BEZPIECZEÑSTWO PRACY 5/2002

26

zrastaj¹ce zastosowanie

sprzêtu komputerowego na

stanowiskach pracy stworzy-

³o potrzebê opracowania uregulowañ

prawnych dotycz¹cych bezpieczeñstwa

pracy na takich stanowiskach. Uregulo-

wania te dotycz¹ nie tylko wymagañ z za-

kresu konstrukcji stanowiska pracy i ja-

koœci osprzêtu komputerowego, ale rów-

nie¿ jakoœci u¿ytkowej oprogramowania.

W niniejszym artykule zostan¹ omó-

wione wymagania stawiane pracodawcy

na podstawie obowi¹zuj¹cych przepisów

oraz wiedzy z dziedziny ergonomii opro-

gramowania, a tak¿e dotychczasowych

wniosków z badañ dotycz¹cych kryteriów

ergonomicznej oceny oprogramowania

prowadzonych w ramach programu wie-

loletniego (b. SPR-1).

W za³¹czniku do rozporz¹dzenia

MPiPS z dnia 1 grudnia 1998 r. w spra-

wie bezpieczeñstwa i higieny pracy na

stanowiskach wyposa¿onych w monito-

ry ekranowe [1] wymieniono szeϾ wy-

magañ stawianych pracodawcy, dotycz¹-

cych sytuacji projektowania, doboru i mo-

dernizacji oprogramowania oraz planowa-

nia zadañ wykonywanych z zastosowa-

niem ekranu monitora. Za³¹cznik okreœla

nastêpuj¹ce minimalne wymagania w tym

zakresie:

– oprogramowanie powinno odpowia-

daæ zadaniu przewidzianemu do wyko-

nania

– oprogramowanie powinno byæ ³atwe

w u¿yciu oraz dostosowane do poziomu

wiedzy i (lub) doœwiadczenia pracownika

mgr ANDRZEJ NAJMIEC

Centralny Instytut Ochrony Pracy

Ergonomia oprogramowania

– od przepisów do praktyki

– systemy komputerowe musz¹ zapew-

niaæ przekazywanie pracownikom infor-

macji zwrotnej o ich dzia³aniu

– systemy komputerowe musz¹ gwa-

rantowaæ wyœwietlanie informacji w for-

mie i tempie odpowiednich dla pracow-

nika

– bez wiedzy pracownika nie mo¿na

dokonywaæ kontroli jakoœciowej i iloœcio-

wej jego pracy

– przy tworzeniu oprogramowania

i przetwarzaniu danych powinny byæ sto-

sowane zasady ergonomii.

Pierwszym zadaniem, przed którym

stoi pracodawca jest dobór odpowiednie-

go oprogramowania dla personelu. Na

tym etapie wa¿ne jest, aby przed dokona-

niem zakupu przeprowadziæ wywiad

i ustaliæ jakim celom bêdzie s³u¿y³o opro-

gramowanie i jakie zadania bêd¹ najczê-

œciej za jego pomoc¹ wykonywane. Ten

obowi¹zek wynika z pierwszego wyma-

gania wymienianego w rozporz¹dzeniu:

Dobrym rozwi¹zaniem jest przetesto-

wanie oprogramowania przez u¿ytkow-

ników. Niektórzy producenci udostêpniaj¹

czasowe wersje produktu, przed podjê-

ciem decyzji i ostatecznym zakupem –

w celu poznania i oceny przydatnoœci da-

nego programu komputerowego.

Problem dostosowania w³aœciwoœci

oprogramowania do zadañ u¿ytkownika

jest omówiony w drugiej czêœci normy

miêdzynarodowej EN ISO 9241 [3]. Do-

tyczy ona poprawy skutecznoœci dzia³a-

nia i samopoczucia indywidualnego u¿yt-

kownika w wyniku stosowania przez nie-

go zasad wiedzy ergonomicznej. Wed³ug

tej normy celem projektowania zadañ jest:

•

u³atwienie osi¹gniêcia zadañ

•

zagwarantowanie u¿ytkownikom

zdrowia i bezpieczeñstwa

•

promocja dobrego samopoczucia

•

dostarczanie okazji do rozwijania

mo¿liwoœci dotycz¹cych realizacji zadañ.

W normie podkreœla siê, ¿e wa¿n¹ for-

m¹ uzyskiwania informacji jest analiza

ocen przekazywanych bezpoœrednio przez

u¿ytkowników. Mo¿na je pozyskiwaæ

w ró¿ny sposób, np. przez:

•

obserwacje

•

ocenê psychometryczn¹ wystanda-

ryzowanych skal

•

kwestionariusze

•

wywiady

•

konsultacje.

Jak w praktyce mo¿na to wymaganie

realizowaæ? Je¿eli w danej instytucji jest

du¿o stanowisk komputerowych, najlep-

szym sposobem zebrania informacji nt.

typowych zadañ wykonywanych z zasto-

sowaniem komputera, mo¿e byæ krótka

ankieta lub nawet rozmowa z przysz³ymi

u¿ytkownikami. Po sporz¹dzeniu listy

ogólnych zadañ najczêœciej wykonywa-

nych przez potencjalnych u¿ytkowników

mo¿na je rozpisaæ na czynnoœci szczegó-

³owe [2]. Wszystkie zadania powinny

mieæ charakter rzeczywisty i jak najbar-

dziej konkretny, aby projektanci oprogra-

mowania lub osoby dobieraj¹ce oprogra-

mowanie (nie znaj¹c specyfiki pracy)

mogli zrozumieæ potrzeby u¿ytkowników

i ich pracê.

Wymaganie 2.

Oprogramowanie powinno byæ ³atwe

w u¿yciu oraz dostosowane do poziomu

wiedzy i/lub doœwiadczenia pracownika.

Praca wykonana w ramach programu

wieloletniego (b. SPR-1) pn. „Bezpieczeñ-

stwo i ochrona zdrowia cz³owieka w œro-

dowisku pracy” dofinansowanego przez

Komitet Badañ Naukowych

Wymaganie 1.

Oprogramowanie powinno odpowiadaæ

zadaniu przewidzianemu do wykonania.

BEZPIECZEÑSTWO PRACY 5/2002

27

Wymaganie 2. pracodawca mo¿e re-

alizowaæ w dwojaki sposób: przez dobór

odpowiedniego oprogramowania oraz

poszerzaj¹c wiedzê i doœwiadczenia pra-

cownika. Jak podaje Sikorski [4], formy

oddzia³ywañ mog¹ mieæ charakter dzia-

³añ formalnych lub nieformalnych, czyli

mog¹ to byæ samodzielne próby posze-

rzania wiedzy na temat wykonywania

zadañ z danym oprogramowaniem.

Wœród formalnych i nieformalnych

oddzia³ywañ wspieraj¹cych u¿ytkownika

mo¿na wymieniæ:

– oddzia³ywania formalne:

•

sesje szkoleniowe

•

spotkania grup u¿ytkowników

•

programy rozwoju personelu

•

programy edukacyjne dla personelu

•

wewnêtrzny serwis techniczny i in-

formacyjny

– nieformalne formy wsparcia:

•

komunikacja grupowa

•

pomoc lokalnego „guru”

•

grupy dyskusyjne u¿ytkowników.

Z relacji pracowników ró¿nych insty-

tucji wynika, ¿e najczêœciej wykorzysty-

wanymi formami uzyskiwania wsparcia

w zakresie obs³ugi oprogramowania s¹:

porozumiewanie siê z najbli¿szym œrodo-

wiskiem pracy i odwo³ywanie siê do wie-

dzy oraz umiejêtnoœci osób o wiêkszym

doœwiadczeniu.

Wymaganie to weryfikuje siê – zarów-

no przy doborze oprogramowania, jak i przy

doborze pracowników – przez zamieszcza-

nie w ofercie pracy warunków stawianych

kandydatom do obs³ugi oprogramowania

(zatrudniê osobê ze znajomoœci¹ progra-

mów graficznych, programów œrodowiska

Windows, programu Acces itp.).

Wymaganie 4.

Systemy komputerowe musz¹ gwaran-

towaæ wyœwietlanie informacji w formie

i tempie odpowiednich dla pracownika.

W badaniach eksperymentalnych [5]

wyró¿niono trzy mo¿liwe przyczyny

uci¹¿liwoœci w pracy z oprogramowa-

niem:

– spowodowana utrat¹ kontroli

– spowodowana niewystarczaj¹cym

wsparciem ze strony programu

– spowodowana z³¹ jakoœci¹ i czytel-

noœci¹ informacji.

W tabeli 1. przedstawiono ocenê uci¹¿-

liwoœci pracy z edytorem tekstu w trzech

zakresach. Niska ocena (skala 1-5) ozna-

cza du¿y stopieñ uci¹¿liwoœci.

Wyniki zamieszczone w tabeli 1. po-

kazuj¹, ¿e utrata kontroli jest najbardziej

uci¹¿liw¹ sytuacj¹ dla u¿ytkowników.

Badanie istotnoœci ró¿nic w tym zakresie

miêdzy u¿ytkownikami doœwiadczonymi

a nowicjuszami pokazuje, ¿e szczególnie

osoby o ma³ym doœwiadczeniu s¹ nara-

¿one na tego typu uci¹¿liwoœci.

Uci¹¿liwoœci spowodowane utrat¹

kontroli mog¹ powodowaæ sytuacje, gdy:

•

nie wiemy co siê dzieje z programem

•

program wykona³ czynnoœæ, której

nie planowaliœmy

•

wystêpuj¹ komunikaty o b³êdach

•

wystêpuj¹ komunikaty, których nie

rozumiemy itp.

Tego rodzaju sytuacje s¹ nie do unik-

niêcia w praktyce – nawet w najbardziej

dopracowanych systemach komputero-

wych. Niekiedy te sytuacje mog¹ wyni-

kaæ nie tyle z b³êdów w samym oprogra-

mowaniu, ale wad osprzêtu komputero-

wego lub trudnoœci w konfiguracji hardwa-

re’u i software’u.

Tempo przekazywania informacji

przez systemy komputerowe nie mo¿e byæ

ani zbyt wolne, ani zbyt szybkie. Aby

zobrazowaæ pierwszy problem, wyobraŸ-

my sobie frustracjê osoby uzyskuj¹cej

wynagrodzenie zale¿ne od liczby wpisa-

nych danych, która czeka pó³ minuty lub

d³u¿ej na zaakceptowanie i potwierdzenie

wpisania danych do bazy. Natomiast przy

zbyt szybkim przekazywaniu informacji,

u¿ytkownik jest zmuszony do kilkakrot-

nego powracania do tej samej czynnoœci,

w celu dok³adnego odczytania koniecz-

nych informacji. Tak wiêc, zarówno zbyt

wolne, jak i zbyt szybkie przekazywanie

informacji powoduje stratê czasu i sytu-

acje stresowe dla u¿ytkownika.

We wspomnianym rozporz¹dzeniu jest

równie¿ uwzglêdniony problem formy

przekazywania informacji, czyli czytelno-

œci i jakoœci symboli graficznych oraz za-

stosowania w systemach jêzyka pojêæ

u¿ywanych przez danych u¿ytkowników.

Jednym ze sposobów oceny oprogra-

mowania jest rejestracja pracy w trakcie

wykonywania zadañ. Mo¿na tego doko-

nywaæ bezpoœrednio kamer¹ wideo lub

np. poœrednio, obserwuj¹c monitor oso-

by pracuj¹cej na innym pod³¹czonym do

sieci monitorze. Mo¿liwoœci kontroli pra-

cy na komputerze bez wiedzy u¿ytkow-

nika s¹ bardzo du¿e. Jednak ze wzglêdów

etycznych, czynienie tego bez poinformo-

wania samej osoby obserwowanej jest za-

bronione.

Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e zgodnie

z treœci¹ rozporz¹dzenia nie jest koniecz-

Tabela 1

ŒREDNIE WARTOŒCI OCEN W SKALACH UCI¥¯LIWOŒCI DLA CA£EJ GRUPY BADANEJ ORAZ DLA

GRUP NOWICJUSZY I PROFESJONALISTÓW Z OCEN¥ ISTOTNOŒCI RÓ¯NIC MIÊDZY GRUP¥ NOWI-

CJUSZY I PROFESJONALISTÓW

Z³a jakoœæ oprogramowania wchodz¹-

cego w sk³ad systemu komputerowego

mo¿e przyczyniæ siê do wzrostu uci¹¿li-

woœci pracy na stanowiskach pracy.

Wymaganie 3.

Systemy komputerowe musz¹ zapew-

niaæ przekazywanie pracownikom infor-

macji zwrotnej o ich dzia³aniu.

Wymaganie 5.

Bez wiedzy pracownika nie mo¿na doko-

nywaæ kontroli jakoœciowej i iloœciowej

jego pracy.

BEZPIECZEÑSTWO PRACY 5/2002

28

na zgoda pracownika na kontrolê jego pra-

cy, lecz wymaga siê, by osoba zaintere-

sowana o niej wiedzia³a.

To ostatnie zalecenie dotycz¹ce opro-

gramowania obejmuje wszystkie wymie-

nione wczeœniej oraz wiele innych zasad

sformu³owanych w zakresie ergonomii

oprogramowania. Wszystkie te zasady

maj¹ jeden cel ogólny – zapewnienie sku-

tecznoœci, wydajnoœci i zadowolenia u¿yt-

kownika. Te trzy w³aœciwoœci sk³adaj¹ siê

na miary u¿ytecznoœci (jakoœci u¿ytko-

wej) oprogramowania. Norma ISO 9241

w czêœci 11 przytacza opis miar u¿ytecz-

noœci i przyk³ady mo¿liwoœci ich okreœle-

nia.

Skutecznoœæ. Miary skutecznoœci s³u-

¿¹ do oceny dok³adnoœci z jak¹ osi¹ga siê

cele lub wykonuje zadania cz¹stkowe.

Wydajnoœæ. Miary wydajnoœci s³u¿¹

do oceny poziomu skutecznoœci w stosun-

ku do wydatkowanych zasobów, takich

jak: wysi³ek umys³owy albo fizyczny,

czas, materia³y albo koszt finansowy.

Satysfakcja. Do miar satysfakcji mo¿-

na zaliczyæ sytuacje, w których u¿ytkow-

nicy s¹ wolni od niewygody oraz kiedy

okreœlaj¹ swoje nastawienie do produktu

lub jego wykorzystania. Satysfakcja mo¿e

byæ wyszczególniana i mierzona przez

subiektywne szacowanie na skali do-

œwiadczanej niewygody, stopieñ akcep-

tacji produktu, zadowolenie z wykorzy-

stywania produktu lub poziomu akcepta-

cji obci¹¿enia prac¹ podczas wykonywa-

nia zadañ. Szczegó³owe miary satysfak-

cji mo¿na okreœlaæ liczb¹ pozytywnych

i krytycznych komentarzy rejestrowanych

w czasie u¿ywania. Dodatkow¹ informa-

cj¹ mo¿e byæ analiza takich danych, jak:

przerwy w wykorzystywaniu produktu,

nadmierne wykorzystanie produktu, ob-

ci¹¿enie lub niedoci¹¿enie u¿ytkownika,

umys³owe lub fizyczne obci¹¿enie prac¹,

problemy zdrowotne lub czêstoœæ prze-

niesieñ do innego rodzaju pracy. Przyk³a-

dowe miary u¿ytecznoœci prezentuje ta-

bela 2.

Do najczêœciej wymienianych zasad

ergonomii oprogramowania zwanych

heurystykami nale¿¹ m.in. [2].

•

sprzê¿enie zwrotne (na ka¿d¹ czyn-

noœæ powinna wystêpowaæ reakcja lub

informacja systemu)

•

dostêpnoœæ (zapewnienie narzêdzi

i informacji wg potrzeb u¿ytkownika)

•

prosty i naturalny dialog (prosty dia-

log wg kolejnoœci wykonywanych czyn-

noœci)

•

zastosowanie jêzyka u¿ytkownika

(zastosowanie jêzyka, symboli ze œrodo-

wiska u¿ytkownika)

•

zmniejszenie obci¹¿enia pamiêci

krótkotrwa³ej (brak koniecznoœci zapa-

miêtywania wielu informacji)

•

potwierdzenie dzia³añ (informacja

o efekcie dzia³añ)

•

dobrze oznaczone wyjœcia (³atwoœæ

wyjœcia z czêœci niepotrzebnych do reali-

zacji zadañ)

•

mo¿liwoœæ pracy „na skróty” (mo¿-

liwoϾ automatycznego wydawania po-

leceñ, bez rozbudowanego dialogu)

•

eliminacja b³êdów (zmniejszanie

liczby b³êdów do minimum).

* * *

W Centralnym Instytucie Ochrony Pra-

cy s¹ organizowane cykliczne szkolenia

poœwiêcone zasadom oceny stanowisk

pracy z monitorami ekranowymi oraz

skonstruowano Kwestionariusz oceny

oprogramowania (KOO) dla u¿ytkowni-

ków. Umo¿liwia on ocenê w zakresie wy-

branych ergonomicznych w³aœciwoœci,

uci¹¿liwoœci i zadowolenia z pracy

z oprogramowaniem.

PIŒMIENNICTWO

[1] Rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Polityki

Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. w sprawie

bezpieczeñstwa i higieny pracy na stanowi-

skach wyposa¿onych w monitory ekranowe

(DzU nr 148, poz. 973)
[2] Lewis C., Rieman J. Zadaniowe projekto-

wanie komunikacji z u¿ytkownikiem, 1994

http://www.pg.gda.pl/~wmzie/zeiest/ocena/
[3] International Standard ISO (EN) 9241. Er-

gonomic requirements for office work with vi-

sual display terminals (VDTs)
[4] Sikorski M. Ocena jakoœci u¿ytkowej opro-

gramowania wspomagaj¹cego zarz¹dzanie

przedsiêbiorstwem. Materia³y III Miêdzynaro-

dowej Konferencji „Interakcja cz³owiek – kom-

puter w rekonstrukcji procesów gospodar-

czych”. Gdañsk, 16-18.10.1997. Wyd. Uniwer-

sytetu Gdañskiego, Gdañsk 1997, s. 217-225
[5] Najmiec A. Opracowanie modelu i meto-

dologii badania ergonomicznych w³aœciwoœci

programów komputerowych. Niepublikowany

raport CIOP, Warszawa 2000
[6] Valentin A., Vallery G., Lucongsang R.

L’Evaluation Ergonomique des Logiciels,

ANACT, 1993

Tabela 2

PRZYK£ADY MIAR U¯YTECZNOŒCI (EN ISO 9241-11)

Wymaganie 6.

Przy tworzeniu oprogramowania i prze-

twarzaniu danych powinny byæ stoso-

wane zasady ergonomii.