiadali dzieci – ale tylko w 1/2 tego co im przyznano 

w zapisie 

 prawo Caduca 

→

– jeżeli testujący wskazał kogoś, kto nie posiadał capacitas i nie miał on spadkobierców 

wśród bliskich, to majątek trafiał do fiskusa 

8. Sytuacja spadkowa małżonki:



pozycja małżonka w prawie rzymskim była słaba – bowiem nie uważali go za rodzinę, a zgodnie z zasadą 

majątek miał zostawać w rodzinie 



w edykcie pretorskim z okresu końca republiki pojawia się on jako ostatnia klasa dziedziców – pozycja 
spadkowa małżonka w porządku ab intestato była bardzo słaba



Justynian odrzucił agnację jako podstawę dziedziczenia ab intestato, ale nie uwzględnił małżonka, mimo to:

 117 nowela Justyniana z 543 roku – wprowadzenie „kwarty ubogiej wdowy” 
­ adresat tego uprawnienia: uboga wdowa – nie mogąca się utrzymać
­ treść uprawnienia: prawo do 1/4 majątku spadkowego zmarłego męża (ale nie więcej niż 100 funtów złota) 

   poza tym, jeżeli spadkodawca pozostawił więcej niż 3 dzieci to wdowie i dzieciom należy się jednakowa 

→

część majątku spadkowego

   jeżeli spadkodawca miał dzieci z wdową, to nie miała prawa do majątku spadkowego, a jedynie prawo do 

→

używania i pobierania użytku z części majątku spadkowego (alimentacja)

­ dzisiaj w prawie francuskim – wdowa/wdowiec może wybrać pomiędzy użytkowaniem całości majątku, a 
ułamkową częścią majątku, w prawie niemieckim – 1/4 majątku bez dodatkowych obostrzeń, w kodeksie 

polskim – zrównanie z pozycją dzieci 



Justynian nie przewidział żadnej ochrony wdowca – po zmarłej żonie nie otrzymywał żadnego spadku 

2. Rodzaje zapisów, inne zasady i ewolucja prawa spadkowego 

1. Legaty i ich rodzaje (albo: legat windykacyjny – zalety i wady) x5

1. Ogólnie:



poświęcone im są księgi digestów – 30, 31, 32; zrównane z fideikomisami



instytucje justyniańskie definiują legat jako darowiznę od zmarłego 
­ jest to więc dyspozycja kosztem spadku z mocy jednostronnego rozrządzenia na wypadek śmierci, w 

celu przysporzenia osoby wskazanej 



kryterium podziału legatów polegało na tym, że jedne tworzyły stosunek zobowiązaniowy (per 
damnationem), a drugie rzeczowy (windykacyjny, sinendi modo)



powstał spór czy samo zapisanie legatu powoduje powstanie stosunku rzeczowego czy trzeba jeszcze 

przyjąć zapis 

 spór ten jest istotny jeśli zapisobiorca umarł nie dowiedziawszy się o należnym mu legacie – Sabinianie

→

 

i Justynian: przedmiot legatu wchodzi do spadku po zapisobiorcy, Prokulianie i cesarz Antoninus Pius: nie 
wchodzi i jest rzeczą niczyją 

2. Legatum per vindicationem:



sporządzano je wskazując zapisobiorcę i przedmiot zapisu 



warunek sporządzenia go: zapisodawca musi być właścicielem kwirytarnym zapisanej rzeczy 



konsekwencją takiej konstrukcji jest, to że zapisobiorca stawał się właścicielem kwirytarnym zapisanej 
rzeczy i mógł jej od dziedzica dochodzić skargą wydobywczą – 

rei vindicatio 



był pewniejszy i jeżeli testujący chciał na pewno coś komuś przekazać to decydował się na tę formę 

3. Legatum per damnationem

▪

sporządzano podobnie jak wyżej wskazując zapisobiorcę, przedmiot zapisu, ALE dodatkowo: dziedzica, 

który ma wydać dany przedmiot

▪

w procesie formularnym zapisobiorca mógł wystąpić z 

actio ex testamento 

▪

nie musiał należeć do spadkodawcy czy spadkobiercy w momencie zapisu – mógł należeć nawet do 

osoby trzeciej (jego wartość wskazywała tylko wysokość długu, jaki od nabycia spadku miał dziedzic 
wobec zapisobiorcy)

▪

różnica pomiędzy windykacyjnym a damnacyjnym w przypadku zapisania kasy:

1) w legacie damnacyjnym jest to bezpieczne – określa się dług na rzecz zapisobiorcy)
2) w windykacyjnym był ważny o tyle o ile, zapisana suma fizycznie znajduje się w momencie śmierci 

testatora w jego majątku – jeśli zabraknie gotówki, nie przysługuje zapisobiorcy żadna skarga 

4. Legatum sinendi modo

▪

przypomina legat damnacyjny „dziedzic mój niech będzie zasądzony znosić, że X zabierze i ma dla siebie 
człowieka Y”

▪

również powstaje stosunek zobowiązaniowy  i również przysługuje skarga actio ex testamento, różnica 

polega na tym, że:
­ spadkobierca był zobowiązany do zniesienia zaspokojenia się przez legatariusza 

­ a więc przedmiot zapisany, musiał być przynajmniej w momencie śmierci własnością testującego albo 
spadkobiercy – wraz z nabyciem spadku stawał się własnością dziedzica 

5. Legatum per praeceptionem:



jedyny zapis, który można dokonać na rzecz dziedzica – początkowo tylko dla współdziedziców „niech 

uprzednio weźmie” 



w kwestii podmiotu zapisu konserwatywni okazali się Sabinianie, którzy ściśle trzymali się brzmienia słów, 
zwłaszcza, że zapis chroniony był przez skargę actio familiae erciscundae – czyli skarga o podział 

współwłasności powstałej z dziedziczenia 



Prokulianie natomiast dopuszczali sporządzanie go także na rzecz osób spoza kręgu dziedziców 
testamentowych, przyznawali oni im skargę rei vindicatio 



w praktyce jest bardzo podobny do legatu windykacyjnego i za Hadriana dojdzie do ich zrównania 

2. Fideikomis w prawie rzymskim x3



jego rozwój umożliwia przyznanie zaskarżalności zapisowi powierniczemu przez Augusta



uzupełniało ono legaty – szło osiągnąć to, czego one nie mogły spowodować



charakterystyka:

1) legatów dochodziło się w procesie formularnym, fideikomisów w cognitio extra ordinem
2) zapisy powiernicze umożliwiały rozrządzeniami na rzecz municipia, civitates, Latynów i kobiet

3) przez pewien czas można było dysponować mortis causa na rzecz pozbawionych capacitas w ustawach 
małżeńskich oraz niemających zdolności dziedziczenia peregrynów (i to ostatnie chyba odpowiada za 

szybkość rozwoju tej instytucji)
4) jeszcze za czasów Gaiusa nie były ważne legaty sporządzone po grecku, zapisy owszem



polegał na tym, że spadkodawca prosił kogoś, kto otrzymał cokolwiek ze spadku, aby przekazał określone 

dobra osobie trzeciej (zwanej fideikomisariuszem) 



fideikomis syngularny:
1) można nim było zostawić w zapisie rzecz testatora, dziedzica, legatariusza jak i osoby trzeciej
2) nie można było żądać wydania większej wartości, niż otrzymana ze spadku. 

3) gdy zapisywano cudzą rzecz – należało ją odkupić i świadczyć albo wypłacić oszacowaną wartość (a je zeli 
właściciel nie zgodził się rzeczy sprzedać – zobow. Wygasa)



fideikomis uniwersalny – jeżeli przedmiotem fideikomisu czyni się cały spadek lub wyrażoną ułamkiem jego 
część:

1) początkowo istniał problem – o ile bez problemu dało się przenieść corpora hereditaria, to już 

z przeniesieniem długów 

i wierzytelności był problem

 początkowo w tym celu

→

 wykorzystywano konstrukcje sprzedaży spadku, a w celu przeniesienia długów i 

wierzytelności stosowano wzajemne stypulacje 

 nadal jednak fideikomisariusz nie był podmiotem biernej ani czynnej legitymacji procesowej, zaś dziedzic nie był 

→

chroniony przed powództwami ze strony wierzycieli spadkowych 
2) SC Trebellianum 55 r.n.e. ­ istotę regulacji stanowi przeniesienie powództw spadkowych z dziedzica na 
fideikomisariusza uniwersalnego 

 stosunki spadkowe od teraz przechodził wprost i bez podejmowania pojedynczych działań (fideikomisariusz zyskiwał 

→
pozycję spadkobiercy dzięki przyznawanym mu skarg, a dziedzic dysponował exceptio – w której zwalniał się z 

odpowiedzialności przez wskazanie, że wydał spadek 

 nie traktowano już wykonania fideikomisu jako spełnienie zobowiązania, lecz jako rzeczywiste przekazanie sukcesji – 

→
fideikomisariusz stawał się heredis loco (a nie emptoris loco) 

 dziedzic zatrzymywał tytuł heres, choć fideikomisariusz był jego sukcesorem uniwersalnym

→
3) SC Pegasianum 72 r.n.e. ­ do tej regulacji został nierozwiązany jeszcze jeden problem – fideikomis mógł być dopiero 
zrealizowany o ile dziedzic przyjął spadek

 wprowadzono procedurę, pozwalającą zmusić dziedzica do przyjęcia spadku – na wniosek fideikomisariusza 

→
uniwersalnego, urzędnik wydawał odpowiedni nakaz – iussum na którego mocy spadkobierca musiał nabyć spadek 

 dziedzic był wtedy zwalniany z wszelkiej odpowiedzialności – ta z automatu przechodziła na fideikomisariusza

→

 co więcej ich celem było utworzenie zachęty do przyjmowania spadku obciążonego fideikomisem uniwersalnym – w tym 

→
celu ustanowili (zainspirowali lex Falcidia) kwartę pegazjańską – fideikomis uniwersalny nie mógł przekraczać 3/4 masy 

spadkowej 

 dziedzic ponosił wówczas odpowiedzialność za długi w zależności od tego jaka część przy nim zostawała

→

 jeżeli testator sam nie zabezpieczył kwarty dla spadkobiercy, uchwałą pegazjańska dawała dziedzicowi prawo do jej 

→
zatrzymania 



o ile SCT rozwiązało część problemów, to SCP wprowadziło wielki chaos:

1) ograniczenie testatorowi swobody dysponowania majątkiem do 3/4
2) przyznanie dziedzicowi kwarty z mocy prawa prowadziło do skutków sprzecznych z ostatnią wolą zmarłego 

 spadkodawca nie mógł przewidzieć co i kto tak naprawdę z jego spadku otrzyma

→
3) obietnica części spadku stanowiła wątpliwą zachętę do przyjęcia go, gdyż, oprócz rzeczywistej korzyści, 

spadkobiercę obarczała pełnią odpowiedzialności za długi 

 mimo tych wszystkich komplikacji, sc P zostało zniesione częściowo dopiero w konstytucji cesarskiej – 

→
Instytucjami justyniańskimi 

3. Podstawienie pupilarne i quasi­pupilarne (substytucje) x3



substytucje – podstawienia; spadkodawca wskazuje osobę, która może dziedziczyć, jeśli pierwszy w 
kolejności wskazany nie będzie dziedziczyć 



substytucja zwyczajna – spadkodawca wskazywał osobę powołaną do dziedziczenia, jeśli powołany wcześniej 

nie będzie mógł, lub nie będzie chciał dziedziczyć (występuje w Polsce, Niemczech i Francji) 

 umocnienie skuteczności dziedziczenia testamentowego – na końcu tego łańcucha wyzwalano i zapisywano

→

 

spadek niewolnikowi



substytucja pupilarna – spadkodawca ustanawia substytuta na wypadek, gdyby jego syn nie osiągnął 
dojrzałości przed śmiercią 
­ uznane przez causa Curiana – uznała, że podstawienie pospolite zawiera się w pupilarnym

­ warunek: syn musiał znajdywać się pod władzą ojca (patraie potestas) 
­ cel: nie dopuszczenie do dziedziczenia beztestamentowego 



substytucja quasi­pupilarna – ustanowienie dziedzica dla niepoczytalnego syna
­ powstaje w prawie klasycznym na wzór pupilarnej 

­ ukształtuje się w pełni na mocy konstytucji Justyniana z 528 – określony krąg osób: najpierw substytutami 
mogą być synowie niepoczytalnego, a jeżeli ich nie ma to zstępni testatora, a jeśli ich nie ma, to testator ma 

pełną swobodę 
­ służyło zatrzymaniu majątku w kręgu rodziny 



Substytucja związana z zapisem powierniczym  (fideikomisaryczna)  –  spadkodawca ustanawiał  określoną 

osobę swoim dziedzicem i stwierdzał, że po śmierci dziedzica majątek ma przypaść wskazanej osobie.



Substytucja związana z zapisem powierniczym pozostawionym rodzinie  –  ustanawiało  się  spadkobiercą 
określoną osobę  (osoby)  i  stwierdzało  się,  że najdalej po  jego  śmierci  spadkobiercy majątek ma przypaść 

konkretnym krewnym spadkodawcy.  
(dwie ostatnie zakazane w Polsce czy Francji) 

4. Porządek dziedziczenia ab intestatio (ustawowego) wg noweli justyniańskiej x4

1. Dziedziczenie beztestamentowe na bazie ustawy XII Tablic



wprowadzenie trzech klas dziedziców (ile urodzeń – tyle stopni) 
1) I krąg: 

dzieci (pochodzące z małżeństwa) 

­ dziedziczą per capita – wg głów, ile głów tyle części
­ krewni bliżsi wykluczają krewnych dalszych (dzieci – wnuków)

­ jeśli dziecko spadkodawcy zmarło przed jego śmiercią, to uznaje się, że nie istniało w momencie 
otwarcia spadku (jeżeli zmarły syn – pozostawił swoje dzieci, to działa 

zasada reprezentacji – 

dziedziczenie wg szczepów – dzieci spokrewnionego bliżej obejmują jego część) 
2) II krąg – 

ascendentes – wstępni i rodzeństwo rodzone 

a) 

dziadkowie – jeśli rodzice spadkodawcy nie żyją – majątek zmarłego dzieli się na dwie części   

→

połowa majątku trafia do wstępnych ojca, połowa majątku trafia do wstępnych matki ­ tzw. dziedziczenie in 

lineas – dziedziczenie po linii (ojcowskiej lub macierzyńskiej) 
b) 

rodzeństwo

 – gdy żyją najbliżsi wstępni i rodzeństwo – dziedziczą w równych częściach

­ jeżeli żyją wstępni, a żyje tylko jeden z dwóch synów, przy czym ten co umarł pozostawił dwóch 
bratanków – to: pierwotnie wg noweli 118 bratankom nie przysługiwało

 prawo reprezentacji, kilka lat 

później przyznano to im (ale nie wnukom) 
3) III krąg – 

krewni boczni i rodzeństwo przyrodnie – gdy brak jest zstępnych, wstępnych, rodzeństwa 

oraz dzieci jego rodzeństwa, a zatem zstępni rodzeństwa   zstępni rodziców   zstępni dziadków (nowela

→

→

 

nie wprowadziła żadnych ograniczeń dotyczących tego pokrewieństwa, przy czym obowiązuje zasada, że 

zstępni bliżsi wykluczają zstępnych dalszych (gwarantowało to znalezienie spadkobiercy) 

2. System pretorski:



znał cztery klasy dziedziców:
1) unde liberi – dzieci spadkodawcy (niezależnie czy pod władzą czy nie)
2) wszyscy inni wymienieni w ustawie XII Tablic

3) krewni kognacyjni aż do VI stopnia w linii bocznej, krewni bliższy wykluczali dalszych 
4) mąż po żonie albo żona po mężu, jeżeli w momencie śmierci trwało małżeństwo prawa cywilnego



innowacją tego systemu był system sukcesji klas i stopni (reprezentacja) 

3. Nowela justyniańska (118, 127) 



nowy porządek dziedziczenia został wprowadzony edyktem pretorskim – obok dziedziczenia opartym na 

pokrewieństwie agnacyjnym, uznano, iż przesłanką uprawniającą do dziedziczenia jest pokrewieństwo 
naturalne – wynikające z małżeństwa – ten model obowiązywał do Justyniana 



 

→

zmiany wiązały się z aktywnością prawotwórcza senatu:

1) 

senatus consultum terturiallanum – matka może dziedziczyć po dzieciach

2) 

senatus consultum arbitianum – dzieci mogą dziedziczyć po matce 



Justynian dokonuje modernizacji dziedziczenia ab intestato w 543 bazując na tym, że:

1) nieuzasadnione jest zróżnicowanie dziedziczenia ze względu na płeć (w ab intestato)
2) pokrewieństwo prawne – wynikające z władzy agnacyjnej nie powinno mieć znaczenia – Justynian 

znosi instytucję pater potestas 



nowy podział:
1) descendenci

2) ascendenci, rodzeni bracia i siostry zmarłego tudzież ich zstępni
3) rodzeństwo przyrodnie i ich zstępni

4) dalsi krewni kognacyjni



w klasie pierwszej dziedziczyło się in capita (po równo) i in stripes (prawo szczepów – reprezentacja), w 
drugiej in lineas (jedną połowę wstępni ojca, drugą wstępni matki), w klasie trzeciej in capita i in stripes. w 

klasie ostatniej bliższy krewny wyklucza dalszego, a spokrewnieni w stopniu równym otrzymwali równe 
części



poza tym wprowadzenie kwarty ubogiej wdowy (o czym gdzie indziej) 

5. Testamenty prawa poklasycznego:



odkąd wyszły z użycia testamenty prawa archaicznego, przez pięć kolejnych wieków nie posługiwano się 

testamentem w formie publicznej 



powrócił w 413 – 

testament sądowy – polegający na podyktowaniu ostatniej woli sędziemu

 na ogół forma ustna, ale nie wykluczała przedłożenia ostatniej woli na piśmie zredagowanego już 

→
dokumentu – deponowane było w archiwum publicznym, nad którym pieczę sprawował urzędnik 



w roku 446 naważniejsze wydarzenie w dziejach całego prawa spadkowego Europy – konstytucja raweńska 

dopuszcza najnowocześniejszą i najwygodniejsza z form testemantu – holograficzny 



testament holograficzny – w odróżnieniu od spisanych cudzą ręka testamentów alograficznych, wyraża 
innowację­ w całości musi zostac sporządzony ręcznie 

 Justynian nie uznał takiej formy, ale dzisiaj w KC czy BGB to podstawowa forma 

→

 Walentynian III wymagał tylko odręcznego pisma, dzisiaj musi być podpisany + data (CC, BGB), w Polsce 

→
obędzie się bez daty 



Justynian natomiast odrzucił testament holograficzny i wprowadził 

testament trojaki ­ jego istota polegała na 

tym, iż:

1) z prawa cywilnego wymóg sporządzenia go w jednym czasie
2) z prawa pretorskiego konieczność przybicia pieczęci 

3) z prawa cesarskiego konieczność 7 świadków 

6. Formy testamentu w Rzymie i ich wpływ na kształtowanie się testamentu w prawie nowożytnym x3



testament jest to czynność formalna, dokonywana prywatnie w szczególności poprzez wypowiedzenie 
określonych słów przez spadkodawcę 

 w prawie przedklasycznym i klasycznym testament był to akt formalny i prywatny, w prawie poklasycznym 

→
dokonano podziału na:

a) testament publiczny – testament sporządzony przy udziale władzy publicznej:

 testament ustny,

→

 sporządzony przez podyktowanie ostatniej woli sędziemu, trafia do akt

 testament pisemny

→

 sporządzony przez spadkodawce i złożony w archiwum publicznym (chodziło o 

ochronę przed zniszczeniem i ewentualną zmianą zapisu) 
b) testament prywatny – kontynuację z prawa przedklasycznego i klasycznego

 testament pisemny

→

 sporządzony przez spadkodawcę lub inną osobę działającą w imieniu umierającego; 

towarzyszyło siedmiu świadków

 testament holograficzny 

→

– własnoręcznie napisany przez spadkodawcę, ale wymagano dalej świadków 

(Justynian nie uzna go, ale potem powróci)
c) testament trójelementowy – testament pisemny, w jednoczesnej obecności 7  świadków we wszystkich 
fazach, opatrzony pieczęcią



poza tym wyróżniamy:

a) testament zwyczajny – sporządzany z zapobiegliwości
b) testament szczególny – łączy się ze szczególną sytuacją spadkodawcy 

 testament sporządzany w czasie zarazy 

→

– świadkowie nie muszą być jednocześnie (żeby się nie zarazili) 

 testament żołnierski 

→

– pojawia się za Juliusza Cezara – polega na łagodzeniu wymagań:

­ za Hadriana – zrezygnowanie z formalności, byle wola była zrozumiana
­ żołnierz mógł spadkodawać dziedzicowi tylko część majątku, a reszta ustawowo (złamanie zasady semel 

heres, semper heres i nemo pro parte) 
­ można testować na rzecz osoby pozbawionej capacitas

­ ograniczenie dozwolonego obciążenia spadku legatami

 testament ustanowiony

→

 

w stosunku do osób będących ustawowymi dziedzicami – wystarczy 5 

świadków zamiast 7 

 

→

testamenty sporządzane na wsi – wystarczy 5 świadków

Prawo rzeczowe:
1. Własność:

1.

Sposoby nabycia własności, ich porównanie (na przykładzie rzeczy niczyjej, znalezionej i skarbu)

 

1. Pierwotne nabycie własności 

A)Objęcie rzeczy niczyjej – occupatio (zawłaszczenie) 

▪

przypadek nabycia własności rzeczy niczyjej w następstwie objęcia jej w posiadanie 

▪

spod zawłaszczenia wyłączono rzeczy zagubionych, które podlegały zwrotowi, czy monety ciskane w tłum 
(wydanie rzeczy osobom nieokreślonym) 

▪

za znalezienie rzeczy cudzej nie wynikało w Rzymie dla znalazcy żadne prawo – nawet znaleźne

▪

przypadek znalezienia skarbu – skarb jest własnością tego, do kogo należy miejsce, w którym go 

znaleziono już w chwili gdy dowiedział się o jego istnieniu – zasada akcesji (Prokulianie) vs skarb jest 
własnością znalazcy – zasada okupacji (Sabinianie)

 kompromis pomiędzy zasadą akcesji, a okupacji ­ skarb należy im się po połowie (model rzymski za 

→
Hadriana)

 w ius commune, ABGB 1/3 właściciel, 1/3 znalazca i 1/3 fiskus 

→

 szkoła prawa natury, a potem BGB wraca do modelu rzymskiego 

→

 polskie KC: skarb przypada państwu, znalazcy należy się jedynie znaleźne

→
1) zwierzęta

2) wyspa niczyja
3) rzeczy obywatela państwa będącego w stanie wojny z Rzymem

4) rzeczy porzucone
5) skarb 

B) Nabycie owoców

*przez separację:



owoce stawały się odrębnymi przedmiotami prawa, przez ich odłączenie od rzeczy macierzystej



przysługiwały w pierwszej kolejności właścicielowi, ale jeśli istnieli takowi, to uprzedzali go – emfiteuta 

(dzierżawca wieczysty) i posiadacz w dobrej wierze ze słusznej przyczyny (ex iusta causa) 

 w prawie klasycznym posiadacz cywilny w dobrej wierze nabywał na własność wszystkie owoce gruntu 

→
dopóty, dopóki grunt nie został mu odebrany przez właściciela (Dioklecjan – nakłada na posiadacza 
obowiązek wydania owoców jeszcze niezużytych)

*przez percepcję:



natomiast użytkownik i zwykły dzierżawca rzeczy macierzystej nabywali jej owoce dopiero z chwilą 

objęcia jej w posiadanie (pobranie)   dzierżawca nabywa owoce z woli właściciela, więc jeśli zrobił to ktoś

→

 

inny to przypadają one właścicielowi 

c) połączenie:

1. Nieruchomości z nieruchomościami:



rzymscy juryści w takiej sytuacji zawsze dążyli do odróżnienia części głównej od ubocznej – by w 
oparicu o zasadę akcesji przypisać własność nowego przedmiotu właścicielowi rzeczy głównej – 

accesio cedit principali (rzecz dołączona należy do rzeczy głównej) 



w sytuacji gdy jednak łączyły się dwie nieruchomości, postulowali zasadę wyrównania ryzyka i 

korzyści: 
1) powstała na morzu w wyniku rzadkiego przypadku wyspa – przypada pierwszemu posiadaczowi 

na drodze okupacji 
2) właściciele gruntów nadrzecznych, którzy ponosili ryzyko utraty ich części, uzyskiwali nabytki, jeśli 

dojdzie do powstania przymuliska, oderwiska czy zostanie opuszczone koryto 

2. Ruchomości z ruchomościami



początkowo np. pomalowanie złotem jakiegoś podłoża, oznaczało, że przypada ono właścicielowi 
podłoża, dopiero później uznano, iż zależy to od wartości składników połączonych 

3.

Ruchomości z nieruchomościami – zasada superficies solo cedit – wszystko co złączono z gruntem, 
przypada właścicielowi gruntu (prawo natury, niepodważalne) 

2. Pochodne nabycie własności:

A) Mancypacja – mancipatio



pierwotnie był to formalny akt kupna­sprzedaży przy 5 świadkach oraz trzymającego wagę



stopniowo ewoluowało – stało się aktem przeniesienia własności kwirytarnej



służyła też w celu dokonania innych czynności – np. emancypacja, adopcja

B) In iure cessio



był to pozorny proces windykacyjny, zbywca był pozwanym, a nabywca powodem



nabywca dotykał przed pretorem laską rzeczy i twierdził, że ma do niej prawa, a zbywca milczał i 
przegrywał sprawę

C) Tradycja – traditio



inaczej wydanie – wręczenie rzeczy



należało spełnić trzy warunki:

1) rzeczywiste wręczenie rzeczy
2) wola przeniesienia własności i przyjęcie je

3) istnienie słusznej przyczyny przeniesienia własności (iusta causa traditionis)

D) Zasiedzenie – usucapio



jego początków możemy szukać w prawie archaicznym



polega na nabyciu własności w następstwie długotrwałego posiadania



funkcje zasiedzenia:
1) ograniczenie niepewności co do tego, kto jest właścicielem (Gaius)

2) legitymizacja przypadków nabycia własności w oparciu o nieważną czynność prawną 



musiały być spełnione następujące warunki:

1)

 res habilis ­ przedmiot musiał móc być zasiedzony; wyłączone były:

­ rzeczy niedostępne w obrocie gospodarczym

­ rzeczy pochodzące z kradzieży – res futiva – takie rzeczy nigdy nie mogły być zasiedzone, 

potem  40 lat, 

w ius commune nie można, w CC jeśli jest dobra wiara – 3 lata, BGB wyklucza 

­ nabyte gwałtem 
­ należące do kościoła/fiskusa
2) konieczność występowania słusznej podstawy prawnej objęcia w posiadanie –

 titulus

­ najczęściej – pro emptore – w następstwie umowy sprzedaży, ale także objęcie w posiadanie jako 

posag, 

legat, zapis, znalezienie rzeczy 

3) dobra wiara wchodzącego w posiadanie –

 bona fides

4) faktyczne władanie rzeczą – 

possessio

­ musi się na nie składać corpus i animus 
5) rok dla ruchomości, dwa dla nieruchomości (ustawa XII tablic) – 

tempus

­ w prawie klasycznym – 10 lat jeżeli właściciel i zasiadający mieszkają w tej samej prowincji i 20  jeżeli w różnych, 

40 – dla rzeczy skradzionej 

­ u Justyniana – ruchomość – 3 lata i 10/20 dla nieruchomości, 40 dla nabycia posiadania w złej  wierze

2. Własność i jej ograniczenia (wynikająca np. ze stosunków sąsiedzkich) x8

1. Ograniczenia w interesie publicznym

1. Ograniczenia wynikające z norm obyczajowych:



pojawiają się w okresie archaicznym – własność traktowano jako element zgodnego lub niezgodnego 

z obyczajami zachowania 



ograniczenia ustawowe – np. o charakterze antyzbytkowym – wynikało to z przekonania, że nie 
można własności marnować 

 „nie można chować zmarłych ze złotymi zębami” czy ograniczenie samodzielnego dysponowania 

→
majątkiem przez marnotrawców 



konstytucje cesarskie – zakazanie nieuzasadnionego maltretowania lub zabijania swoich 
niewolników



ograniczenia wynikające z aktywności cenzorów – cenzor oceniał, kto jak korzysta ze swojej 
własności (np. kto jak uprawia ziemie) 



utillitas – kryterium oceny, które wskazuje na to, aby obywatele korzystali ze swoich składników 
majątkowych w sposób użyteczny

2.

Ograniczenia wynikające z norm ustrojowych – rozumiane jako reguły zapewniające możliwie 
sprawne funkcjonowanie społeczeństwa.



Ograniczenia o charakterze budowlanym (administracyjnoprawne)
1) przepisy określające minimalne odległości między budynkami – p.poż
2) przepisy o minimalnej szerokości drogi

3) normy dotyczące sposobu technicznego łączenia budynków



ograniczenie własności związane z tzw. nadużyciem prawa – uznaje się, że korzystanie z prawa 
może być postrzegane jako niezgodne z obyczajami 
­ teoretyczna konstrukcja nadużycia prawa nie pojawiła się w prawie rzymskim, a dopiero w 

nowożytnych kodyfikacjach, ale problem ten dostrzegano
­ objawiało się to w ocenie stanu obyczajowego obywateli przez cenzora 

­ Gaius: nie można tak korzystać z własności, że szkodzi się innemu



wywłaszczenie – przymusowe przejęcie własności – w prawie rzymskim nie wykształciła się jako 
odrębna konstrukcja, a jako „umowa sprzedaży z konieczności” ­ odpłatne odbieranie własności w 
interesie publicznym 

1) musi być interes społeczny
2) odszkodowanie

2. Ograniczenia w interesie prywatnym



ograniczenia wynikające z relacji sąsiedzkich:
1) ustawa XII tablic dostrzegła problem związany ze spływem wody i zmianą naturalnego kierunku spływu 

wody. Właściciel gruntu położonego wyżej nie może swobodnie zmieniać kierunku spływu wody, 
ponieważ ujemnie to wpłynie na grunt położony niżej 

2) owoce, które spadły z jednej posesji na drugą – właściciel gruntu A może co drugi dzień wejść na grunt 
B by zebrać owoce (żeby nie zgniły) 

3) immisiones – osoba A nie może otworzyć dojrzewalni serów, nie uwzględniając, że wyziewy mogą 
przeszkadzać sąsiadom



ograniczenia wynikające z czynności prawnych – np. ograniczonych praw rzeczowych (ich powstanie na 

ogół wymagało zgody właścicieli) 

3. Definicja i przeniesienie własności w prawie justyniańskim i w tradycji romanistycznej x7

1. Prawo justyniańskie:



po obumarciu w okresie późnego cesarstwa formalnych czynności mancypacji i in iure cesso klasyczny system 
przeniesienia własności uległ załamaniu

 można powiedzieć, że powrócił on na archaiczny stopień rozwoju – wiążąc skutek rozporządzający już z 

→
samą umową sprzedaży 



wygląda to tak, że przeniesienie własności staje się czynnością odręczną – przeniesienie własności odbywa 

się mocą samej sprzedaży



Justynian co prawda przywraca traditio, ale jako czynność abstrakcyjną (brak zwrócenia uwagę na iustę 
causę, a raczej na zgodną wolę stron) 

2. Tradycja romanistyczna:



do promulgacji ALR wymagano do przeniesienia własności titulus – czyli stosunku zobowiązaniowego 

stanowiącego podstawę (causę) dla tzw. sposobu przeniesienia własności (modus) 



nie była to jednak umowa, ale podobnie jak traditio prawa klasycznego – czysta czynność wykonawcza 



z kolei najpierw  Grocjusz, potem Pufendorf,  a ostatecznie CC przyjęło – umowę o podwójnym skutku   

→

umowa taka łączy efekt rzeczowy (dyspozytywny) z samym porozumieniem stron (solo consensu) – a 

zatem same zawarcie umowy powoduje przejście własności 



Savigny rozwinął trzeci model – pojęcie abstrakcyjnej umowy przenoszącej własność niezależnie od 
prawidłowości causa – BGB 



a zatem podsumowując: 

1) cała Europa ma system kauzalny
a) titulus plus modus – przewłaszczenie wymaga dodatkowo przeniesienia własności – Szwajcaria, 

Hiszpania, Holandia
b) francuski model umowy o podwójnym skutku – Włochy, Polska, Portugalia

2) wyjątek: Niemcy – abstrakcyjność 

4. Rei vindicatio x11 



Rei vindicatio – powództwo windykatoryjne



przysługiwało każdemu nieposiadającemu właścicielowi względem posiadającego niewłaściciela; było to 

powództwo o wydanie rzeczy



legitymacja czynna: uprawnienie do skutecznego wystąpienia ze skargą
­ ma ją właściciel nieposiadający i to na nim ciąży ciężar dowodu

 musi udowodnić, że nabył prawo do własności (diabelski dowód – trzeba udowodnić, iż na było się to od 

→
osoby, która nabyła, od osoby itd.) 



­ efektem tego łatwiej jest coś zasiedzieć, niż udowodnić własność



­ w czasach nowożytnych (od XIX) wprowadzono domniemanie własności – poprawienie sytuacji właściciela 



legitymacja bierna – przeciwko komu, skutecznie można wystąpić z rei vindicatio:

a) w procesie legisakcyjnym – był to kontrwindykujący
b) w procesie formułkowym – posiadacz



­ określa się kwotę, na którą zasadzą się osobę, jeżeli chce się ten przedmiot, to trzeba podać taką kwotę, 

żeby bardziej opłacało mu się oddać ten przedmiot 
c) za Justyniana nawet posiadacz fikcyjny (detentor)



­ tutaj już tylko można oddać rzecz, nie ma kwoty pieniężnej



definitywne rozliczenie stron w ramach rei vindicatio:

1. Roszczenia właściciela z tytułu pożytków pobranych przez pozwanego:
a) posiadacz w dobrej wierze 

 nabywa je na własność, ale od Dioklecjana musi oddać niewykorzystane owoce

→
b) posiadacz w złej wierze

 musi oddać wszelkie pożytki i jest zobowiązany do zapłaty za zużyte pożytki i oddać te, których nie zebrał z 

→
powodu niedbalstwa 
2. Przeciwroszczenie pozwanego z tytułu poniesionych nakładów:
a) posiadacz w dobrej wierze – może wymusić zapłatę za nakłady podnoszące wartość

b) wszyscy posiadacze mogli odłączyć wszystkie rzeczy, które dało się odłączyć od rzeczy głównej
*w średniowieczu trochę inaczej ureguluje to Bartolus de Saxoferrato:

1. Zwrot nakładów koniecznych (nawet temu w złej wierze)
2. Zwrot nakładów podnoszących wartość (tylko w dobrej wierze)

3. Zwrot nakładów zbytkowych o walorze estetycznym (jeżeli da się odłączyć to tylko temu w dobrej wierze)

2. Rzeczowe sposoby zabezpieczenia wierzytelności (ochrona wierzyciela) x3



chodzi tutaj o zastaw w postaci fiducii i pignusu (zastaw) ręczny 



inne metody zabezpieczenia wierzytelności znane Rzymianom to poręczenie, kara umowna, zadatek (ale to 
pomysł grecki), hipoteka – zastaw umowny 

 z których (chyba) żaden nie ma charakteru rzeczowego (hipoteka?) 

→

3. Służebności 

1. Służebności osobiste:

A) Ususfructus – użytkowanie

▪

prawo używania cudzych rzeczy i pobierania z niej pożytków zachowaniem substancji rzeczy (patrz: 
testament Krzywoustego względem Salomei – zabezpiecza się ziemie, nie rozprasza majątek) 

▪

nie można przenieść tego prawa na kogoś, ewentualnie można przenieść faktyczne wykonywanie 

▪

nie można pogarszać stanu rzeczy głównej, tylko polepszać

B) Używanie:

▪

polega na używaniu rzeczy, ale nie na pobieraniu pożytków

▪

przy użytkowaniu wszelkie pożytki, przy używaniu tylko na osobiste potrzeby uprawnionego (nie mógł 

sprzedawać itd.)

C) Mieszkanie – habitatio

▪

uprawnienie do zamieszkiwania nieruchomości, także z bliskimi

2.

Zasady ustanawiania, wykonywania służebności i ich ochrona x8

*zasady ustanawiania i wykonywania służebności:

1) służebność nie może polegać na działaniu

2) nie może być służebności na służebności
3) nikt nie może mieć służebności na własnej rzeczy

4) służebność należy wykonywać oględnie 

 dodatkowe warunki:

→
­ grunty muszą ze sobą sąsiadować
­ musi istnieć trwałe uzasadnienie dla tej służebności 

*służebności ustanawia się:

▪

w taki sposób, iż można wyróżnić grunt władnący i grunt obciążony

▪

zmiana właściciela nie przerywa raz ustanowionej służebności

▪

charakter wieczysty – nie wolno było określać służebności pod warunkiem rozwiązania ani na czas 

określony

*powstanie służebności:

▪

tylko za zgodą właściciela, zgoda mogła polegać na:
­ na gruntach italskich – formalna akt, na prowincjonalnych – nieformalna umowa rzeczowa

▪

w późnym cesarstwie pojawiają się służebności ustawowe

­ chodzi o ochronę kogoś, kto ma np. groby na jakimś nie swoim gruncie (ustanowienie przymusowej 
służebności)

▪

istnieje zakaz zasiedzenia służebności, ale służebność przestaje działać, jeżeli właściciel przed dwa lata 

nie korzystał z niej 

*ochrona służebności:

▪

wszelkie zachowania, które utrudniają korzystanie ze służebności

▪

ochronie s~ służyło vindicatio servitutis (wydobycie służebności), a później actio confessoria 

▪

legitymowany biernie – właściciel gruntu służebnego, każdy posiadacz, którzy przeszkadza w wykonaniu 

służebności 

4. Posiadanie:

1. Status prawny posiadania w prawie rzymskim i tradycji romanistycznej ­ Pojęcia, elementy i rodzaje 

posiadania



posiadanie – faktyczne władztwo nad rzeczą 



funkcje posiadania:
1) funkcja 

ochronna – realizowana przez specjalne postępowanie pozasądowe za pomocą interdyktów 

pretorskich – ochronie tej, podlegało posiadanie samo w sobie – stan faktyczny jako taki, nie zewnętrzny 

przejaw prawa. 
2) funkcja 

nabywcza lub transportowa – czyniła z niego mechanizm nabycia własności, polegała na tym, że 

do nabycia tej ostatniej zarówno przez proste wydanie rzeczy – traditio, jak i przez zasiedzenie – usucapi, 

niezbędne było zawsze nabycie posiadania 
3) funkcja 

dowodowa posiadania – wynikała z okoliczności, że ponieważ w procesie formularnym o 

własność, prowadzonym za pomocą formula petitoria, ciężar dowodu spoczywał na powodzie, wykonywanie 

posiadania przez pozwanego stawiało go w dogodniejszej sytuacji procesowej 



elementy:
1) 

corpus – element obiektywny lub zewnętrzy – polegajacy na czysto fizycznym władaniu rzeczą   chodzi 

→

raczej o sprawowanie efektywnej kontroli nad rzeczą, aniżeli pozostawanie z niąw ciągłym kontakcie fizycznym 

2) 

animus – element subiektywny lub wewnętrzny – sprowadzający się do woli czy zamiaru posiadania 



rodzaje posiadania:
1) 

posessio civilis – czyli posiadanie we własnym imieniu – dzisiaj nazywane posiadaniem samoistnym, 

charakteryzowało się zamiarem zatrzymania rzeczy dla siebie 

 przesłanka posiadania suo nomne spełniona była u osób o tak skrajnie odmiennej pozycji prawnej jak 

→
właściciel i złodziej 

 pod warunkiem, że posiadanie zostało nabyte w sposób niewadliwy, uprawniało ono do ochrony 

→
interdyktalnej (skutecznej tylko względem gorszego posiadacza) 
2) 

posessio naturalis – posiadanie w cudzym imieniu, obejmuje dzisiejsze posiadanie zależne i dzierżenie, 

zwane detencją, ze względu na złą wiarę i brak odpowiedniego tytułu nigdy nie mogło doprowadzić do 
zasiedzenia rzeczy i w zasadzie nie uprawniało do ochrony interdyktalnej

2. Ochrona własności bonitarnej x2 (albo: Ochrona posesoryjna – actio Publicana x4)

1. Środki defensywne



ochrona własności wg prawa pretorskiego ograniczała się w II BC do zarzutów (exceptiones) 

przyznawanych przez pretora właścicielowi bonitarnemu przeciw samemu właścicielowi kwirytarnemu, 
który mimo nieformalnego zbycia rzeczy wytoczył przysługującą mu skargę windykacyjną, czy też przeciw 

osobia, która od tegoż wyłącznie formalnego właściciela nabyła potem w sposób formalny zachowane 
przezeń prawo własności kwirytarnej 

 służyło temu exceptio doli – zarzut nadużycia prawa lub exceptio rei venditae et traditae – zarzut rzeczy

→

 

sprzedanej i wydanej (ochrona posiadacza w drodze do zasiedzenia) 

2. Środki ofensywne ­ Actio Publiciana – I wiek p.n.e. 



służy ochronie własności bonitarnej – ochrona posiadaczy będących na drodze do zasiedzenia



mówimy o sytuacji, w której ktoś wszedł w posiadanie, ale nie ma formalnej podstawy do władania



przyjmowano więc fikcję prawną, iż w momencie przekazania posiadania, minął czas konieczny do 

zasiedzenia (służyła ochronie przeciw osobom trzecim)



była kopią rei vindicatio, ale służyła posiadaczom na drodze do zasiedzenia



jeśli właściciel chciałby wbrew swojemu zachowaniu wydobyć własność przez rei vindicatio, to będącemu 
na drodze do zasiadania przysługiwało exceptio doli



instrument ochrony nabywców w dobrej wierze od osób nieposiadających



należy pamiętać jednak o nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse habet



w przypadku, gdy jedną rzecz nabyją dwie osoby od jednego właściciela, to chroniony jest ten pierwszy 

(spór pretendentów) 

3. Spór pretendentów



w związku z ochroną wł. bonitarnej należało ustalić zasady pierwszeństwa na wypadek sporu 
pretendentów między różnymi nabywcami od nieuprawnionego 



jurysprudencja była zgodna by udzielić ochronę temu, któremu rzecz wydano wcześniej 



natomiast w przypadku nabycia rzeczy od dwóch różnych niewłaścicieli istniała kontrowersja

 Neracjusz: zasada pierwszeństwa vs Julian: pozycja aktualnego posiadacza jest lepsza, aniżeli 

→
powoda

4.

Dalszy rozwój 



po zniesieniu podwójnej własności przez kompilacje justyniańską, actio Publiciana służyła już tylko do 

ochrony nabywcy od niewłaściciela



ABGB jeszcze przyznawało ją każdemu posiadaczowi wyposażonemu w słuszny tytuł, wymóg tytułu 
odrzuciła pandektystyka, BGB, ZGB

 uprawniają one każdego posiadacza w dobrej wierze, który utracił rzecz, do petytoryjnego żądania jej 

→
wydania (skarga z tytułu prawa posiadania)

(niektórzy dzisiaj twierdzą, że to nowożytna wersja skargi publicjańskiej)

3. Nabycie posiadania (funkcje i skutki prawne) x3 

1.

Nabycie:



normalnym sposobem nabycia posiadania jest zatem nabycie corpus i animus – ale już Jawolen 
dopuszczał wszelako pewne rozluźnienie wymogu corpus – określając rzeczy złożone na polecenie 

nabywcy w jego polu widzenia 

 tzw. 

→

wydanie rzeczy długą ręką (longa manu traditia) 



przy nieruchomościach na początku wymagano wejścia na grunt, ale Celsus dopuścił nabycie już wtedy, 
gdy nabywca objął grunt wzrokiem 



podobne wyjątki stosowano dla nieporęcznych ruchomości – kolumny budowlane czy duże beczki z 

winem 



a zatem do nabycia wystarczy, fakt, że nabywca jest zdolny wykonywać faktyczną władzę nad rzeczą 
(podobnie w nowożytnych kodyfikacjach) 



z biegiem czasu element zewnętrzny posiadania ustępował zatem elementowi wewnętrznemu – proces 
ten określamy mianem 

dematerializacji posiadania



o nabyciu mocą samej umowy (solo animo) po raz pierwszy raz wspomina szkoła Prokulianów   

→

właściciel zezwala przechowawczy pieniędzy na ich użycie, zawierając w ten sposób kontrakt pożyczki – 
od czasów glosy bolońskiej traktujemy taki myk jako traditio brevi manu 

– wydanie krótką ręką (podobnie 

w dzisiejszych kodeksach) 

 takie wydanie mogło mieć miejsce tylko w wyniku obustronnego porozumienia – wykluczało to zmianę 

→
dotychczasowego dzierżyciela w posiadacza mocą jego własnej decyzji (takie rozwiązanie przyjęło CC 

czy ABGB, natomiast BGB, ZGB czy KC dopuszcza w niektórych sytuacjach zmianę tytułu posiadania 
przez samego posiadacza – byleby tylko została ona w sposób wyraźny zamanifestowana) 



sytuacją odwrotną do traditio brevi manu, było przeniesienie posiadania mocą samej umowy, według 
której dotychczasowy posiadacz zatrzymuje rzecz jako dzierżyciel – było to tzw. 

constitutum 

possesorium 



oba te myksensy od konsyliatorów nazywa się zbiorcza nazwą – wydania fikcyjnego

2. Utrata:



skoro posiadanie składało się z elementów corpus i animus – już utrata jednego z nich powodowała w 
normalnych warunkach ustanie posiadania 



wspomniany proces jego 

dematerializacji wyrażał się jednak także w ułatwianiu zachowania go mocą 

samej woli posiadacza – solo animo



najstarsze świadectwo takiej sytuacji daje Prokulus – wyraził pogląd o zachowaniu 

posiadania natury 

okresowej – np. pastwisk letnich w zimie i zimowych w lecie 



podobnie dopuszczono zachowanie posiadania nieruchomości pozostawionej bez dozoru, lecz zarazem 
bez zamiaru jej porzucenia oraz innych rzeczy, w odniesieniu do których istniały realne widoki na 

odzyskanie kontroli fizycznej zbiegłych niewolników, mienia obywatela popadłego w niewolę wojenną, 
posiadania wykonywanego za pośrednictwem dzierżycieli, jak również posiadania skarbu ukrytego w 

miejscu trudnym do zidentyfikowania 

5. Ograniczone prawa rzeczowe:

1.

Prawo rzeczowe pozwalające w sposób długotrwały korzystać z cudzych gruntów X2

1. Superficies – prawo zabudowy: 



superficies solo cedit – rzecz dołączona podąża za gruntem



ten, który zbudował dom w oparciu o umowę płaci czynsz i tak długo jak płaci, to ma prawo do tego domu 



Superficies  ­  powstaje, jeśli budynek został wybudowany za zgodą właściciela gruntu na podstawie 

płatnej umowy. Uprawniony otrzymywał actio in rem. 

2.

Emifteuza x4 



jako odrębna forma pojawia się dopiero w okresie poklasycznym, ale już w republice pojawia się ten problem ­ 
dzierżawca nie mógł bronić się środkami posesoryjnymi, bo nie traktował tej rzeczy jako swojej – w tym celu 

ustanowiono emfiteuzę i środki jej ochrony 



ochrona dzierżawcy wskutek emfiteuzy ma sens – bo daje powód do uprawy słabych gruntów



powstaje w wyniku zawarcia kontraktu emfiteutycznego – którego stronami byli z jednej strony właściciel 
(dominus), a z drugiej strony emfiteuta; elementy kontraktu:

1) przedmiot kontraktu
2) czynsz – raz, na zawsze



tak długo jak emfiteuta się wywiązuje z kontraktu, nie można rozwiązać umowy 



samodzielną formą staję się w 480 roku:

­ jest to zbywalne, dziedziczne i podlegające zastawowi prawo do korzystania z cudzego gruntu
­ czynsz był ustalany raz, na zawsze (a więc po czasie stawał się symboliczny)

­ zakaz pogorszenia stanu gruntów
­ emfiteuta miał ochronę posesoryjną względem osób trzecich

­ mógł sprzedać swoje prawo lub je spadkodawać (przy sprzedaży właściciel miał opcję pierwokupu) 



taka konstrukcja emfiteuzy doprowadziła, że różnica pomiędzy emfiteutą a właścicielem była symboliczna – 
ten pierwszy musiał płacić (bardzo mały) czynsz

 w średniowieczu przerodzi się to w dominium utile i dominium directum 

→

2. Ograniczone prawa rzeczowe ustanawiane w celach alimentacyjnych ??

3. Zastaw (np. zastaw ręczny – pingus) x3



stanowił tzw. realne lub rzeczowe zabezpieczenie kredytu – umożliwiające wierzycielowi zastawnemu 

(zastawnikowi) bezpośrednie zaspokojenie swych roszczeń z wartości majątkowych podmiotu, który zastaw 
ustanowił (zastawcy) 



ochrona wierzyciela szła na tyle daleko, że w razie upadłości dłużnika – rzecz zastawiona była tak samo 

wyłączona z majątku jak rzeczy cudze (na mocy skargi windykacyjnej właściciela)



zastaw był oznaką nieufności – stąd początkowo odgrywał znacznie mniejszą rolę niż poręczenie stypulacyjne 



jest to konstrukcja bliska prawu zobowiązań – jeżeli B pożycza A 100 sztuk złota, to A chce mieć gwarancję, 
że w przypadku braku zwrotu tej sumy, otrzyma jakąś rekompensatę



tendencja była raczej taka, by ograniczać uprawnienia uzyskiwane przez zastawnika na zastawionym 

przedmiocie



trzy historyczne formy zastawu: 
1) fiducia – przewłaszczenie na zabezpieczenie (prawo klasyczne) – przypadek powierniczego przeniesienia 

własności dla zabezpieczenia jakiegoś zobowiązania. Własność zostaje przeniesiona na wierzyciela, ale jeśli 
dłużnik wywiążę się z zobowiązania, to ten jest zobowiązany przenieść z powrotem na niego prawo własności. 

(brak zastawu rozumianego jako prawo na rzeczy cudzej) 

 w okresie republiki wykształca się zasada, iż wierzyciel powinien sprzedać zastawiony przedmiot i 

→
nadwyżkę nad dług zwrócić dłużnikowi 
2) pignus – zastaw ręczny – łączy się z przeniesieniem dzierżenia na właściciela, dla zabezpieczenia 

istniejącej wierzytelności – następuje to poprzez zawarcie kontraktu realnego zastawu, której towarzyszy 
wydanie przedmiotu zastawu 

3) hypotheca – zastaw umowny – jego istota polega na tym, że dla zabezpieczenia określonej wierzytelności, 
strony zawierają umowę na zabezpieczenie w postaci rzeczy, ale rzecz zostaje we władaniu zastawcy 

(dłużnika) 

Prawo zobowiązań: 
1. Odpowiedzialności:

1. Odpowiedzialność sprzedawcy za wady fizyczne x6

1.

Actio de modo agri – czyni odpowiedzialnego sprzedawcę i daje prawo do zapłaty wielokrotności za różnicę 
wynikającą z tego co chcieliśmy kupić, a co kupiliśmy, ale tylko przy sprzedaży mancypacyjnej 

2. Odpowiedzialność oparta na sprzedaży z bona fides zbycia

 rzeczy wadliwej – actio empti 

▪

ma miejsce dopiero po ujawnieniu wady 

▪

za sprzeczne z dobrą wiary uważamy świadomą sprzedaż z błędem – można domagać się kwoty zgodnej 
z dobrą wiarą

▪

skarga trudna do przeprowadzenia – ciężar dowodu spoczywał na kupującym, a jak udowodnić czy ktoś 

wiedział o wadzie czy nie?

3.

Odpowiedzialność obiektywna ustalona w handlu targowiskowym przez edylów kurulnych

▪

edylowie wprowadzili reguł dotyczące transakcji, których przedmiotem są zwierzęta lub niewolnicy i mają 
miejsce na targowisku

▪

istota tego, polega na tym, że: jeżeli np. niewolnik miał wadę przewidzianą w regulacji (skłonność do 

ucieczki, krnąbrność) to czyni to odpowiedzialnym sprzedającego bezwzględu czy wiedział czy nie 
(odpada ciężar dowodowy) 

▪

służyły ku temu dwie skargi:

1) actio redhibitoria – służyła odzyskaniu pieniedzy (odstąpienie od umowy za zwrotem pieniędzy i towaru 
– w przeciągu 6 miesięcy od zawarcia transakcji) 

2) actio quanti minoris – żądanie kwoty będącej różnicą po między ceną tego co chcieliśmy kupić, a co 
dostaliśmy (w przeciągu roku)

▪

edylowie kurulni jako pierwsi wprowadzili coś, co później ewoluje w obiektywną odpowiedzialność 

sprzedawcy

4.

Przejęcie przez twórczą jurysprudencje – uformują oni zasadę odpowiedzialności obiektywnej – sprzeczne 
z dobrą wiarą jest sprzedawanie czegokolwiek, co odbiega od typowego przedmiotu danego typu 

5.

Wejście do ius commune – w tym kształcie przejmie do prawo powszechne i przejęte zostaną skargi typu 
actio redhibitoria i quanti minoris 

2. Odpowiedzialność z tytułu ryzyka x4



dotyczy ona przykładów sytuacji, w której nie można mówić wprost o winie – podmiot, który dokonał danej 

szkody nie ma prawnej zdolności 

1. Szkody wyrządzone przez zwierzęta:

▪

już w prawie XII tablic ukształtowała się odpowiedzialność noksalna – skarga (actio noxalis) była 
kierowana przeciwko osobie, która nie jest sprawcą szkody

 model ten przysługiwał w przypadku szkód wyrządzonych przez niewolników, podległych władzy 

→
familijnej czy zwierząt 

▪

o odpowiedzialności z tytułu szkody wyrządzonej przez zwierzę, można tylko mówić gdy:

1) gdy zwierze działało „z własnego popędu”
2) i zachowywało się „niezgodnie ze swoją naturą” 

 właściciele zwierząt groźnych i dzikich (lwy, niedźwiedzie) odpowiadali na mocy edyktu edyla 

→
kurulnego, tylko jeżeli trzymali zwierzęta w miejscu niewyznaczonym do tego 

▪

model takiej odpowiedzialności przeniknął do ius commune (podział na zwierzęta dzikie i oswojone), a 

także w common law 

 z tej tradycji wyrasta także odpowiedzialność obiektywna właściciela zwierzęcia w CC

→

 w KC i BGB poszli jeszcze dalej – odpowiedzialność na zasadzie domniemanej winy w nadzorze nad 

→
zwierzęciem 

2. Quasi­delikty:

▪

pojęcie wprowadzone przez Justyniana – chodzi o czyny podobne w istocie do deliktów, ale mogące 

rodzić odpowiedzialność bez typowego dla deliktów wykazywania winy lub osoby sprawcy 

▪

w interesie bezpieczeństwa publicznego pretor przyznał skargi przeciwko:
1) osobie zajmującej lokal, jeżeli doszło do szkody z powodu wyrzucenia czegoś z jego okna

2) osobie, która umieściła na swoim parapecie jakiś przedmiot stwarzający zagrożenie

 zakres odpowiedzialności był ograniczony do określonej kwoty 

→

▪

za kradzież w gospodzie, albo zniszczenie rzeczy wniesionej na statek odpowiedzialnymi uczyniono 

właścicieli w/w (z powodu trudności ustalenia faktycznego sprawcy) 

▪

w ius commune toczyła się dyskusja o tym, czy można wiązać odpowiedzialność za quasi delikty z jakaś 
winą: 

1) taki pogląd poparł Donellus, który mówił o odpowiedzialności obiektywnej
2) myśl tę kontynuowało CC

3) BGB odrzuciło przypadki quasi­deliktów jako nietypowe, archaiczne elementy rzymskiej spuścizny (ale 
w praktyce BGB dopuszczało w niektórych przypadkach taką odpowiedzialność, podobnie KC) 

3.

Odpowiedzialność odszkodowawcza na bazie Lex Aquilia x8
(albo: warunki skargi odszkodowawczej z deliktu wg lex Aquilia, albo w porównaniu z generalną klauzulą deliktową, 
albo: lex aquilia) 

 

→

Szkoda będąca następstwem czynu niedozwolonego:



odpowiedzialność odszkodowawcza na przykładzie lex Aquiliana (III wiek p.n.e.)
­ wprowadza model odpowiedzialności deliktowej

­ uogólnia szczegółowe reguły przez klauzulę generalną wprowadzającą odpowiedzialność za to gdy ktoś 
niszczył jakieś mienie



lex Aquiliana wprowadza odpowiedzialność deliktową, gdy wystąpi:
1) 

szkoda – zniszczenie obiektu materialnego albo nieuzasadnione umorzenie czyjejś wierzytelności

2) związek przyczynowy po między działaniem sprawcy, a wyrządzoną szkodą
­ zakreślony w ustawie bardzo wąsko
­ działanie, które polega na niszczeniu, paleniu, łamaniu danego mienia pociąga za sobą odpowiedzialność 

deliktową (a zatem pozytywne działanie, które wywołuje uszczerbek majątkowy)
3) 

bezprawność – a zatem mamy tutaj do czynienia z nominalizmem obiektywnym



słabość tejże regulacji wynikała z tego, że brakowało odwołania się do nastawienia psychicznego sprawcy 
(dobra/zła wiara, możliwość przewidzenia itd.) 



stąd w pierwotnym kształcie umowy mówimy o szkodzie obiektywnej – samo jej wystąpienie powoduje 

odpowiedzialność deliktową) 



z czasem koncepcja bezprawności i nominalizmu obiektywnego będzie ewoluowała w stronę winy, a zatem 
nominalizmu subiektywnego 

4. Nominalizm deliktowy, a poszerzanie zakresu odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych x2



czy każdy czyn niedozwolony może wywoływać zobowiązania? 



Nominalizm deliktowy – rozwiązanie, w którym tylko konkretne czyny niedozwolone tworzące katalog 
zamknięty, mogą być źródłem zobowiązań 



generalna klauzula deliktowa – ogólne sformułowanie, określające, że kto zawinił, ten musi zadośćuczynić 



w Rzymie w okresie archaicznym panował nominalizm deliktowy i istniała lista stanów faktycznych określonych 

jako delikty:
1) furtum – kradzież

2) rapina – rabunek
3) damnum iniuria datum – bezprawne wyrządzenie szkody

4) iniuria – szkoda 



nominalizm ewoluował przez:

1) ustawę – lex aquilla 
­ miała ona największy wpływ na odchodzenie od nominalizmu
­ zastępuje ona ograniczony katalog deliktów ogólną odpowiedzialnością, za niszczenie mienia po przez 

działanie polegające na podpalaniu\niszczeniu\łamaniu
2) interpretacje jurystów – poszerzają oni pojęcie kradzieży do używania czyjejś rzeczy bez jego zgody 
3) ingerencje pretorskie    następnie zaczyna się stosować lex aquillia przez analogię i rozszerzać ten zapis

→

 

na inne przypadki, a w XVII wieku szkoła natury formułuje generalną klauzulę deliktową 



przy niedotrzymaniu umowy można mówić o odpowiedzialności deliktowej i kontraktowej

5. Kary:

1.

Kara pieniężna (poena) – wiązała się ze zobowiązaniami wynikającymi z deliktów:



poszkodowany mógł domagać się odszkodowania w celu przywrócenia równowagi majątkowej, ale i 

odszkodowania w celu ukarania sprawcy 



wyróżniamy:
1) skargi karne

2) skargi mieszane

 w ius commune niektóre czyny niedozwolone stawały się przestępstwami i stopniowo wyłączano 

→
możliwość domagania się kary pieniężnej od sprawcy deliktu 

 we współczesnej Europie odeszło się od kar pieniężnych, w USA dalej jest to możliwe i służy 

→
wyrządzeniu dotkliwości pieniężnej sprawcy 

2.

Kara umowna – obowiązek zapłaty określonej kwoty pieniężnej na przypadek niewykonania zobowiązania. 



Polega na obowiązku zapłaty sumy określonej w umowie, jeżeli niewykonane zostanie świadczenie 



kara umowna traktowana jest jako świadczenie w miejsce odszkodowania – wyczerpywała uprawnienia 
wierzyciela w zakresie odszkodowania 



nie trzeba wykazywać winy, a sam fakt niewywiązania się z umowy 

­ ale: prawnicy rzymscy byli zgodni, że wierzyciel traci uprawnienie do kary umownej, wtedy gdy 
niewykonanie zobowiązania jest rezultatem jego nagannego zachowania 

2. Istota zobowiązań:

1. Zasady interpretacji umów x2



problem niejasności treści zobowiązania umowy – pierwotnie problem ten dotyczył emptio venditio i locatio 

conductio 

 uważano, ze strona, która się niejasno wyraziła powinna ponieść konsekwencje tej niejasności (in 

→
ambiguitas contra stiuplatorem) 

 zasada ta weszła do ius commune i została uogólniona – in dubio contra praferentem – w razie wątpliwości 

→
na niekorzyść strony sporządzającej umowę

 w drugiej połowie XX w – reguła ta stała się obowiązującą normą prawną (BGB, KC)

→



rozbieżność pomiędzy rzeczywistą wolą, a dosłownym brzmieniem umowy – pomysł aby dać pierwszeństwo 

rzeczywistej woli na bazie klauzuli dobrej wiary

 jeżeli istnieje rozbieżność między rzeczywistą wolą, a dosłownym brzmieniem umowy – prymat przyznaje 

→
się rzeczywistej woli stron (KC) 

2. Kontrakty służące do (nie)odpłatnego korzystania z cudzego kapitału lub czyiś usług x4

▪

omówione niżej 

3. Ewolucja zobowiązań kontraktowych (nominalizmu kontraktowego) x3



nominalizm kontraktowy – tylko niektóre umowy\przyrzeczenia tworzą zobowiązania – był to system, który w 
początkach wybrali Rzymianie



zasada swobody umów – każda umowa\przyrzeczenie jest źródłem zobowiązań – do tego rozwiązania będzie 

na drodze ewolucji zmierzało prawo



w prawie archaicznym, tylko trzy rodzaje umów wywoływały zobowiązanie:
1) 

stipulatio – formalne przyrzeczenie

2) 

pożyczka – korzystanie z cudzego majątku

3) 

użyczenie – korzystanie z cudzej rzeczy



natomiast w edykcie pretorskim:
1) 

depositum – przechowanie

2) 

fiducia – powiernictwo

3) 

mandatum – zlecenie

4) 

societas – spółka

5) 

emptio venditio – sprzedaż

6) 

conductio – locatio 

­> był to katalog zamknięty, nazywano je kontraktami nazywanymi 

­> prawnik rzymski rozstrzygając czy dana umowa wywołuje skutki prawne, musiał ustalić, czy podpada ona 
pod jedną z tych sześciu umów 



etapy ewolucji:

1) skutki prawne wywoływały tylko kontrakty nazwane 

2) nie spełniały swoich wszystkich funkcji, stąd uzupełniono je o kontrakty nienazwane (pacta vestitia) 
3) stopniowo zaczęto więc przechodzić od nominalizmu kontraktowego do swobody umów



rozszerzenie zobowiązań umownych jest związane z pojawieniem się takich konstrukcji jak:
a) 

synallagma – wzajemność

­ obie strony są zobowiązane do pewnego świadczenia "czynie byś czynił"
np. Usługa za usługę, rzecz za rzecz, usługa za rzecz, rzecz za usługę

­ jest efektem działalności jurysprudencji (Labeo)
­ wynika z wpływów filozofii greckiej

b) 

constitutum 

­ jednostronne przyrzeczenie, że zapłaci się swój/cudzy istniejący dług
­ wcześniej to było możliwe tylko przez stypulacje (a tam musiały być obecne obie strony)

­> tu przyrzeczenie jednostronne 

c) 

receptum – jednostronne przyrzeczenie do określonego zachowania w przyszłości 



w prawie archaicznym istniała tylko konstrukcja 

sponsio – przyrzeczenie

­ ale było ono bardzo formalistyczne – należało użyć konkretnych słów i zwrotów 
472 konstytucja cesarska – stypulacja jest ważna, jeżeli przy użyciu dowolnych słów doszło do porozumienia 



pacta vestita – dają prawo do skargi (a zatem i kontrakty nazwane i nienazwane – synallagma)



pacta nuda – niezaskarżalne umowy 



w średniowieczu odeszło się zupełnie od podziału na zaskarżalne i niezaskarżalne umowy

­ w XII wieku kanoniści formułują "pacta sunt servanda" bazując na pretorskim "pacta conventa servabo" – 
będę chronił zawartych umów 



równolegle kształtują się granice swobody umów

1) tylko te umowy są wiążące, które zostały oparte na rzeczywistej, godziwej przyczynie
2) umowa nie może chronić zachowań sprzecznych z bona fides (dobrą wiarą)

3) umowa nie może być sprzeczna z dobrymi obyczajami (boni mores)
4) umowa nie może być sprzeczna z naturą kontraktu 

*pojęcie obligatio naturalis – zobowiązania naturalnego:

▪

punktem wyjścia są zobowiązania wobec niewolnika, który jest przecież rzeczą, a mimo to uznaje 

się, iż ważność jego wynika z prawa natury 

▪

obejmuje zatem:
1) osoby bez zdolności majątkowej – niewolnicy, synowie zn. się pod władzą ojca

2) powinności, których nie można już w ramach prawa dochodzić (przedawnione)

▪

obligatio naturalis to inaczej zobowiązanie, które nie jest zabezpieczone mocą prawa, ale wynika z 
natury i jest prawidłowe

­> nie można go dochodzić w sądzie, ale jest społecznie akceptowane i może być wykonane 

4. Kontrakty nienazwane – ich sens oraz ochrona prawna x2



patrz: ewolucja od nominalizmu do swobody umów



w I wieku BC przyjęto zasadę, iż jeżeli zawarciu umowy towarzyszy wykonanie jej przez jedną stronę, to 
powstaje zobowiązanie do wykonania świadczenia wzajemnego   jeżeli strony zawarły umowę zamiany 

→

obrazu na rzeźbę, to z chwilą wręczenia obrazu powstawało zobowiązanie do przekazania rzeźby 



powstały tzw. kontrakty synallagmastyczne: daję abyś dał, daję abyś uczynił, czynię abyś dał, czynię abyś 
uczynił 



w średniowieczu takie kontrakty nazwano kontraktami nienazwanymi (pacta vestitia) i ich rozwój przyczynił się 

do powstania zasady swobody umów 



prawo rzymskie o ile przyznawało ochronę procesową pacta vestitia, to odmawiało jej pacta nuda (kontrakty 
gołe) – w średniowieczu – wszystkie umowy rodzą zobowiązanie 

5. Problem świadczeń (umowy) na rzecz osób trzecich x2



alteri stipulari nemo potest – początkowo umowa, nie może zakładać świadczenia dla osoby innej niż 
wierzyciel (skoro wierzyciel nie odniesie korzyści majątkowej, to nie ma podstaw by przyznać mu skargę o 

wykonanie zobowiązania)



dopiero konstrukcja skargi wzorowanej na actio utillis (przysługującej wierzycielowi) dla osoby trzeciej 
umożliwiła przełamanie tejże zasady 

 Justynian wrócił jednak do pierwotnej zasady i powtarzano ją do XVII wieku

→



dopiero szkoła prawa natury zwróciła uwagę, że odbierający przyrzeczenie może mieć faktyczną korzyść z 
tego i umowa taka powinna być ważna 



pandektystyka na początku przyznała rację prawu rzymskiemu, w drugiej połowie XIX wieku jednak przyznała 

rację szkole prawa natury   BGB uznaje taką umowę, podobnie CC i KC, natomiast common law do  dziś 

→

kieruje się zasadą niedopuszczalności takich umów 

6. Warunki konieczne dla ważności umowy



hm? może to: 

1) tylko te umowy są wiążące, które zostały oparte na rzeczywistej, godziwej przyczynie

2) umowa nie może chronić zachowań sprzecznych z bona fides (dobrą wiarą)

3) umowa nie może być sprzeczna z dobrymi obyczajami (boni mores)
4) umowa nie może być sprzeczna z naturą kontraktu 

7.

Przesłanki prawidłowego świadczenia x2



brak pomysłu, może to to samo co 'wywiązywanie się z umowy'? 

8. Bona fides w kontraktach i jej wpływ na kształtowanie się praw zobowiązań x3



pojawiła się w okresie późnej republiki i początkowo rozumiano ją jako wierność danemu słowu



w toku ewolucji prawa – klauzula ta stała się elementem formuły skarg, w których upoważniano sędziego, aby 
wydając wyrok, zasądził tyle ile wynikałoby to ex fide bona

 klauzula bona fides poszerzyła luz decyzyjny w orzecznictwie sądowym

→



prawnicy rzymscy rozstrzygając co jest zgodne, a co niezgodne z dobrą wiarą brali pod uwagę pierwotne 
wartości (wpisane niejako w człowieka) które trzeba było uwzględnić:

1) nakaz uczciwego życia
2) zakaz szkodzenia innym

3) równowaga ekonomiczna między uczestnikami obrotu



stąd na obszarze prawa wykształciły się pewne zasady:
1) dolus – postępowanie podstępnie nie może przynieść korzyści w obrocie prawnym

2) w zakresie nieokreślonym przez strony umowy uzupełnia się zwyczajami miejscowymi
3) uznawać moc umowny w takim zakresie, w jakim odpowiada to zgodnemu zamiarowi stron



konstrukcję bona fides przejęło ius commune, odrzuciło je CC, ale kontynunowało BGB i kontynuuje KC 

3. Wywiązywanie się z umowy:

1.

Cechy prawidłowego wykonania zobowiązania (umorzenie świadczenia przez jego wykonanie) x5

 

→

solutio – spełnienie świadczenia; należy rozważyć je na takich płaszczyznach:

a) częściowe spełnienie świadczenia:

▪

czy wierzyciel jest zobowiązani przyjąć częściowe świadczenie?

▪

W Rzymie dominował pogląd: wszystko albo nic – brak obowiazku przyjęcia częściowego spełnienia 
świadczenia

­> z pomocą przyszedł jednak pretor – który uznał, że w NIEKTÓRYCH sytuacjach to nie ludzkie 
obciążać kogoś bardziej, niż mogłoby to być (odsetki); stąd pretor czasem wymuszał przyjęcie 

częściowego świadczenia

▪

w dzisiejszym prawie również dominuje pogląd, iż nieprzyjmowanie świadczenia częściowego jest 
niemoralne i nieprawidłowe

b) czas spełnienia świadczenia:

▪

termin spełnienia świadczenia może być określony w umowie i wtedy, może być ono spełnione 

wcześniej o ile wynika z działania dłużnika – wierzyciel nie może domagać się wcześniejszego 
spełnienia świadczenia

▪

jeżeli termin nie był określony to:

*w przypadku kontraktów – interpellatio – wezwanie do spełnienia świadczenia, dopiero po tym 
wezwaniu zobowiązany jest w zwłoce

*w przypadku deliktów – obowiązek wynika od razu po dokonaniu czynu niedozwolonego – w myśl 
maksymy: fur sempter est in mora 

c) miejsce spełnienie świadczenia:

▪

początkowo nie istniały reguły określające miejsce spełnienia świadczenia

▪

potem wykształciły się:

1) jeżeli przedmiotem zobowiązania jest przedmiot oznaczony w umowie, to miejscem spełnienia 
świadczenia jest miejsce w którym rzecz znajdowała się w momencie zawarcia umowy

2) jeżeli przedmiot nie był oznaczony, to miejscem wykonania zobowiązania jest miejsce 
zamieszkania dłużnika

▪

zasady te przejdą do ius commune i znajdą odzwierciedlenie w kodyfikacjach

d) spełnienie świadczenia przez osobę trzecią:

▪

jeżeli chodzi o pieniądze, to w prawie rzymskim było to powszechnie akceptowane

▪

jeżeli chodzi o zobowiązanie niepieniężne to już zależy od specyfiki zobowiązania

­> np. Umowa o namalowanie obrazu czy wybudowanie domu – nie ma opcji

▪

istniało coś takiego jak asignatio – dellegatio – przekaz:
­ trzy osoby, z których jedna jest dłużnikiem pierwszej i wierzycielem trzeciej

­ zamiast dwóch zobowiązań spełnianych osobno, wierzyciel może wskazać by jego dłużnik 
przekazał pieniądze jego wierzycielowi

­ dochodzi w tym momencie do umorzenia lub umorzenia częściowego wierzytelności 

e) spełnienie świadczenia do rąk osoby innej, niż wierzyciel:

▪

np. w sytuacji przekazu – może to mieć tylko miejsce wobec osoby wskazanej (umocowanej) przez 
wierzyciela 

▪

jeżeli nastąpiło to przez pomyłkę, to trzeba rozstrzygnąć czy:

1) można mówić o bona fidae – dobrej wierze

2) i czy ten ktoś był kiedyś uprawniony do odebrania świadczenia
­> jeżeli tak, to następuje umorzenie świadczenia 

2. Umorzenie świadczenia w inny sposób niż spełnienie świadczenia x2

a) wynikające z zwolnienia z długu:



w przypadku zawarcia zobowiązania po przez serie pytań i odpowiedzi – najstarszą formę – stipulatio, 

wymagane było po spełnieniu świadczenia acceptiliatio – czyli zaakceptowanie przez wierzyciela spełnienia 
świadczenia przez dłużnika



acceptiliato, które polegało na ustnym potwierdzeniu wykonania zobowiązania, mogło służyć umorzeniu długu 

– po przez potwierdzenie spełnienia świadczenia, które w prawdzie nie zostało spełnione 



ta formuła umożliwiała novatio, ale i quasidarowizny 

b) wynikające z potrącenia – compensatio :



sytuacja, w której podmiot A jest dłużny podmiotowi B x, a podmiot B 2x podmiotowi A, to w praktyce można 
potrącić i wychodzi, że podmiot B jest dłużny x podmiotowi A 



orzekano potrącenie o ile było zgodne z dobrą wiarą – bowiem już samo domaganie się tego co będzie 

należało oddać jest sprzeczne z dobrą wiarą 



możliwość zarzucenia exceptio doli jeżeli ktoś nieu względnia potrącenia (od II wieku miało to charakter 
przymusowy) 



Justynian wprowadza zasadę, iż potrącenie wynika ipso iure

­ wyjątek jest oddanie komuś czegoś na przechowanie 
­ dotyczy wierzytelności wymagalnych, jednorazowych i nie budzących istotnych wątpliwości

­ następuje, jeśli sąd jest świadomy tej możliwości
­ dziś podobnie jest we Francji, w Polsce, Niemczech potrącenie następuje na wniosek dłużnika 

c) wynikające z odnowienia – novatio:



polega na tym, iż jedna wierzytelność zostaje umorzona, a w jej miejsce zawarta jest wierzytelność o tej samej 

treści, ale z innym wierzycielem



rozgrywa się po między wierzycielem, dłużnikiem i przyszłym wierzycielem



składa się w formie pytań i odpowiedzi – umorzenie zobowiązania i przyrzeczenie przyszłemu wierzycielowi 



oczywistą wadą tego rozwiązania jest konieczność obecności wszystkich trzech, a co istotne – samego 
dłużnika (z ekonomicznego punktu widzenia, byłoby lepiej gdyby wystarczyła zgoda wierzyciela i 

przejmującego wierzytelność) 



dodajmy jeszcze, iż nowe zobowiązanie musi się czymś różnić:
1) osobą dłużnika

2) osobą wierzyciela
3) terminem, miejscem wykonania

 tzw. stipulatio Aquiliana 

→

3.

Vis maior – pojęcie i jego znaczenie w prawie rzymskim 



zasadą jest wiązanie odpowiedzialności odszkodowawczej z winą sprawcy



pojęcie siły wyższej (vis maior) – wprowadzone zostało do dyskusji prawniczej na przełomie er   czy można 

→

domagać się odszkodowania od najemcy, jeżeli rzecz, którą otrzymał uległa zniszczeniu w następstwie 

powodzi? Nie! 



Brakowało definicji, ale można ogólnie powiedzieć, że vis maior – zdarzenie, na które nie ma się wpływu 
„któremu słabość ludzka nie jest w stanie się przeciwstawić” 



termin ten ma dzisiaj dwie funkcje:

1) jako okoliczność eskoneracyjna wyłącza odpowiedzialność w sytuacjach opartych na zasadzie ryzyka 
2) przy ocenie rozkładu ryzyka – jeśli szkoda jest następstwem siły wyższej, to wierzyciel nie ma prawa 

domagać się odszkodowania – ryzyko ponosi w tej sytuacji właściciel 

4. Zwłoka wierzyciela i dłużnika x4

1. Zwłoka wierzyciela (mora creditoris):



to pojęcie pojawia się dopiero w prawie powszechnym



wierzyciel nie odbiera prawidłowo zaoferowanego przez dłużnika świadczenia, co teraz? 1) bezczynność 
wierzyciela powoduje zmniejszenie zakresu odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika – może on 

wykazywać mniejszą staranność o daną rzecz
2) dłużnik może domagać się zwrotu wydatków poniesionych z dłuższym czasem posiadania danego 

przedmiotu/zwierzęcia 



oczywiście zwłoka taka nie zwalnia z wykonania zobowiązania



w V w. Teodozjusz wprowadza 30 lat jako przedawnienie skargi, prawo pretorskie przewidywało w 
niektórych przypadkach 5 lat, a tendencja jest malejąca – dzisiaj w Niemczech 3 lata

­> w myśl zasady: vigilantibus iura scripta sunt – prawo jest napisane dla osób starannych

2. Zwłoka dłużnika (mora debitoris):



skutki prawne takiej sytuacji to ­ poszerzenie odpowiedzialności za niewykonane zobowiązanie na 
dłużnika

­> przypisanie odpowiedzialności także gdy po popadnięciu w zwłokę, świadczenie stało się niemożliwe 
do spełnienia z przyczyn od niego niezależnych



np. gdyby pożyczona rzecz została zniszczona w powodzi, przed terminem świadczenia – to można się 

powołać na zdarzenie nadzwyczajne (ryzyko po stronie wierzyciela), ale jeżeli po terminie – to ryzyko 
ciąży na dłużniku – obowiązek płacenia odsetek



w przypadku deliktu – zawsze w zwłoce, w kontrakcie – po interpellatio/terminie

5. Umocnienie zobowiązań:

◦

opisać: karę umowną, zadatek, poręczenie, zastawy 

6.

Skutki niewykonania albo nieprawidłowego wykonania zobowiązania 



mówimy o takiej sytuacji, gdy:

1) zawarte zostało zobowiązanie
2) ma miejsce szkoda skutkiem niewykonania lub nienależyte wykonanie zobowiązania

3) sprzeczność zachowania dłużnika z dobrą wiarą
­ a zatem mówimy tutaj o winie, a nie bezprawności



wina – postępowanie wbrew dobrej wierze:
a) 

culpa – niestaranność

b) 

dolus – zły zamiar

­ culpa lata (grube niedbalstwo)
­ culpa levis (lżejsze niedbalstwo)

 ­> można je ocenić wg wzorców obiektywnych – odwoływano się do tego jak 
 jak zachowałby się staranny ojciec rodziny

 ­> można je ocenić wg wzorców subiektywnych – odwoływano się do tego, jak dłużnik zachowałby się 

prowadząc własną sprawę 



im więcej dłużnik czerpał korzyści w danym zobowiązaniu (utillitas) tym większej staranność można od niego 

wymagać w wykonywaniu zobowiązania 

4. Zmiany wierzycieli, przedmiotu świadczenia itp.:

1. Problem ekwiwalentności rzeczy w zobowiązaniach wzajemnych x3



konflikt na linii pełnej swobody umów, a ograniczeniami dowolności różnicy wartości świadczeń wg 
sprawiedliwości



czy można sprzedać działkę za 1000 zł? :

1) prawo przedklasyczne – tak
2) Dioklecjan – nie; wprowadza ograniczenia

­> możliwość zakwestionowania umowy, jeżeli cena nie była prawdziwa (verum partium) ale tylko przy 
nieruchomości
­ cena nieprawdziwa – jeżeli jest o połowę lub więcej mniejsza niż inne podobne obiekty
­> edykt o cenach – tabela maksymalnych cen za dobra i usługi

3) Justynian przechwyci pierwszy pomysł Dioklecjana
4) Ius commune – wprowadzi 

laesio enormis – nadzwyczajny uszczerbek

­ w każdym przypadku można podważyć umowę jak u Dioklecjana (ale nie tylko nieruchomości)

­ kryterium: cena rynkowa 

2. Mnogość podmiotów w stosunku obligacyjnym:



prawo rzymskie dopuszczało sytuację, w której po stronie wierzycieli lub dłużników będzie więcej niż jedna 
osoba – taki skutek mogło wywołać wstąpienie kilku spadkobierców w miejsce zmarłego dłużnika lub 

wierzyciela



antyczne prawo rzymskie próbowało zapobiec takiej sytuacji, dlatego: 

1) starało się zapobiec powstaniu wielości podmiotów w stosunku obligacyjnym

▪

stąd ustawa XII Tablic postulowała, iż odnośnie  skutków dziedziczenia stanowiła ona, że 

wierzytelności dzielą się z mocy prawa (nomina ipso iure divisa) – prowadziła ona do tego, że 
zamiast jednego zobowiązania, którego stroną był spadkodawca powstawało tyle zobowiązań, ilu 

było spadkodawców  (w prawie klasycznym i poklasycznym rozciągnięto to na inne zobowiązania, a 
w dzisiejszych kodyfikacjach nie stosuje się nomina ipso, a w to miejsce pojawia się zobowiązanie 

podzielne) 

2) określało reguły porządkujące umorzenie zobowiązania, w którym jest kilku dłużników lub wierzycieli   

→

chodzi o sytuację, kiedy kilka osób jako poręczyciele przyrzekło jednemu wierzycielowi spełnić to samo 
świadczenie, lub gdy jeden dłużnik przyrzekł spełnienie tego samego świadczenia kilku wierzycielom. 

 pojawia się tutaj konstrukcja, która umożliwi powstanie 

→

zobowiązania solidarnego – justyniańskie prawo 

zakłada, że spełnienie świadczenia przez jednego z dłużników, umarza długi pozostałych 

3. Zobowiązania solidarne:



w czasach nowożytnych na podstawie rzymskich doświadczeń z wielością podmiotów w stosunku 
obligacyjnych zbudowano kompletną figurę zobowiązania solidarnego i korealnego 



zobowiązanie solidarne – gdy wielość wierzycieli lub dłużników powoduje wielość zobowiązań

 każde z tych zobowiązań opiewa na całość świadczenia, ale spełnienie świadczenia w ramach jednego z 

→
nich powoduje umorzenie pozostałych



zobowiązanie korealne – jedno zobowiązanie, w ramach którego każdy z wierzycieli lub dłużników może 

działać samodzielnie, powodując skutki po stronie pozostałych (Windscheid)

 toczone dyskusje w XIX wieku nad tym rozróżnieniem zostały skrytykowane jako niepotrzebne 

→
teoretyzowanie, a co więcej zarzucano mu brak podstaw w prawie rzymskim 

4. Zmiana wierzyciela x5



zmiana podmiotu w stosunku obligacyjnych:

­ zmiana wierzyciela nic dla dłużnika nie znaczy, na odwrót już tak 



mawiało się, iż wierzytelności przywierają do kości, ale zasada ta paraliżowała obrót gospodarczy i stopniowo 
dokonano w niej wyłomu 



ewolucja zmiany wierzyciela:

1. Novatio – odnowienie:



polega na tym, iż jedna wierzytelność zostaje umorzona, a w jej miejsce zawarta jest wierzytelność o tej 

samej treści, ale z innym wierzycielem



rozgrywa się po między wierzycielem, dłużnikiem i przyszłym wierzycielem



składa się w formie pytań i odpowiedzi – umorzenie zobowiązania i przyrzeczenie przyszłemu 
wierzycielowi 



oczywistą wadą tego rozwiązania jest konieczność obecności wszystkich trzech, a co istotne – samego 

dłużnika (z ekonomicznego punktu widzenia, byłoby lepiej gdyby wystarczyła zgoda wierzyciela i 
przejmującego wierzytelność) 

2. Przekazanie wierzytelności zastępcy procesowemu:



polega na zawarciu umowy, w skutek której ktoś reprezentuje cudzy majątek (cognitor/procurator – 

zależnie od zakresu kompetencji)



upoważnienie jest uzupełnione o prawo do zatrzymania tejże wierzytelności



na tle ekonomicznym rozwiązanie to jest wystarczające – pieniądze dostaje przyszły wierzyciel, w sensie 
prawnym, pieniądze te wciąż należą się dawnemu wierzycielowi, a przyszły wierzyciel to tylko 

'przedłużenie' dawnego wierzyciela 



zaleta: poszerzenie możliwości transferu wierzytelności 



słabość: w sensie formalnoprawnym mówimy o uprawnieniu dawnego wierzyciela, nie przyszłego 
(niepewna sytuacja przyszłego wierzyciela) 

3. Dopuszczenie możliwości dochodzenia wierzytelności za pomocą actio utilis:



w II wieku prawo cesarskie wprowadza actio utillis – jest to skarga zbudowana w sposób analogicznym do 

skargi actio venditi 



odnosi się ono do sytuacji nabycia majątku spadkowego (np. w skutek transakcji kupno­sprzedaż) 



w sytuacji gdy nabywa się majątek spadkowy, nabywa się także wierzytelności – konieczne jest 
poinformowanie dłużnika o przeniesieniu wierzytelności 

­> od tego momentu dłużnik ma zobowiązanie wobec nabywcy wierzytelności
­> jeżeli stary wierzyciel domagał by się świadczenia, to można go oskarżyć o zarzut podstępu actio utillis

4. Cessio actionis (przekazanie skargi) – actio utillis (skarga):



w prawie justyniańskim ta formuła przewidziana dla sytuacji nabycia majątku spadkowego, zostaje 

rozszerzona na wszelkie przypadki 



w tej formule przechodzi do ius commune i do XIX wieku było to myślenie, które zdominowało europejską 
myśl prawną

5. Powiadomienie dłużnika – przesłanka przejścia wierzytelności (CC):



Code Civil przejmuje tę zasadę od Justyniana 

6. Umowa powoduje przejście wierzytelności (actio directa) na nabywcę: 



zawdzięczamy to pandektystyce



przełamanie osobistego charakteru wierzytelności



w chwili zawarcia umowy przez wierzyciela i nabywcę wierzytelności, zmienia się wierzyciel, a 

zawiadomienie dłużnika ma tylko charakter deklaratoryjny – porządkuje sytuację



wygasa instytucja actio utillis 

2. Potrącenie w prawie rzymskim i tradycji romanistycznej x5



sytuacja, w której podmiot A jest dłużny podmiotowi B x, a podmiot B 2x podmiotowi A, to w praktyce można 
potrącić i wychodzi, że podmiot B jest dłużny x podmiotowi A 



orzekano potrącenie o ile było zgodne z dobrą wiarą – bowiem już samo domaganie się tego co będzie 

należało oddać jest sprzeczne z dobrą wiarą 



możliwość zarzucenia exceptio doli jeżeli ktoś nie uwzględnia potrącenia (od II wieku miało to charakter 
przymusowy) 



Justynian wprowadza zasadę, iż potrącenie wynika ipso iure

­ wyjątek jest oddanie komuś czegoś na przechowanie 
­ dotyczy wierzytelności wymagalnych, jednorazowych i nie budzących istotnych wątpliwości

­ następuje, jeśli sąd jest świadomy tej możliwości
­ dziś podobnie jest we Francji, w Polsce, Niemczech potrącenie następuje na wniosek dłużnika 

3. Actio Pauliana i działanie na szkodę wierzyciela 



prowadzący egzekucję lub wierzyciel mogli żądać zwrotu podstępnie zbytego majątku od osoby, która 

wiedziała, że nabyła go z pokrzywdzeniem wierzyciela iw każdym przypadku, gdy nabyła go nieodpłatnie 



obowiązek zwrotu obejmował także uzyskane z takiej rzeczy pożytki 



w ius commune miało to wyraz w zasadach:

1) kto zbankrutował, działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela
2) ten kto jest zadłużony, nie może dokonać skutecznie darowizny 



CC i KC znają przepisy nazywane dzisiaj powództwem pauliańskim – kierują się one podstawowymi zasadami 

regulacji rzymskiej – stanowią podstawę do uznawania za bezskuteczne czynności zdziałanych na szkodę 
wierzyciela 



w Niemczech ochronę wierzyciela reguluje prawo upadłościowe 

2. Sprzedaż:

1. Przedmiot kontraktu sprzedaży



jedną z cech, która zadecydowała o popularności transakcji sprzedaży – emptio vendeti był – szeroki zakres 

przedmiotowy sprzedaży, obejmował on co do zasady wszystkie składniki majątku – grunt, zwierzęta, prawa 
majątkowe 



natomiast sprzedaż rzeczy wyłączonej z obrotu prawnego (grób, drogi publiczne, wolny człowiek) traktowana 

była jako transakcja o świadczenie niemożliwe 



sprzedać można było: 

a) sprzedaż rzeczy spodziewanej – emptio rei speratae

­ kontrakt staje się skuteczny, o ile ta rzecz powstanie (np. urosną plony)
­ jeżeli nie, to kontrakt staje się nieważny

b) sprzedaż nadziei – emptio spei

­ np. sprzedaż możliwości złowienia ryb w stawie (płatne z góry) 

 zobowiązania te nie znalazły się w CC, BGB czy KC,  ale znajdą kontynuacje w orzecznictwie i 

→
nauce prawa 

2.

Nabycie własności od osoby nieuprawnionej (Sprzedaż rzeczy objętej prawem rzeczowym osoby trzeciej) 



sytuacja: kupno gruntu od niewłaściciela
­> kupujący traci i pieniądze i towar, jeżeli faktyczny właściciel zastosuje rei vindicatio



co może zrobić?:

1) ustawa XII Tablic

▪

dokonanie sprzedaży w taki sposób zawiera w sobie przyjęcie odpowiedzialności za przypadek 

odebrania rzeczy przez właściciela

▪

skarga: 

actio auctoritatis 

2) prawo przedklasyczne – zastąpienie mancypacji przez 

emptio venditio

▪

problem ten powrócił gdy sprzedaż w drodze mancipacio została zastąpiona emptio venditio – w 

okresie prawa przedklasycznego podstawowym sposobem ochrony kupującego była stypulacja 
gwarancyjna – rodząca obowiązek zapłaty ustalonej kwoty w przypadku odebrania rzeczy 

kupującemu 

3) okres klasyczny: 

zasada ewikcji

▪

juryści klasyczny powiązali odpowiedzialność sprzedawcy za utratę przez kupującego spokojnego 
posiadania rzeczy z samym faktem zawarcia kontraktu emptio venditio

▪

kupujący dysponował skargą – 

actio empti 

▪

kupujący, który utracił spokojne posiadanie rzeczy w następstwie wykonania przez osobę trzecią 
przysługującego prawa rzeczowego, mógł domagać się od sprzedawcy zadośćuczynienia (za równo 

cena tej rzeczy, jak i utracone korzyści) 

▪

wada: życie w niepewności wadliwego nabywca – nawet jeśli dowie się, że kupił od niewłaściciela, to 
musi czekać, aż ten zastosuje rei vindicatio i wtedy może dopiero wylecieć z actio empti 

▪

model odpowiedzialności sprzedawcy oparty na stypulacji gwarancyjnej, albo na samym fakcie 

zawarcia kontraktu został powtórzony w prawie justyniańskim 

 przejęło to ius commune, a potem CC

→

4) XIX wiek – 

gwarancja tytułu

▪

w XIX wieku zastąpiono skargę actio empti i zasadę ewikcji gwarancją tytułu

▪

mówi ona, że jeżeli sprzedawca nie przeniósł na kupującego wolnej od ograniczeń własności, to 

kupujący może odstąpić od umowy lub domagać się odszkodowania 

▪

ten model przyjęło BGB, KC, a także common law 

3.

Kontrakty s u

ce do korzystania z czyi us ug x4

ł żą

ś

ł

◦

Mandatum – opisane w skrypcie

◦

Depositum

▪

był to kontrakt realny, sprowadzał się do usługi polegającej na zachowaniu przez depozytatiusza w stanie 
niepogorszonym rzeczy ruchomej, którą otrzymał na przechowanie od deponenta 

▪

skarga – actio depositi 

▪

była nieodpłatna, a użycie rzeczy zdeponowanej było równoznaczne z kradzieżą 

▪

odpowiedzialność depozytariusza – ograniczona – wynika to z zasady utilitas 

▪

jeżeli było odpłatne to od razu było to uważane za locatio conductio 

▪

CC i BGB podtrzymuje nieodpłatność, chyba ze inaczej zostanie postanowione (bgb i kc) 

◦

Locatio conductio – umowa o dzie o.

ł

4. Najem, dzierżawa, pożyczka, użyczenie:

1.

Pytania:
1.

Stabilność najemcy lub dzierżawcy w kontrakcie najmu – locatio conductio x2

2. Commodatum i locatio­conductio rei (najem) – podobieństwa i różnice x2
3. Depositium mandatum (oddanie w depozyt) i locatio conductio operarum (najem) – podobieństwa i 

odmienności 

4. Porównanie użyczenia (mutuum) i pożyczki (commodatum) x3

5. Użyczenie (commodatum)
6. Pożyczka, użyczenie i najem rzeczy

2.

Zagadnienia ­ 

zostały już wstępnie omówione w przypadku kontraktów o używanie cudzych rzeczy, tutaj uściślimy 

temat 

1. Pożyczka – mutuum 

1. Ogólna charakterystyka:



przedmiot pożyczki: przedmioty zużywalne (zboże, pieniądze) 



istota zobowiązania: pożyczkobiorca otrzymuje określoną ilość rzeczy z obowiązkiem zwrotu takiej 
samej ilości rzeczy tego samego rodzaju



moment zaistnienia zobowiązania: przekazanie przedmiotu pożyczki 

 kontrakt realny 

→



ochrona zobowiązania: skargą dysponował tylko wierzyciel (podobnie jak przy stipulatio) – pozwalała 
ona dochodzić pożyczonej kwoty pieniężnej lub przekazanej ilości innych rzeczy zamiennych 



teoretycznie nieodpłatna 

2. Utrata przedmiotu pożyczki 



przekazanie posiadania pieniędzy lub innych rzeczy zamiennych prowadziło do przeniesienia ich 

własności na pożyczkobiorcę i zgodnie z zasadą „casus sentit dominus” ­ właściciel odczuwa skutki 
przypadki – ponosił ryzyko ich uszkodzenia lub utraty 

 zobowiązany był do zwrotu takiej samej ilości rzeczy tego samego rodzaju 

→



nawet w sytuacji, w której dawano komuś obraz, by go spieniężył i wziął hajs, a potem go miał oddać 

 to za uszkodzenie obrazu przed sprzedażą także odpowiada pożyczkobiorca 

→

3. Problem realności pożyczki 



próbowano to łagodzić za pomocą konstrukcji: zamiast gotówki, dajesz komuś przedmiot, 
który ma spieniężyć, kasę wziąć dla siebie, a potem ją oddać 



jeżeli przedmiot ten w międzyczasie się zepsuł, to nadal istnieje dług 



konstrukcja ta pozwoliła na oderwanie pożyczki od przedmiotu wydania pieniędzy, mimo to 
jeszcze w BGB pożyczkę zakwalifikowano jako umowę realną, ale w 2002 stała się 
czynnością abstrakcyjną 

4. Kwestia faktycznej odpłatności pożyczki 



pożyczka była formalnie nieodpłatna, ze względu na:
1) to, iż wywodziła się z relacji osób pomiędzy sobą zaprzyjaźnionych

2) konserwatyzm prawników rzymskich
3) gdyż świetnie była uzupełniana przez stipulatio odsetkowe 



za Justyniana maksymalne oprocentowanie: 6­8% w skali roku, ale regulacje już od ustawy XII tablic

2. Użyczenie – commodatum 

1. Ogólna charakterystyka



przedmiot użyczenia: rzeczy niezużywalne (naczynia, narzędzia rolnicze) 



istota zobowiązania: obowiązek zwrotu otrzymanych trzeczy w stanie niepogorszonym 



moment zaistnienia zobowiązania taki sam jak wyżej   kontrakt realny 

→



ochrona: skarga actio commodati przysługująca stronom w przypadku niewykonania zobowiązania 

lub wyrządzenia kontrahentowi szkody 



nieodpłatna, choć mogło to być zmodyfikowane jak wyżej przez stypulację odsetkową 

2. Utrata przedmiotu użyczenia 



w użyczeniu przechodzi tylko detentio, a właścicielem pozostaje wierzyciel (użyczający)



actio utillis – wprowadziło zasadę, iż czym większa korzyść tym większa 
odpowiedzialność   jako, że w użyczeniu jest największa korzyść (nieodpłatność) to 

→

dłużnik odpowiada w przypadku winy, ale także gdy coś się stało z przypadku (custodia – 
strzeżenie)

3. Najem i dzierżawa – locatio conductio 

1. Ogólna charakterystyka 



przedmiot użyczenia: rzeczy niezużywalne ale odpłatnie 



ochrona: 

 actio locati 

→

– za jej pomocą przekazujący rzecz mógł domagać się od kontrahenta zapłaty 

uzgodnionego czynszu oraz ewentualnego odszkodowania 

 actio conducti

→

 – by uzyskać rzecz we właściwe władanie oraz móc dochodzić ewentualnego 

odszkodowania 

2. Utrata przedmiotu dzierżawy 



na podstawie actio utillis odpowiedzialność jest mniejsza niż w przypadku użyczenia   

→

odpowiada w przypadku winy, ale nie przypadku 

3. Stabilność najemcy lub dzierżawcy w kontrakcie najmu – locatio conductio x2 



typowe przykłady takiej umowy to najem mieszkania oraz dzierżawa gruntu 



trzy zagadnienia:

1. Bezprawne objęcie posiadania przedmiotu kontraktu przez osobę trzecią



najem polega na przekazaniu detentio – dzierżenia   brak ochrony posesoryjnej względem osób

→

 

trzecich – w takiej sytuacji mogli się tylko zwrócić do właściciela o przywrócenie władztwa nad 
rzeczą 



pewnym złagodzeniem była konstrukcja superficies i emifteuzy – długotrwałe umowy odpłatnego 

korzystania z cudzego gruntu

 posiadali oni ochronę posesoryjną + actiones in rem 

→



w ten sposób weszło to do ius commune

2. Swobody rozwiązania kontraktu



jedną z metod rozwiązania tego problemu były umowy na czas określony 

 przy prawidłowym wykonywaniu obowiązków, nikt nie może jednostronnie rozwiązać umowy 

→
przed określonym terminem ­ w przypadku dzierżawy – 5 lat i dalsze używanie gruntu = 

domniemanie przedłużenia



umowy na czas nieokreślony – każdy może w dowolnym momencie rozwiązać umowę – prawo 
rzymskie, ius commune

 XVIII wiek: np. miesięczny czas wypowiedzenia (stabilizacja pozycji najemcy i najmującego) 

→

3. Sprzedaż przedmiotu najmu 



zasada emptio tollit locatum – kupno uchyla najem 
­ kontrowersje już w ius gentum, szkoła prawa natury chce jej odrzucenia



w konsekwencji ustalono, że przy umowach na czas określony, sprzedaż nie przerywa jej 

trwania, w  przypadku umowy na czas nieokreślony – tylko jeżeli nowy właściciel ją wymówi 

5. Inne:

1. Problem nieodpłatności zlecenia



juryści nieodpłatność zlecenia uzasadniali tym, że ma swoje korzenie w powinności i przyjaźni   

→

praktycznej akceptacji takiej wizji kontraktu, służyło to, że korzystający z niego Rzymianie czerpali 

dochody z majątku, a nieodpłatne wykonanie czynności na rzecz innej osoby mogli przedstawić jako 
wynikające z rzymskich cnót 



od początku prawa klasycznego poszerzono krąg zawodów, których przedstawiciele mogli skutecznie 

dochodzić przed sądem ustalonego w umowie zlecenia honorarium (np. lekarze, adwokaci, nauczyciele, 
geodeci ale Ulpian odmawiał tego prawa takim zawodom jak: filozofowie, profesorowie prawa, 

rzemieślnicy), ale Justynian dalej utrzymał nieodpłatność zlecenia



w konsekwencji w Rzymie, a potem ius commune powtarzano zasadę nieodpłatności, równolegle 
przyznając prawo dociekania zapłaty – świadczy to o tym, że rzymska zasada nieodpłatności zleceń do 

dzisiaj ciąży na prawie cywilnym 

 CC: zlecenie jest nieodpłatne, o ile nie umówiono się inaczej 

→

 BGB: zasada nieodpłatności zlecenia 

→

 KC: zleceniobiorcy należy się wynagrodzenie, jeśli z umowy lub okoliczności nie wynika nic innego 

→

2. Causa i kauzalność umów x2 



inaczej przyczyna, podstawa, sprawa, w prawie umów słowo to pojawiło się przy:

1) stipulatio – pierwotnie miało charakter abstrakcyjny – rodziło skutki prawne przez sam fakt, że został 
dokonany 

 z czasem stipulatio uzyskało charakter kauzalny – prawna skuteczność była uzależniona od formy – 

→
złożenia przyrzeczenia i zasadności prawnej i ekonomicznej tejże transakcji (causae) 

2) kontrakty nienazwane (synalagmatyczne – chronione actio praescriptis verbis) – strony przewidują dla 
siebie świadczenie wzajemne i dopiero jak jedna ze stron dokona świadczenia to daje to podstawę 

(causae) do zaistnienia stosunku obligacyjnego 



ewolucja:
1) ius commune: była jednym z ograniczeń zasady pacta sunt servanda – każda umowa rodzi 

zobowiązanie o ile była „serio” i ma uzasadnioną causae
2) Szkoła Prawa Natury – Grocjusz i inni: causae musi być – rzeczywista, godziwa i rozsądna   i tak to 

→

wejdzie do CC
3) prawo niemieckie zastępuje causae kryterium zgodności z prawem i dobrymi obyczajami 

3. Wina – pojęcie i rodzaje x3



wina (culpa) ­ subiektywny stosunek jakiegoś podmiotu do jego obowiązku zachowania się, wynikającego 
z normy prawnej, zasad słuszności, albo z treści stosunku prawnego, jaki łączy go z innym podmiotem.



dawne prawo rzymskie rozróżniało:

1)

 

Dolus ­ zły zamiar ­ świadome i dobrowolne działanie lub zaniechanie, obliczone na wyrządzenie 

szkody drugiemu; 

2) 

Culpa – wina; sensu largo – wszelka wina, łącznie z dolus; sensu stricto – wina nieumyślna, 

niedbalstwo 



prawo poklasyczne i justyniańskie doprowadza do rozczłonkowania pojęcia culpy:

1) 

culpa lata – grube niedbalstwo, niezrozumienie tego co wszyscy rozumieją

2) 

culpa levis – lżejsze niedbalstwo



Zaniedbanie staranności mogło być bądź wg wzorca abstrakcyjnego (tym wzorcem był „zapobiegliwy 

ojciec rodziny”) bądź wg wzorca konkretnego, którym był sam dłużnik.



Zasady odpowiedzialności zawinionej. Stopnie winy służyły do określenia miary odpowiedzialności 
dłużnika w poszczególnych zobowiązaniach:

a) za dolus odpowiadali wszyscy zobowiązani
b) w prawie justyniańskim culpa lata = dolus (magna culpa dolus est)

c) zasada korzyści (utilitas)
­ strona, która nie miała korzyści z kontraktu odpowiadała tylko za dolus

­ strona, która czerpała korzyści z kontraktu odpowiadała z reguły za omnis culpa

 

4. Bezpodstawne wzbogacenie ­ condictio x10



prawo rzymskie zakładało, iż bezpodstawne wzbogacenie jest wbrew naturze (odwoływali się do filozofii 
greckiej – Arystoteles: „sprawiedliwość nakazuje poszukiwanie równowagi między nieuzasadnionym 

zyskiem, a nieuzasadnioną stratą”) 



w późnej republice zezwolono używanie skargi condictio przeciw bezprawnemu wzbogaceniu się 



jeżeli ktoś zapłacił dług, który nie istniał, to może domagać się skargą condictio zwrotu kwoty pieniędzy 
jaką świadczył, lub wartości rzeczy, jaka przeszła z jego majątku do majątku bezpodstawnie 

wzbogaconego 



skarga condictio:



1) przesłanki przyznawania jej nie były jednolite   w okresie prawa klasycznego postanowiono to 

→

usystematyzować   wyróżniamy: 

→

a) świadczenie, które od początku było nieuzasadnione

 (np. nieważny kontrakt pożyczki)
b) świadczenie, które początkowo było uzasadnione, ale potem ta przyczyna odpadła

 (tzw. causa finita; np. wypłata odszkodowania z powodu utraty rzeczy, gdy później ta rzecz odnalazła się 
u osoby, która otrzymała odszkodowanie)

2) najlepszą próbę usystematyzowania instytucji bezpodstawnego wzbogacenia była kompilacja 
justyniańska, gdzie zwrócono uwagę na cel świadczenia i istnienie podstawy do zatrzymania świadczenia 

(causa) 

▪

 

→

condictio przysługiwało w sytuacji, w której przekazano coś w celu osiągnięcia określonego 

rezultatu, a ten nie został osiągnięty – np. ktoś wykonując warunek testamentowy zapłacił 

określoną kwotę pieniędzy, a następnie spadek został odrzucony, co pozbawiło testament 
znaczenia 

 inny kazus z digestów: cel dającego lub otrzymującego przysporzenie majątkowe budził 

→
sprzeciw obyczajowy – pokazuje to przypadek płacącego prostytutce, który nigdy nie mógł żądać 

zwrotu przekazanych kobiecie pieniędzy 

3) ostatecznie nie udało się zbudować jednolitej konstrukcji bezpodstawnego wzbogacenia i nie uda się to do 

dnia dzisiejszego 



inne rodzaje condictio:
a) 

condictio indebiti – przysługuje sytuacje działania pod wpływem błędu w celu wykonania 

nieistniejącego albo nieważnego zobowiązania
b) 

condictio sine causa – obejmuje sytuacje, w których wzbogacenie się nie miało podstawy 

przewidywanej przez rzymski system prawny 
c) 

condictio furtiva – skarga przysługująca względem złodzieja o zwrot ukradzionej rzeczy (miała wraz z 

rei vindicatio umacniać sytuacje okradzionego) 

5. Wady oświadczenia woli: error x3


polega na rozbieżności między rzeczywistą wolą, a jej oświadczeniem w dwóch przypadkach:

1. Zamierzona rozbieżność:

1. Dla żartów
2. Pozorność czynności prawnej (simulatio)

▪

przykładem może być zawieranie pomiędzy małżonkami pozornych umów sprzedaży, przy 

pomocy których ukrywano rzeczywiste darowizny (obchodzenie ustaw Augusta)

▪

Juryści byli zgodni, że simulatio nie wywołuje skutków prawnych (dzisiaj tak samo)

▪

zasadę simulatio można wyłączyć, tylko jeżeli uderzałoby to w interes osoby trzeciej działającej 
w dobrej wierze (A pozoruje sprzedaż B, a ten na serio sprzedaje C – ochrona C) 

3. Reservatio mentalis:

▪

chodzi o sytuację w której sprzedawca twierdzi, że chce sprzedać jakiś przedmiot, a nie jest tym 

w prawdzie zainteresowany (ochrona drugiej strony) 

2. Niezamierzona rozbieżność :

1.

Error – inaczej błąd – brak zgodnego oświadczenia woli co do czegoś (brak consensus)   

→

powoduje automatyczną nieważność takiego oświadczenia woli 
▪

nie każda rozbieżność jednak prowadzi do nieważności – w późnym prawie klasycznym 

rozróżniono błędy prawnie istotne i prawnie nieistotne 

▪

błędy istotnie prawnie:
1) error in corpore – co do przedmiotu 

2) error in personae – co do osoby 
3) błąd co do czynności (daje pieniądze jako pożyczka, a ktoś jako darowiznę)

▪

prawnie nieistotne były błędy co do jakości (umowa pozostaje ważna, ale nieprawidłowo 

wykonana): 
1) błędy co do faktu

2) błędy co do prawa 

▪

w XVIII i XIX zmienia się podejście co do błędów oświadczenia – błąd rozumiany jako wada, 
która można chcieć lub nie chcieć usunąć   błąd nie prowadzi do nieważności, ale umożliwia 

→

uchylenie się od skutków błędu w czynności 

2. Dolus i metus

▪

dolus – podstęp – ktoś składa oświadczenie, bo został wprowadzony w błąd

▪

metus – przymus – ktoś składa oświadczenie pod przymusem 

▪

ani dolus ani metus nie powodowały nieważności czynności, ponieważ jest ona tylko 
hipotetyczna – włączenie dolus i metus do rozważań o nieważności to pomysł nowożytnych 

▪

Rzymskie prawo cechowało się liberalnym podejściem w zakresie negocjowania (typowym dla 

kultury śródziemnomorskiej) – pole gry jest bardzo szerokie, a w grze tej może dojść do 
drobnych oszustewek i wymuszeń 

 czynność taką można było jednak zakwestionować:

→
a) zarzutem procesowym – exceptio doli – uchylając się od danej czynności 

b) skargą (actio de dolo) – skutki czynności prawnej mogą być zakwestionowane 

6. Negotorium gestio (działanie w imieniu osób trzecich bez zlecenia) x3



oryginalna rzymska konstrukcja umożliwiała przez edykt pretorski z okresu republiki wytoczenie skargi 
dającej możliwość dochodzenia odszkodowania w przypadkach podjęcia się reprezentowania w procesie 

nieobecnego 



skarga actio negotiorum gestorum directa:

 polegała na żądaniu wydania tego, co działający otrzymał w związku z prowadzeniem cudzych spraw 

→

 ponadto umożliwienie domagania się odszkodowania, jeśli powstałą szkoda w wyniku niezachowania 

→
przez gestora oczekiwanej od niego staranności 



skarga: actio negotiorum gestorum contraria

 gestor domagał się zwrotu poniesionych kosztów, które poniósł działając w interesie tejże osoby i 

→
zwolnienia z zaciągniętych w ramach wykonywania czynności zobowiązań 



oryginalność takiego rozwiązania jest typowa dla krajów z tradycji civil law – common law nie uznaje 

negotorium gestio jako odrębnej instytucji prawnej (w praktyce jednak jest to tylko pozorne – mają 
konstrukcję stosunku agencji – wynikającego nie z wcześniejszego porozumienia, lecz z konieczności 

ratowania życia lub interesów majątkowych innej osoby)

7. Porównać czynność o charakterze kazualnym i abstrakcyjnym na przykładzie stipulatio



na co trzeba zwrócić uwagę:
1) na początku był to akt formalny – sponsio

2) później stipulatio stawało się coraz bardziej uniwersalne
3) ewolucja stipulatio, a tendencje zobowiązań umownych (forma i kazualność)



należy podać przykład stipulatio – stipulatio pene, stipulatio odsetkowe



zwrócić uwagę na formalność i dowolność treści (w sensie, że mogło dotyczyć wszystkiego)



ewolucja formy polegała na

 liberalizacji formalnej stipulatio:

1) najpierw wymagane były konkretne słowa

2) potem przyjmowano inne formuły
3) a następnie inny język/języki

4) w okresie późnoklasycznym były rejestrowane na papierze 
5) okres kodyfikacji Justyniana – dowolne słowa 



stipulatio ewoluowało także pod względem treści – 

od abstrakcyjności po kauzalność:

1) na początku stipulatio wywoływało skutki prawne, tylko jeżeli spełniało warunek formy (odpowiednich 

słów)
2) okres klasyczny: zwrócenie uwagi na causę

3) Justynian: stipulatio staje się czynnością kauzalną – musi istnieć przyczyna, podstawa by wywołało 
skutki prawne) 

8. Poręczenie



najwcześniej do poręczenia wykorzystywano formalny akt sponsio, dostępny tylko obywatelom rzymskim 

– ewolucja szła w kierunku poszerzania obszaru stosowania poręczenia:
1) pierwszym krokiem było dopuszczenie do udzielania poręczenia w formie stypulacji także 

cudzoziemców – fideipromissio
2) drugim istotnym krokiem w rozwoju poręczenia było w końcu republiki dopuszczenie zabezpieczenia w 

formie przyrzeczenia innych niż stypulacja zobowiązań – fideiussio

 fideiussio – była prawnie skuteczna, dopóki zabezpieczane zobowiązanie nie zostało wykonane, 

→
niezależnie od tego, ile czasu upłynęło od złożenia przyrzeczenia – odpowiedzialność mogła przejść na 
spadkobierców udzielających zabezpieczenia 

3) taka ewolucja umożliwiła powstanie poręczenia jako odrębnej instytucji prawnej 

◦

Zakres odpowiedzialno ci por czyciela:

ś

ę

▪

Akcesoryjno

ść

-

pierwsza reguła polegała na uznaniu akcesoryjności zobowiązania poręczyciela 

– przyrzeczenie wywołuje skutek prawny tylko wtedy, gdy w chwili jego składania zabezpieczane 

zobowiązanie istniało

 zobowiązanie poręczyciela nie mogło obejmować więcej, niż wynosiło świadczenie dłużnika 

→
głównego (nieważność lub umorzenie zabezpieczanego zobowiązania oznaczało ustanie 
odpowiedzialności poręczyciela

▪

Zasada rozdziału odpowiedzialności między współporęczycieli – stosownie do niej mogli oni 
żądać od wierzyciela, aby nie dochodził całości należności od jednego z nich, ale w równych 

częściach od każdego z wypłacalnych poręczycieli (beneficium divisionis)

▪

Justynian: 

poręczyciel mógł uzależnić zapłatę od uzyskania skargi przeciwko dłużnikowi 

głównemu 

▪

Subsydiarność ­ w tej samej noweli ustalono, że wierzyciel musi w pierwszej kolejności 
dochodzić swojej należności od dłużnika głównego 

 dopiero gdy to okazało się nieskuteczne, mógł wystąpić przeciwko poręczycielom – w ten 

→
sposób ich odpowiedzialność stała się subsydiarna 

▪

Ewolucja:



W ius commune stworzono triadę przywilejów poręczyciela – rozdział odpowiedzialności między 
współporęczycieli, uzależnienie świadczenia od otrzymania skargi przeciwko dłużnikowi głównemu, 

zasada subsydiarności + akcesoryjności (Bartolus) 



w CC i BGB – podtrzymanie akcesoryjności  i subsydiarności 

9. Iniuria – umyślne naruszenie wolności osobistej innej osoby



ustawa XII Tablic uznaje, że trzeba chronić wolnego człowieka przed zamachami na niego
­ przedmiotem takich ataków może być nietykalność cielesna lub inne dobro osobiste 



w przypadku takich szkód, trudno o ocenienie szkód majątkowych 



iniuria – bezprawie:

1) ustawa XII Tablic – odpowiedzialność za odcięcie części ciała człowieka wolnego, złamanie mu kości 
lub inne naruszenie nietykalności osobistej jak spoliczkowanie 

2) pod wpływem edyktów pretorskich dochodzi do rozszerzenia tego pojęcia – odpowiedzialność 
dotyczyła obelgi, naruszenie obyczajowości rzymskiej – chodzenie za małym chłopcem, zamiaru 

szkodzenia konkretnej osobie, bicie i torturowanie niewolnika 
3) Labeo: iniuria – każde świadome, dokonane słowem lub czynem naruszenie dóbr osobistych innej 

osoby 
4) Ulpian: państwo powinno chronić: dobra obywatela, ciało (corpus), godność (dignitas) i dobre imię 

(fama) – triada chronionych dóbr osobistych 

 przejął to Justynian i ius commune 

→



iniuria:

a) pośrednia – zamach skierowany przeciwko osobie bliskiej lub podległej poszkodowanemu
b) bezpośrednia – zamach skierowany przeciwko poszkodowanemu 

10. Societas, kontrakt spółki ? X6



początkowo, gdy powiązac formy koncentracji kapitału z dziedziczeniem lub postępowaniem 

legisakcyjnym, to okazuje się, że swoboda wyboru partnera i utworzenia wspólnoty było mocno 
ograniczone 



do przełamania doszło gdy przez praktykę pretora cudzoziemców z ius gentium wprowadzono do prawa 

rzymskiego kontrakt spółki (societas) 

 kontrakt konsensualny i szeroka swoboda w określanmiu praw i obowiązków stron przyniósł daleko 

→
idące możliwości łączenia majątków i zdolności dla osiągania wspólnych celów 



spółki dzielono na: 
1) takie, które zawierane był przez osoby fizyczne i ich celem było realizowanie wspólnych celów; 

rozróżniano na:

 spółki, które łączyły cały majątek

→

 spółki, których celem było dokonywanie określonych transakcji

→

 spółki, których celem było dokonanie tylko jednej czynności 

→

2) oraz na spółki, wykorzystywanych do realizacji funkcji publicznym – przede wszystkim poboru 
podatków 

 instrument prywatyzacji instytucji publicznych 

→



kontrakt spółki dochodził do skutku, gdy strony osiągnęły porozumienie odnośnie celu umowy i tego co 
jest przedmiotem ich wkładu



pierwotnie śmierć jednego z założycieli oznaczała koniec spółki (co jest dowodem, na ułomność 

konstrukcji osoby prawnej w prawie rzymskim), ale Justynian dopuścił, by spółka trwała dalej, a w miejsce 
zmarłego, weszli jego spadkobiercy 



wkład wspólników – mógł mieć charakter pieniędzy, usług, innych składników majątku



zyski: jeżeli nie postanowiono inaczej, to są równe 

 możliwe było nawet, że jeden z członków spółki miał różny udział w stratach i zyskach

→

 Justynian potwierdził, że można kogoś uwolnić od strat i częściowo dopuścić do zysków, ale już spółka 

→
która wyłączała kogoś od zysków, była nazywana lwią spółką i w świetle prawa rzymskiego czy potem ius 
gentium była nielegalna 



od wspólnika można było wymagać:

1) z pewnością braku działania podstępnego 
2) dalej idącym poglądem jest – staranność jak od wykonawcy dzieła w ramach kontraktu locatio 

conductio albo nawet jak we własnym interesie (Justynian potwierdza) 

 potwierdzenie w dzisiejszych kodyfikacjach – BGB 

→