Historia Administracji

Wykład I

Administracja publiczna pojęcia i zagadnienia podstawowe.

Aparat wykonawczy = administracja - zespół powiązanych ze sobą instytucji (organów) i urzędników.

Administracja - działalność organizatorska realizowana przy pomocy aparatu urzędniczego, obejmująca zakres spraw o charakterze publicznym. Regulowana przez ogólne normy prawne.

Współczesny system administracyjny nawiązuje do systemów funkcjonujących w monarchiach absolutnych. Wczesne administracje spełniały 3 funkcje:

inicjowały działalność organów;

rozwiązywały konkretne problemy;

działały przy pomocy środków nie władczych.

Działania nie władcze stanowią obywatela lub inny podmiot na równi z organami administracji, który nie zajmuje już pozycji dominującej.

Działania władcze - to akty administracji i akty normatywne; organ administracji jednostronnie rozstrzyga o pozycji obywatela lub innego podmiotu, który musi podporządkować się woli organu gdyż ten w razie nieposłuszeństwa dysponuje środkami przymusu.

Obywatele stykają się z administracją coraz częściej. Po transformacji ustrojowej po 1989 administracja polska coraz ściślej nawiązuje do doświadczeń administracji zachodniej. Jest to konsekwencją z integrującą się Europą. Polska stała się członkiem zachodu.

Fundament ustrojowy współczesnych państw:

zasada suwerenności narodu - wywodzi się z XVIII - wiecznych doktryn oświecenia.

Konsekwencją przyjęcia zasady suwerenności jest idea państwa prawa; istota - obowiązujące prawo jest wiążące dla władzy, a obywatel posiada gwarancje poszanowania swych praw oraz ochrony przed samowolą władzy.

Idea państwa prawa przeciwstawia się koncepcji państwa absolutnego, policyjnego opartego na arbitralności władzy ( w państwie prawa władza jest ograniczona nawet, gdy jest dem legitymizowana.

Konsekwencje przyjęcia koncepcji państwa prawa:

• działać w granicach prawa

• realizować zasady równe wszystkich obywateli

• gwarantować pewność prawa

• gwarantować prawo obrony obywateli przed sądami

• realizować zasadę „prawo nie działa wstecz”

Gwarancje państwa prawa:

A) ustrojowe

podział władzy;

legalna i swobodna działalność opozycyjna;

niezbywalność wolność obywateli;

niezależność sądów.

B) legislacyjne

• hierarchiczność aktów prawnych;

• nadrzędność konstytucji;

• rozgraniczenie kompetencji prawotwórczych;

C) proceduralne

• wieloinstancyjność trybu rozstrzygania spraw;

• zasada odpowiedzialności indywidualnej;

• domniemanie niewinności u oskarżonego;

• prawa oskarżonego w procesie karnym;

• badanie zgodności decyzji administracyjnych z prawem

Cechy państwa prawa:

• zabezpieczenie wolności - prawa zasadnicze wyznaczają linię graniczną działania państwa i ograniczenie wolności możliwe jest wyłącznie poprzez państwowe unormowanie praw

• równość wobec prawa - zniesienie podziałów stanowych

• pewność prawa - istnienie prawa formalnego, nadrzędność ustaw w stosunku do innych aktów, sądowa ochrona prawa, ochrona przed samowolnym uwięzieniom, zakaz stanowienia ustaw wstecz

• trójpodział (ustawodawcza - legislatywa; wykonawcza - egzekutywa; sądownicza - judykatura)

Konsekwencja powyższych zasad: postulat wolności jednostki konstytucyjnych gwarancji wolności; praw i obowiązków człowieka i obywatela.

Są regulowane w konstytucji oraz niektórych aktach prawa międzynarodowego.

(Powszechna deklaracja praw człowieka 10-12-1948 w Paryżu; Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowe wolności złożona 4-11-1950 i podpis 26-11-1991)

Zasady sprawowania władzy są określane w Konstytucji; zapewnia to demokratyczny porządek społeczeństwa, w którym przegrywająca w wyborach mniejszość - opozycja ma zapewnioną ochronę przed ewentualnym despotyzmem zwycięskiej większości. Służy temu: trójpodział władzy, mechanizmy wzajemności kontroli i równoważenia władzy.

Zasada trójpodziału władzy:

• władza ustawodawcza- spełniana przez parlament za pomocą uchwał, które tworzą prawo

• władza wykonawcza- w reku monarchy/ prezydenta lub rządu, który wprowadził

• wszystkie 3 rodzaje władzy powinny być równorzędne i niezależne od siebie, jednak powinny się nawzajem kontrolować.

Wśród państw demokratycznych jest Szwajcaria, która posiada system rządów zgrom polegający na form podrząd organów wykonawczych organów ustawodawczych.

W ustrojach niedemokratycznych częsty jest system zakładający istnienie „jednolitej władzy państwowej”.

Czynniki pozwalające określić administrację publiczną:

• regulowana prawnie i sformalizowana

• szeroko rozbudowana

• ukształtowana hierarchicznie

• oparta na czynniku profesjonalnym, czyli biurokracji

Administracja:

• od łac. administratio - obsługa, zarządzanie

• od administrare - obsługa

Administracja publiczna w demokratycznym państwie prawa jawi się, jako sługa (pomocnik) ustroju i aparat wykonawczy władzy politycznej zgodnie z zasadą praworządności administracji publicznej; podlega prawu oraz musi przestrzegać prawa.

Modele oraz funkcjonowanie administracji publicznej są m. in. wypadkową:

• ustroju politycznego państwa;

• systemu prawnego;

• wewnętrznych i międzynarodowych uwarunkowań politycznych;

• stanu społecznego, jego kultury, obowiązującego systemu wartości, mobilności, itp.

Administracja publiczna w znaczeniu funkcjonalnym: bywa, jako działalność organizatorska i wykonawcza w odniesieniu do polityki decyzji władzy państwowej.

Administracja w znaczeniu podmiotowym: pod pojęciem administracji rozumiemy aparat powołany do prowadzenia działalności organizatorskiej i wykonawczej w odniesieniu do politycznych decyzji władzy państwowej.

ANGIELSKI MODEL ADMINISTRACJI

Magna Charta Liberatum (1215) - do dziś uznawana jest w ustawodawstwie anglosaskim uznawana jest za fundament porządku konstytucyjnego i gwarancję wolności obywatelskich, a także za początek demokracji brytyjskiej.

1707 - powstaje Zjednoczone Królestwo (Anglii, Szkocji, Walii, Irlandii Południowej)

• aparat polityczny (monarchia, parlament i gabinet);

• administracja centralna i terytorialna są odrębne dla Anglii i dla Szkocji;

• odrębny również aparat prawny i sądowy;

• administracja Walii uzyskuje więcej odrębności.

XVIII w. w Anglii, system parlamentarno - gabinetowy; gabinet powołany i odwołany przez króla. W trakcie kształtowania się odpowiedzialności politycznej rządu przed Izbą Gmin - monarcha tracił stopniowo wpływ na osoby ministrów. Izba Gmin może po wyrażeniu votum nieufności doprowadzić do dymisji rządu i powołania nowego, albo rozpisania nowych wyborów.

Izba Gmin może - po wotum nieufności - doprowadzić do dymisji rządu i powołać nowy, albo rozpisać nowe wybory.

Premier o silnej pozycji.

XVII w. - początek tworzenia aparatu urzędniczego administracji centralnej.

XIX w. - wprowadzono zasadę zawodowości aparatu urzędniczego.

Samorząd angielski - NIE JEST formą udziału obywateli w wykonywaniu zadań administracyjnych z woli władzy centralnej, w określonych przez nią ramach i często we współdziałaniu z równoległym aparatem podległym władzy centralnej odmiennie od kontynentalnego rozumienia samorządu terytorialnego.

Samorząd angielski - JEST naturalną instytucja polityczną a nie tylko administracyjną. Jest swoistym odpowiednikiem parlamentaryzmu na szczeblu lokalnym, działający bez równoległego występowania przedstawicieli rządu w terenie.

Samorząd angielski - jest przejawem tzw. „niecentralizacji” (w przeciwieństwie do decentralizacji -polegającej na rozproszeniu wcześniej istniejącej władzy centralnej).

Niecentralizacja - opiera się za zasadzie ustawowego określenia zadań i kompetencji samorządu w sposób enumeratywny- przez wyraźne ich wyliczenie.

Samorząd angielski - jest rozwinięciem tradycji samorządu XVIII-wiecznego.

W XIX w. - wprowadzono przedstawicielskie władze lokalne pochodzące z wyborów - rady - rozdzielono je od wymiaru sprawiedliwości.

Współczesny angielski samorząd terytorialny:

• utrzymuje znaczna niezależność od władzy centralnej

• jest jednak poddany nadzorowi wynikającemu z enumeracji kompetencji

• ze względu na niewystarczalność własnych środków popada w rosnącą zależność finansową

Sądownictwo administracyjne

XIX w. - reformy wymiaru sprawiedliwości nadały sądowej kontroli administracji nowoczesny charakter - nie było konieczności tworzenia własnych sądów administracyjnych.

XX w. - utworzono w Anglii tzw. trybunały administracyjne, będące szczególnymi władzami orzekającymi w obrębie administracji państwowej, poddanymi jurysdykcji sądów powszechnych. Nie są one sądami administracyjnymi - niezawisłymi organami uprawnionymi do kontrolowania legalności decyzji administracyjnych.

FRANCUSKI MODEL ADMINISTRACJI

Współczesna administracja francuska nawiązuje do zasad podstawowych rozwiązań z okresu monarchii absolutnej Ludwika XIV - Króla Słońce.

Brak okresu absolutyzmu oświeconego i reform ustrojowych zwłaszcza instytucji administracyjnych i sądowych doprowadziło do gwałtownych przemian, zwołania Stanów Generalnych, które przekształciły się w Zgromadzenie Narodowe, następnie w Konstytucję. To przyczyniło się do wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej.

Racjonalizację przedrewolucyjnego modelu administracji przeprowadził Napoleon. Zmiany nie objęły zasad działania administracji, centralizacji wielu podstawowych rozwiązań. Rozwiązania wprowadzone przez Napoleona, także w innych krajach okazały się nader trwałe. Nadal stanowią one podstawę infrastruktury administracyjnej Francji. Jedynie istotne zmiany ustabilizowanie stanu urzędników państwowych po II wojnie światowej oraz wprowadzanie samorządu terytorialnego (1982).

Napoleon wprowadził następujące ograny państwowe:

1. Radę Ministrów, - której tradycyjnie przewodniczy do dziś głowa państwa.

2. Radę Stanu - organ doradczy rządu w materii prawa i legislacji, w coraz większym stopniu wykonujący zadania najwyższego trybunału administracyjnego.

3. Izbę Obrachunkową - organ kontroli finansowej.

Centralne organy władzy we Francji:

• Władza wykonawcza: Prezydent Francji oraz Rada Ministrów, na czele, której stoi premier.

• Władza ustawodawcza: Parlament, Zgromadzenie Narodowe, Senat.

• Władza sądownicza: Sądy (powszechne, wojskowe, administracyjne i obrachunkowe), Rada Konstytucyjna Francji.

Prezydent Republiki:

wybierany na 5 lat (od 2000), konstytucyjnie na 7;

ma prawo powoływania i odwoływania premiera, którego jednak musi również zatwierdzić Zgromadzenie Narodowe;

odpowiada za politykę międzynarodową, jest formalnym głównym dowódcą wojska, ma prawo wydawać dekrety oraz kontrasygnować ustawy.

Rada Ministrów: Posiedzeniom rządu towarzyszy Prezydent (w środę rano, w Palais d”Elysee).

Premier wykonuje uprawnienia za pomocą - służby cywilnej i sił zbrojnych.

Gabinet jest odpowiedzialny przed parlamentem, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych odpowiada m.in. za władze lokalne.

Władza ustawodawcza: Parlament: Zgromadzenie Narodowe - 577 deputowanych, wybieranych bezpośrednio na 5-lenią kadencje.

Senat - 343 senatorów, wybieranych na 6-letnią kadencję przez elektorów powoływanych wg skomplikowanego klucza przez lokalne władze departamentów Francji i niektóre instytucje centralne.

Senat - ciało doradcze z ograniczonymi prerogatywami.

Inicjatywa ustawodawcza niemal w całości należy do Rady Ministrów i Prezydenta, wg złożonej procedury legislacyjnej, obejmującej konieczność akceptacji projektów ustaw przed złożeniem w parlamencie przez Radę Stanu.

Władza sądownicza: Opiera się na prawie stanowionym, sądy (trójinstancyjne) - powszechne- na szczycie sąd kasacyjny; - wojskowe - na szczycie sąd kasacyjny; - administracyjne - na szczycie wydział kasacyjny Radu Stanu Francji. - rozrachunkowe - na szczycie Naczelny Sąd Rozrachunkowy. Sędziowie są państwowymi urzędnikami powoływanymi przez ministra sprawiedliwości.

Rada Konstytucyjna Francji zbliżona do Trybunału Konstytucyjnego w RP.

Sądownictwo administracyjne:

Sądy administracyjne zajmują się rozpatrywaniem spraw spornych pomiędzy obywatelami a instytucjami państwa oraz między różnymi urzędami. Każda decyzja urzędnika może zostać zaskarżona. Sądownictwo administracyjne zapewnia możliwość apelacji. Wyroki rejonowych trybunałów administracyjnych, mogą podlegać apelacji do administracyjnych sądów apelacyjnych a najwyższą instancją, do której można się odwołać jest Rada Stanu Francji. Rada Stanu rozpatruje również skargi dotyczące decyzji rządu.

Sądy rozrachunkowe. Zajmują się audytem finansów państwa oraz innych instytucji publicznych. Struktura: lokalne sądy rozrachunkowe, instytucja odwoławcza - Naczelny Sąd Rozrachunkowy.

Rada Konstytucyjna Francji skład: 9 członków, z czego 3 jest mianowanych przez prezydenta. 3 przez przewodniczącego Senatu i 3 przez przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego. Ponadto do zasiadania w radzie mają prawo byli prezydenci Francji.

Rozpatruje akty prawne i ocenia, czy są one zgodne z Konstytucją i traktatami międzynarodowymi.

Administrację terytorialną Napoleon organizował tak, aby mogła „przekazywać ustawy i polecenia rządu aż do najniższych odnóg porządku społecznego z szybkością iskry elektrycznej”.

Szczeblowość administracji osadzona jest na: 6 regionach (4 zamorskie) utworzone w latach 70 XX w. _00 departamentach*(napoleoński model organów administracji) (4 zamorskie) utworzonych w 1790 r.. w miejsce historycznych prowincji, z prefektem o organem doradczym- radą prefekturalną.

29 okręgach arrondissements (13 zamorskich) - z podprefektami

040 kantorach

6 679 jednolitych gminach miejskich lub wiejskich z merem

Władza w poszczególnych stopniach administracyjnych jest jednoosobowa.

Przełomem w napoleońskim modelu organizacji administracji - stopniowe wprowadzanie samorządu terytorialnego, zwanego początkowo administracja zdecentralizowaną.

Zmiany w dziedzinie samorządu w XIX wieku we Francji były niewielkie w porównaniu ze zmianami w państwach niemieckich. Zmiany te polegały m.in. na:

- wprowadzania zmiany powoływania merów wyłącznie spośród pochodzących z wyborów członków rad gminy (183)

- uznania osobowości prawnej gmin (1837)

- bezpośredniego wyboru merów (1848)

- nadania samorządowego charakteru gminom (jednak pod silnym nadzorem administracji rządowej 1884)

- uznano gminy i związki samorządowe oraz departamenty za osoby prawa publicznego 1871)

- powołaniu komisji deperamentalnych - stałych organów wyłanianych przez rady generalne, mające za zadanie kontrolowanie działalności prefektów, jako wykonawców uchwał rad (1871)

1982 - zasadnicza reforma samorządu terytorialnego w myśl zasady, że „gminy, departamenty i regiony administrują się same w sposób wolny poprzez wybieranie rady”.

1983 - kolejna zmiana- „państwo ponosi odpowiedzialność za prowadzenie polityki gospodarczej i społecznej, jak również obrony zatrudnienia”

1983 - zniesienie urzędów prefektów, - podzielenie ich zadań pomiędzy: przewodniczących rad generalnych - w zakresie działania departamentu; - reprezentantów państwa (komisarzy republiki) w zakresie działania władzy centralnej.

NIEMIECKI MODEL ADMINISTRACJI

XVIII w. Kształtowanie się administracji państw niemieckich - z dominująca pozycją Prus i Austrii. Punktem wyjściowym modelu niemieckiego absolutna monarchia oświeceniowa:

• otwarta na hasła racjonalistyczne,

• otwarta na odgórne kierowanie i dozowanie reformy,

• w tym na pewien dostęp społeczeństwa do administracji,

• otwarta na poddanie działalności administracji prawu

Reformy niemieckie polegały w szczególności na:

• organizowaniu racjonalnego systemu administracji centralnej i terytorialnej

• kształtowaniu stałego, zawodowego korpusu urzędników państwowych, w tworzeniu nowoczesnych państw odpowiedzialności państwa przed sądami powszechnymi za szkody wyrządzone przez samo państwo, jak i jego funkcjonariuszy

• stopniowym wprowadzaniu czynnika społecznego w administracji, a wiec wprowadzaniu samorządu terytorialnego

Powyższe ustrzegło Niemcy- w odróżnieniu od Francji- przed rewolucyjna droga do kapitalizmu. Niemcy zmierzały do kapitalizmu ewolucyjną „drogą pruską”. Austria przerwała reformy w I połowie XIX wieku, co odbiło się wybuchem rewolucyjnym 1848 oraz przegrana rywalizacyjną z Prusami o zjednoczenie Niemiec, a w dalszej konsekwencji- pozostaniem Austrii poza nową Rzeszą Niemiecką.

Racjonalny system administracji centralnej polegał na wprowadzeniu jasnego podziału resortowego oraz powołaniu do życia ciała, w którym zasiadali wszyscy ministrowie.

Podział resortowy na początku XIX wieku przybierał często tzw. charakter „klasyczny” było pięciu ministrów:

- spraw zagranicznych,

- wojny („spraw wojskowych” a następnie „obrony narodowej”)

- sprawiedliwości

- skarbu

- spraw wewnętrznych

Minister spraw wewnętrznych- gospodarz kraju, zajmował się sprawami, które nie mieściły się w kompetencjach pozostałych ministrów.

Nowe ministerstwa - oświaty, rolnictwa, handlu powstały przez „pączkowanie” z MSW

W wielu państwach niemieckich- szczególne usprawnienia miał kanclerz, jeden z członków organu administracji centralnej (unikano terminu rada ministrów)

1871 po zjednoczeniu Niemiec kanclerz był jedynym formalnym wykonawcą decyzji politycznych, jedynym ministrem -system kanclerski

,,,,,,,,,,,,-,,,,,,3 w Republice Wej..... ..................................................................

Ustrój Republiki RFN

Demokratyczna Republika Federalna, systemem kanclersko-parlamentarnym, konstytucyjne zasady ustrojowe: federalizm, demokratyzm, zasada państwa socjalnego, zasada podziału władz, zasada samorządności

Każdy kraj związkowy posiada swój własny parlament i rząd posiadające szerokie kompetencje.

Władza wykonawcza

Prezydent Niemiec- Formalnie głowa państwa, pełni w zasadzie głównie rolę reprezentacyjną oraz posiada pewną władzę nad systemem sądowym.

- Jego władza nabiera większego znaczenia tylko w czasie kryzysów gabinetowych, kiedy ma prawo wskazać kandydata na kanclerza oraz rozwiązać parlament.

Władza ustawodawcza

Bundestag (Izba Związku) Niższa izba parlamentu posiada większość władzy prawodawczej. Wybierany w wyborach proporcjonalno- większościowych z 5% progiem poparcia. Obecnie 614 deputowanych.

Władza ustawodawcza

Bundesrat (Rada Związkowa) Wyższa izba parlamentu- składa się z delegatów rządów krajowych. Pełni głównie rolę kontrolną. 69 deputowanych.

System sądowniczy

Podstawy- zasada niezawisłości sędziów, min dwuinstancyjne orzekanie spraw

Rodzaje sądów:

• zwykłe- sprawy kryminalne i cywilne- konstrukcja czteroszczeblowa

• wyspecjalizowane- sprawy administracyjne, z zakresu prawa pracy, finansów i prawa patentowego.

• konstytucyjne- badanie hierarchicznej zgodności ze sobą aktów prawnych, również z konstytucją

• sądy administracyjne: sądy lokalne, wyższe i Federalny Sąd Administracyjny

*W krajach związkowych - własne sądy konstytucyjne (wyjątek Szlezwik-Holsztyn)

*Wspólny - Federalny Trybunał Konstytucyjny

# Administracja terytorialna w tradycji niemieckiej liczyła się z tradycyjnymi podziałami terytorialnymi, nawiązującymi do dawnej odrębności państwowej poszczególnych jednostek. Doprowadziło to do przyjęcia rozwiązań federalistycznych.

# Podstawowy cel władców niemieckich- już w XVIII wieku- stworzenie zawodowego i stałego aparatu administracji.

1794 Prusy - ostateczna kodyfikacja przepisów gwarantujących urzędnikom określony status, w tym stabilizację stosunku służbowego w państwowej służbie cywilnej.

Dostęp do wyższych urzędów uzależniono w wielu krajach niemieckich od wykazania się odpowiednimi kwalifikacjami.

Tworzono system formacji wysokich kadr urzędników, oparty na odpowiednim wykształceniu akademickim, uzupełnionym przez praktykę w administracji, zakończona egzaminem kwalifikacyjnym.

Administracja niemiecka - w ramach reform monarchii oświeconej - przyjmowała pewne instytucje samorządowe, znajdujące się jednak pod ścisłą kontrola państwa.

1794 - wprowadzenie w Prusach pojęcia gminy wiejskiej, korzystającej z osobowości publicznoprawnej oraz ograniczonego samorządu.

Od 1815 zaczęło w Prusach rozwijać samorząd wyższych szczebli,

1848 Wiosna Ludów wywołała potrzebę przyjęcie w Niemczech porządku konstytucyjnego- z czasem działalność administracyjną poddano kontroli parlamentów.

Dokonano także dwóch reform w dziedzinie administracji - wprowadzono

- szczególne sądownictwo administracyjne dla kontroli legalności decyzji administracyjnych

- system instytucji samorządu terytorialnego

Niemiecka koncepcja samorządu terytorialnego- wzorowana na rozwiązaniach angielskich - miała konstrukcję dualistyczną; zakładała współistnienie w terenie;

* organów reprezentujących władzę centralną (administracja państwa, administracja polityczna) obecnie nazywamy ja administracją rządową oraz

* organów reprezentujących obywateli danej jednostki podziału terytorialno-administracyjnego (samorząd terytorialny)

Ponadto:

• Administracja państwowa zajmowała się sprawami o charakterze ogólnopaństwowym.

• Samorządowi przypadała realizacja zadań własnych. Sprawy o znaczeniu lokalnym oraz inne zadania- zlecone lub powierzone- wykonywane pod nadzorem administracji państwowej.

• Znacznie silniejszą pozycję posiadały organy administracji państwowej. niemieckie koncepcje systemów prawnych i administracyjnych pozostają żywotne również poza państwami niemieckimi. Przykładem- reforma samorządowa w Polsce z 1990 r.

Współczesny podział terytorialny RFN i administracja publiczna.

Niemcy podzielone są na kraje związkowe (landy) i mniejsze jednostki administracji-rządowej i samorządowej. Podziały poszczególnych krajów związkowych są różne.

Uproszczona hierarchia jednostek administracyjnych RFN.

6 krajów związkowych z ograniczona państwowością (izby parlamentarne, rządy, sądy krajowe, trybunały konstytucyjne)

Powiaty- przede wszystkim ziemskie i grodzkie (ziemskich 32, obecnie 439 powiatów. Powiaty mają charakter jednostek zarówno samorządowych jak i rządowych. Na czele każdego stoi starosta będący zarówno przedstawicielem władz rządowych jak i organem samorządu terytorialnego.

W Niemczech płn. Burmistrz - przewodniczącym rady wybierany przez rade Niemczech płd. Burmistrz wybierany przez obywateli, nie stoi na czele rad w gminach miejskich bywa kilku burmistrzów najważniejszy z nich - nad burmistrz lub pierwszego burmistrza w niektórych miastach pierwszy burmistrz jest zastępcą nad burmistrza.

+W niektórych krajach związkowych ponad powiatami znajdują się jeszcze rejencje, które są przedstawicielstwami administracji rządowej

+Wyjątkiem jest Bawaria gdzie równoległe do rejencji istnieją identyczne terytorialnie okręgi będące jednostkami samorządowymi.

+Berlin i Hamburg- nie dzielą się na powiaty ani gminy.

+Brema dzieli się na dwa powiaty grodzkie.

Wykład II

Podstawowe zasady organizacji nowożytnej administracji państwowej

Zasada resortowości - jedna z najważniejszych zasad, na której zaczęto opierać działania nowożytnej administracji publicznej - wykształcona we Francji Ludwika XIII i Ludwika XIV.

Zgodnie z zasadą resortowości, wykonywanie administracji państwa podzielono pomiędzy niezależne od siebie struktury organizacyjne - resorty.

Początkowo na ich czele organy kolegialne, od XIX wieku - jednoosobowo działający ministrowie.

Najważniejsze, najwcześniej wyodrębnione resorty:

• sprawy zagraniczne,

• skarbowość, trzeba umieć

• wojskowość,

• sprawy wewnętrzne,

• wymiar sprawiedliwości.

Kolejny wyodrębniony resort: sprawy wyznaniowe i oświatowe.

Resort spraw wewnętrznych - odpowiedzialny za ogólną administrację państwa, podlegał postępującej specjalizacji - powstawały organy zarządzające wyodrębnionymi działaniami - pocztą, komunikacją, lasami, górnictwem, opieką społeczną, itp.

W resortach stopniowo kształtowały się swoiste metody i formy wykonywania administracji,

Związanych ze specyfiką prowadzonej działalności.

Postępująca od XIX wieku rozbudowa struktur resortowych - tworzenie nowych organów obok już istniejących, prowadziła często do nadmiernego skomplikowania i zawiłości w obrębie aparatu centralnego, dublowania wielu czynności, a w rezultacie do sporów kompetencyjnych pomiędzy poszczególnymi organami państwa.

Przeciwdziałać temu miało:

na szczeblu centralnym koordynowanie działań różnych resortów np. za pośrednictwem kolegialnej rady ministrów,

natomiast w terenie:

- zespalanie agend kilku ministrów w ręku jednego i tego samego pionu organizacyjnego ( administracja zespolona),

- tworzenie odrębnych pionów administracji, podporządkowanych hierarchicznie poszczególnym ministrom (administracja niezespolona, administracja specjalna).

Zasada zespolenia pozwalała zmniejszać ujemne skutki resortowości.

Zasada specjalizacji prowadziła do silniejszego związania pionów administracji specjalnej (wojskowej, wymiaru sprawiedliwości, wyznaniowej, szkolnej, gospodarczej, pocztowej itp.) z administracją centralną, zwiększała stopień fachowości i koncentracji na specyficznym przedmiocie działania.

Resortowy system organizacyjny administracji państwowej przyjął się a większości państw europejskich już w XVIII wieku.

Po Francji oparły się na nim: Prusy, Austria oraz inne państwa niemieckie, księstwa włoskie, Belgia, Holandia, kraje skandynawskie, Rosja, a także Polska w II połowie XVIII stulecia.

Pierwotna równość wszystkich resortów nie przetrwała długo.

Dominującą role zaczął odgrywać resort skarbu oraz resort spraw wewnętrznych. Prowadziło to do powstawania państw policyjnych, w których poddany pozbawiony był jakiejkolwiek gwarancji respektowania swoich praw podmiotowych.

Kanclerz wielki koronny - kanclerz wielki litewski:

• Urzędnik kierujący kancelarią monarchy oraz odpowiadający za politykę zagraniczną.

• Utarło się, iż kanclerz koronny kieruje polityką zagraniczną wobec państw Europy Zachodniej, zaś kanclerz wielki litewski wobec Rosji.

• Kanclerz koronny - pierwszy urzędnik państwa dbającym o praworządność i pilnującym by król przestrzegał praw i zachowywał pacta conventa.

• Przewodził sądowi królewskiemu - Asesorii.

Podkanclerz koronny - podkanclerz litewski:

Formalnie zastępca kanclerza, ale nie podwładny,

Zakres kompetencji - identyczny jak kanclerza wielkiego.

Marszałek wielki koronny - marszałek wielki litewski:

• Pierwszy „minister” w Koronie.

• Kompetencje zbliżone do współczesnego ministra spraw zagranicznych, w tym między innymi:

- bezpieczeństwo osobiste monarchy,

- sąd marszałkowski,

- straż marszałkowska,

- ustanawiał i kontrolował ceny, nadzorował wagi i miary,

- przyjmował jako pierwszy zagraniczne poselstwa,

- zwoływał posiedzenia senatu, którym przewodniczył,

- w czasie bezkrólewia, organizował elekcje i dbał o jej spokojny przebieg.

Marszałek nadworny koronny - marszałek nadworny litewski:

• Zakres kompetencji:

- zastępca marszałka wielkiego,

- nadzór nad dworem królewskim - wielkoksiążęcym.

Podskarbi wielki koronny - podskarbi wielki litewski

• Kompetencje - zbliżone do uprawnień dzisiejszego ministra skarbu, finansów i szefa banku centralnego:

- piecza i zarządzanie skarbem publicznym i mennicą państwową,

- wypłata żołdu wojsku,

- kontrola ściągania podatków.

• Nadużycia - podskarbi był praktycznie bezkarny:

- liczne nadużycia i fałszerstwa,

-częste fałszowanie danych, by ukryć korupcję i malwersacje,

- nagminne wystawianie fałszywych kwitów itp.

ZASADY CENTRALIZACJI I DECENTRALIZACJI WŁADZY

Kolejne fundamentalne zasady - zasada decentralizacji (centralizmu) oraz przeciwstawną jej - zasadę decentralizacji.

Zasada centralizacji oznaczała podporządkowanie organów niższego stopnia organom nadrzędnym oraz skupianie decyzji w organach centralnych i naczelnych.

Zasada decentralizacji zakładała brak tej zależności i rozkład uprawnień decyzyjnych pomiędzy władze centralne i lokalne (terytorialne).

Centralizacja - zakłada brak samodzielności organów niższego szczebla i ścisłe uzależnienie od struktur nadrzędnych, które kierują ich pracą.

Na pojęcie centralizacji składają się zależności:

- osobowa,

- służbowa.

Zależność osobowa związana była z decydowaniem o przyjęciu do służby, dysponowaniem osobą pełniącą funkcję w organie administracyjnym.

Zależność służbowa wiązała się z kolei z upoważnieniem do wydawania poleceń służbowych, czy też wyznaczaniem kierunków działania organu podległego.

Szczególnie charakterystyczne było stosowanie od XVII wieku zasady centralizacji w absolutnych państwach policyjnych.

W mniejszym stopniu występowała ona w tzw. republikach, do których zaliczyć możemy Polskę epoki stanisławowskiej.

W XIX wieku wywarła znaczny wpływ na rozwiązania przyjęte w napoleońskiej Francji, ale także w państwach Europy Środkowowschodniej.

W przypadku decentralizacji brakowało wspomnianych zależności osobowych i służbowych - w ich miejsce rozwijała się samodzielność i niezależność podmiotów.

Organy zdecentralizowane nie mogą być adresatem poleceń służbowych, a jego decyzje nie mogą być zmieniane lub uchylane w trybie nadzoru.

W XIX wieku podstawową formę decentralizacji stanowił samorząd, którego istotą było powierzenie zarządu sprawami publicznymi samym zainteresowanym, - czyli zrzeszeniu obywateli.

Samorząd mógł mieć:

• Charakter terytorialny (zrzeszenie mieszkańców danego obszaru)

• Zawodowy ( korporacje przemysłowo-handlowe, rzemieślnicze, rolnicze)

Inne formy decentralizacji, oparte nie na czynniku osobowym, lecz majątkowym ( przedsiębiorstwo i zakład administracyjny), pojawiły się lub zaczęły odgrywać znaczniejszą rolę dopiero w XX w.

ZASADY KONCENTRACJI I DEKONCENTRACJI

Z zasadami centralizacji i decentralizacji ściśle wiążą się dwie inne zasady: koncentracji i dekoncentracji, wykształcone głównie na gruncie niemieckiej nauki prawa w XIX w.

Koncentracja - mamy do czynienia wówczas, gdy kompetencje przyznane administracji państwowej mają być spełniane przez szczeble wyższe, zwłaszcza przez szczebel centralny.

Następuje wówczas skupienie decyzji z reguły w jednych rękach (ministra, wojewody, gubernatora itp.)

Decentracja polega natomiast na powierzeniu kompetencji administracyjnych także organom powierzonym, zwłaszcza szczebla podstawowego, co prowadzi do rozłożenia prawa decyzji i odpowiedzialności pomiędzy różne czynniki, niezależnie od tego, czy organy niższego stopnia mają jakikolwiek zakres niezależności od organów nadrzędnych.

ZASADA HIERARCHICZNEGO PODPORZĄDKOWANIA

Zasada hierarchicznego podporządkowania, była najwcześniej wykształconą zasadą organizacyjną.

Działo się tak ze względu na powiązania pomiędzy organami administracji, zwłaszcza podporządkowania organów niższego szczebla organom nadrzędnym.

Geneza - w starożytności, zwłaszcza w despotiach wschodnich:

• panujący posiadał pełnię władzy nad całym aparatem terenowym,

• zależność wynikała z norm etycznych oraz religijnych,

• z boskiej legitymacji władzy monarszej,

• sprawowanie władzy ` z bożej ręki'- dei gradiate.

Hierarchiczność - także w zależności urzędników niższego szczebla od swych bezpośrednich przełożonych, reprezentujących wobec nich wyższe szczeble władzy - a na szczycie - osobę władzy.

W czasach nowożytnych zasadę hierarchicznej zależności najpełniej stosowano w monarchiach absolutnych.

Władca (upoważnieni urzędnicy centralni):

• decydowali o obsadzie stanowisk, awansach, karach, odpowiedzialności służbowej itp.- podległość pod względem osobowym.

• mogli wydawać organom niższego szczebla wiążące polecenia i dyrektywy w odniesieniu do całego zakresu ich działania - podległość pod względem służbowym.

Niewykonanie polecenia służbowego, groziło urzędnikowi różnorakimi sankcjami.

Cecha charakterystyczna - brak prawnej niezawisłości organów podległych w stosunku do nadrzędnych.

System administracji oparty na zasadzie hierarchicznej zależności był systemem centralistycznym.

Podlegał także zasadzie koncentracji.

Na przełomie XVIII i XIX wieku powyższy system administracyjny był charakterystyczny i obowiązywał w państwach, opartych na zasadzie praworządności - szczególnie we Francji napoleońskiej, krajach czerpiących z niej wzory ustrojowe, w tym Księstwie Warszawskim.

Istotną różnicę stanowiło jednak oparcie wszelkich działań organów administracji, w tym także zasad podległości służbowej, na przepisach stanowionego prawa, nie zaś - jak wcześniej - wyłącznie na woli panującego.

ZASADA KOLEGIALNOŚCI I JEDNOOSOBOWEGO KIEROWNICTWA

Aspekty rozpatrywania kolegialności i jednoosobowości:

- aspekt strukturalny,

- aspekt funkcjonalny.

Aspekt strukturalny - ma charakter ilościowy i różnicuje oba pojęcia w zależności od liczby tworzących dany organ:

- gdy na czele stoi grupa osób, mówimy o strukturze kolegialnej,

- gdy jednostka - o organie jednoosobowym.

Aspekt funkcjonalny - odnosi się do uzależnienia podejmowania decyzji od aktywności grupy ludzi lub jednostki. Uznanie danego organu za w pełni kolegialny lub w pełni jednoosobowy wymaga spełnienia obu aspektów jednocześnie.

Aspekt funkcjonalny - odnosi się do uzależnienia podejmowania decyzji od aktywności grupy ludzi lub jednostki. Uznanie danego organu za w pełni kolegialny lub w pełni jednoosobowy wymaga spełnienia obu aspektów jednocześnie.

Zasada kolegialności - charakterystyczna cecha administracji XVII i XVIII w.

Decyzje podejmowane większością głosów członków obecnych na posiedzeniu organu administracyjnego.

Uważano, że kolegialność zapewnia:

• wzajemną samokontrolę osób wchodzących w skład gremium decyzyjnego,

• ogranicza skorumpowanie administracji,

• utrudnia działania sprzeczne z prawem,

• lepsze przygotowanie merytoryczne określonej sprawy.

Ograniczano tez w ten sposób polityczne wpływy władzy najwyższej.

Wzrost liczby spraw i ich złożoność - wymusiło korzystanie przez kolegia z pomocy rozbudowującego się aparatu urzędniczego o charakterze biurokratycznym.

Rozbudowa administracji prowadziła do odchodzenia od zasady kolegialności, gdyż przez swą ociężałość i zrutynizowanie - hamowała tempo załatwiania spraw.

Zgodnie z zasadą kolegialności kształtowano administrację - głównie centralne organy resortowe - w monarchiach absolutnych oraz w XVIII-wiecznych republikach.

W drugiej połowie XVIII w. oparto na niej nowo tworzoną strukturę administracji w Polsce - wskutek braku tradycji biurokratycznych, kolegia miały charakter nie urzędniczy i nie fachowy.

Zasada jednoosobowości - wprowadzona na szeroką skalę w pocz. XIX w., pod wpływem rozwiązań francuskich.

Polegała na ześrodkowaniu całego zakresu przekazanej władzy oraz powierzeniu wyłącznego prawa podejmowania decyzji jednej osobie. We władzach centralnych - ministrowi stojącemu na czele resortu.

Minister - rozstrzyga osobiście lub za pośrednictwem swoich podwładnych w ramach dekoncentracji wewnętrznej - w każdym wypadku ponosząc odpowiedzialność za zapadłe rozstrzygnięcie.

Zaletą zasady jednoosobowości jest szybkość i sprawność działania jak również wyraźne określenie osoby odpowiedzialnej za wydaną decyzję.

Wadą zasady jednoosobowości jest ryzyko arbitralności i rozstrzygnięć.

Zasadę jednoosobowości - system ministerialny, za napoleońską Francją przyjęły:

Rosja - 1802-1811

Prusy - 1808

Bawaria - 1799-1808

Austria - 1848

Dania - 1848

ZASASDA BIUROKRATYZMU

Zasada biurokratyzmu - pojawiła się w okresie monarchii absolutnej, wymuszona potrzebą specjalizacji i fachowości aparatu urzędniczego.

Biurokracja stanowiła hierarchiczną organizację.

Personel aparatu biurokratycznego pobierał stałe wynagrodzenie pieniężne.

Obsada stanowisk - przede wszystkim kryterium kwalifikacji, co umożliwiało uzyskiwanie urzędów także przez osoby spoza warstw uprzywilejowanych.

Sprawowanie urzędu często wiązało się z nabyciem szlachectwa, co prowadziło do wykształcenia się warstwy tzw. szlachty urzędniczej.

Szlachta urzędnicza w Polsce.

Francja - noblese de robe - szlachta w todzie: w XVIII-wiecznej Francji nobilitowano kilkanaście tysięcy osób, z czego większość stanowili urzędnicy.

Austria - w XVIII i XIX w. - ponad 12 tysięcy nobilitacji, w tym jedna trzecia wiązała się z pełnionym urzędem.

Rosja - obowiązywała zasada, według której osoby osiągające odpowiedni szczebel w karierze urzędniczej automatycznie uzyskiwały szlachectwo osobiste bądź dziedziczne.

Pojęcie biurokratyzmu

Sformułowane we Francji w 1747, przez Vincenta de Gournay- twórcę typowego dla liberalizmu hasła: laissez faire, laissez passer: dajcie nam swobodę działania i ruchu - wolność w zarobkowaniu i handlu, oznaczającego, że państwo powinno, ograniczać swe funkcje, zezwolić wszystkim na dowolność działań i na samoczynne przemijanie rzeczy i zjawisk.

Początkowo biurokratyzm wiązał się systemem biuralizmu - oparcia administracji na biurach złożonych z urzędników.

Biurokracja w znaczeniu funkcjonalnym - „rządy urzędników”, których często wadą było dążenie aparatu urzędniczego do wychodzenia poza przepisane mu, służebne wobec społeczeństwa, role.

Biurokracja w znaczeniu podmiotowym - wiązała się ściśle z pojawieniem się warstwy zawodowych funkcjonariuszy - tzw. korpusu urzędniczego.

Biurokratyzm był konsekwencją centralizmu i hierarchicznej struktury władz.

Biurokratyzm - cechą charakterystyczną nowoczesnej administracji.

Od XIX w. biurokracja nierozerwalnie wiąże się z administracją publiczną.

Lata 30 i 40 XIX w. początkowo w Niemczech, upowszechniano negatywne rozumienie biurokracji jako synonimu wad administracji oraz dysfunkcji organizacyjnej. Był to skutek pojawienia się skłonności do nadmiernego formalizowania pracy i stanowiska, a także z postępującym przerostem personelu administracyjnego. Pojęcie biurokratyzmu stopniowo zaczęło nabierać zabarwienia głównie pejoratywnego. Dziś kojarzone jest często w języku potocznym z wadami administracji.

Przełom XIX XX w. - Max Weber sformułował neutralne rozumienie biurokracji. Idealnemu systemowi biurokratycznemu przypisywał on następujące cechy:

• zawodowy charakter administracji, oznaczający pełnienie funkcji urzędniczych w sposób profesjonalny, związany ponadto z określonym wynagrodzeniem, stanowiącym podstawowe źródło utrzymania,

• specjalizacja w załatwianiu określonych kategorii spraw a także związany z tym poziomy i pionowy podział pracy.

Poziomy podział pracy - polegać miał na rozgraniczeniu zadań pomiędzy urzędnikami tego samego szczebla, na podstawie kryterium rzeczowego (rodzaj załatwianych spraw).

Pionowy podział pracy - oznaczał podział pracy między urzędników różnych szczebli.

Związane z tym ścisłe sprecyzowanie zadań, co miało przeciwdziałać powstawaniu kolizji i sporów kompetencyjnych.

Hierarchiczność struktury władzy, zakładająca podległość organów niższego szczebla organom nadrzędnym pod względem osobowym i służbowym.

Tworzenie norm generalnych, określających działalność aparatu biurokratycznego w sposób jednolity.

System biurokratyczny - stał się jedną z najistotniejszych instytucji państwa absolutnego, a następnie państwa burżuazyjnego. Biurokratyzm prowadził do racjonalizacji władzy państwowej, usprawniając działania nowoczesnej organizacji zarządu państwem. Przyjęci systemu biurokratycznego powodowało konieczność zatrudnienia przez aparat administracyjny coraz większej liczby zawodowych urzędników, co prowadziło do powstania korpusu państwowej służby cywilnej.

Prawo Parkinsona: Praca rozszerza się wprost proporcjonalnie do czasu wyznaczonego do jej wykonania.

Prawo to odnosi się do organizacji formalnych typu biurokratycznego: jeśli urzędnik ma określony czas na wykonanie danego zadania, zadanie to zostanie wykonane w możliwie najpóźniejszym terminie.

Budowanie scentralizowanej monarchii absolutnej wymagało stworzenia nowoczesnego aparatu zarządu państwem - zatrudnienia w nim ludzi:

- posiadających odpowiednie wykształcenie i kompetencje,

- posłusznych woli władcy.

Praca dla państwa zapewniała urzędnikom byt i możliwość awansu społecznego. Wyodrębniła się nowa warstwa: urzędników, określanej też jako stan urzędniczy.

Pochodzenie urzędników - najczęściej z drobnej szlachty oraz mieszczaństwa. Uposażenie urzędników - pensje ze skarbu państwa, z czasem także uposażenia emerytalne. Początkowo wynagrodzenie było stosunkowo niskie, wręcz symboliczne:

- w monarchii pruskiej było ono przynajmniej regularnie wypłacane,

- w wielu państwach następowało ze znacznym opóźnieniem, często w niepełnym wymiarze.

Cechy charakterystyczne powstającego stanu urzędniczego:

- sprzedawalność urzędów - kupowano je wprost od monarchy lub dotychczasowych posiadaczy (warunki - wiek i odpowiednie wykształcenie),

- korpus urzędniczy posiadał odrębny status prawny - zapewniający trwałość stosunku służbowego.

Praktyczna niezależność urzędów od władzy królewskiej - powodowała konieczność tworzenia równoległych, w pełni biurokratycznych struktur - dublujących istnienie.

W Niemczech - stosunek państwowej służby cywilnej zaliczano do sfery prawa prywatnego, państwo pozbawiając urzędu nie mogło, bez odpowiedniej procedury (sądowej czy dyscyplinarnej), odebrać prawa do uposażenia.

We Francji służba państwowa traktowana była jako udział w wykonywaniu suwerenności państwowej, co osłabiało w pewnym stopniu stabilizację urzędników, bowiem zmiany w obsadzie personalnej mogły być dokonywane w następstwie przemian politycznych. Nie korzystano zresztą z tego nadmiernie.

W Rosji, w XVIII wieku wprowadzono obowiązek odbywania przez całą szlachtę służby publicznej (cywilnej lub wojskowej), trwała ona w zasadzie dożywotnio. Ze względu na opór szlachty system ten nie przetrwał długo.

Zasada fachowości korpusu urzędniczego.

Dostęp do urzędów - uzależniano od posiadania przez kandydata odpowiednich kwalifikacji.

Powstawanie formacji profesjonalnej kadry administracyjnej, posiadającej odpowiednie wykształcenie - często akademickie - uzupełnione praktyką w administracji.

Awans - uzależniano od zdania egzaminu prze \d specjalną komisją.

W krajach niemieckich kształcenie przyszłych kadr urzędniczych już w XVIII w. prowadziły katedry kameralistyki i nauki policji, działające na większości uniwersytetów.

We Francji - powstające wyższe szkoły techniczne.

Od XIX wieku podstawą przygotowania merytorycznego urzędników były gównie studia prawnicze (Niemcy, Księstwo Warszawskie, Królestwo Polskie), politechniczne lub administracyjne ( Francja).

Stabilizacja zatrudnienia, zawodowy charakter korpusu urzędniczego, stałość uposażenia, z czasem także prawo do rent i emerytur, powodowały stopniowe alienowanie się tej grupy od społeczeństwa, a w rezultacie jej kastowość. Towarzyszyła temu skłonność do formalizmu i tendencyjnego załatwiania spraw, z wyraźnym eksponowaniem interesu władzy. Było to tym łatwiejsze, że zażalenia ze strony ludności na decyzje urzędników rozpatrywane były przez te same organy, które je wydały. Stan ten zmienił się w XIX w., dzięki poddaniu działań administracji prawu oraz powstanie instytucji sądowej kontroli administracji.

GRANICE DZIAŁAŁNOŚCI ADMINISTRACYJNEJ

Od XIX wieku - po poddaniu administracji rządom prawa - granice działalności administracyjnej określały dwie nowe zasady:

zasada legalności ( praworządności),

zasada odpowiedzialności za wyrządzone szkody.

Zasada legalności - polegała na związaniu administracji prawem. Już fizjokraci w ramach programu absolutyzmu praworządnego, domagali się przestrzegania przepisów prawnych przez cały aparat państwowy, w tym przez monarchę.

W XIX w., a zwłaszcza w okresie państwa prawnego, wprowadzono wymóg zgodności aktów administracyjnych z ustawami oraz stojące na straży tej zgodności - sądownictwo administracyjne. Odtąd odwołania obywateli od nielegalnych decyzji administracyjnych zaczęły rozpatrywać niezawisłe od administracji organy.

Zasada odpowiedzialności - urzędnika, jak i państwa, za szkody wyrządzone obywatelom przez administrację w związku z wykonywaniem jej funkcji, pojawiła się również w XIX wieku. W monarchii absolutnej jednostka pozostawała bezbronna wobec nadużyć ze strony administracji, stąd odpowiedzialność odszkodowawcza organu administracji na drodze sądowej, czy jakiejkolwiek innej, była wykluczona.

Francuska doktryna rewolucyjna oraz zasady przyjęte w państwie prawnym spowodowały, że podobnie jak w stosunkach cywilnoprawnych szkody wyrządzone obywatelom przez organ administracji państwowej zaczęły rodzić określone skutki prawne.

Uznano, że obowiązek odszkodowawczy nie tylko gwarantuje lepszą ochronę interesów obywateli. Lecz także wpływa korzystnie na sprawność funkcjonowania aparatu administracyjnego.

KRYTERIA KSZTAŁTOWANIA PODZIAŁÓW TERYTORIALNYCH

Rodzaje podziału terytorialnego:

- podstawowy - zasadniczy,

- pomocniczy,

- dla celów specjalnych.

Zasadniczy podział terytorialny - dokonywany jest z reguły na potrzeby organów administracji rządowej ogólnej oraz samorządu terytorialnego.

Podział pomocniczy dokonywany jest na potrzeby organów o charakterze pomocniczym w stosunku do wyżej wymienionych np. podział gminy na sołectwa).

Podziały specjalne służą realizacji zadań, których wykonanie w ramach podziału zasadniczego nie jest uzasadnione np. na cele administracji wojskowej.

Wg współczesnej nauki korzystne jest występowanie jak najmniejszej liczby podziałów specjalnych oraz dostosowanie administracji specjalnej do podziału zasadniczego. Rozróżnia się dwa systemy podziału terytorialnego:

- podział typu historycznego,

- podział typu racjonalistycznego.

Podziały historyczne kształtowane były na drodze wielowiekowego rozwoju, zmieniając się z upływem czasu w niewielkim stopniu.

Według podziałów racjonalistycznych, charakterystycznych od XIX wieku, nowe jednostki tworzono w oderwaniu od tradycji historycznych, opierając się na przesłankach geograficznych, demograficznych, ekonomicznych, komunikacyjnych itp., uwzględniając aktualne potrzeby kraju.

Podziały historyczne - charakterystyczne do końca XVIII wieku, występują do dziś m.in. w :

- Szwecji - regiony ukształtowane od przełomu XVI i XVII wieku,

- Anglii - z podziałem na hrabstwa i parafie,

- Holandii - prowincje,

- Szwajcarii - kantony,

- USA- stany,

- Austrii - kraje,

Choć dokonywano pewnych korekt wprowadzających elementy racjonalizmu.

Podział administracyjny Wielkiej Brytanii (Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii)

4 części składowe :

- dwa kraje: Anglia, Szkocja,

- jedno księstwo: Walia,

- jedna prowincja: Irlandia Północna.

Części składowe dzielą się na własne jednostki administracyjne:

- Anglia: 9 regionów / 46 hrabstw / 7 hrabstw metropolitalnych,

- Szkocja: 12 regionów / 32 hrabstw,

- Walia: 3 miasta / 9 hrabstw / 10 hrabstw miejskich,

- Irlandia Północna: 6 hrabstw / 26 dystryktów.

Klasycznym przykładem podziału racjonalistycznego jest francuski departament, utworzony w 1790 r. Zasadniczym kryterium rozstrzygającym o kształcie departamentu był przeciętny zasięg marszu pieszego. Obszar departamentu musiał pozwalać na dotarcie od jego granic do stolicy departamentu i z powrotem, pieszo w ciągu jednego dnia.

Odległość od tych miast do najdalszych krańców departamentu nie powinna przekraczać 10 mil. W celu zerwania z nazwami dawnych historycznych prowincji, departamentom nadawano nazwy od rzek, gór czy mórz.

Zwiększano znacznie też liczbę: o ile prowincji było we Francji niespełna czterdzieści, to departamentów początkowo 83, a obecnie 96 (wraz z departamentami zamorskimi - 100). Istnienie tych jednostek ponad dwieście lat, nabrały obecnie także historycznego znaczenia.

System racjonalistyczny przyjęły m.in.:

- Hiszpania - w 1833,

- Włochy - po zjednoczeniu - w 1870,

- Japonia - 1871,

- Prusy - w roku 1815 - częściowo, w związku z powołaniem obwodów rejencyjnych.

Podział terytorialny w Polsce e ciągu dziejów był różnie kształtowany. W epoce przedrozbiorowej miał on wyłącznie charakter historyczny. Podział polski na dzielnice w pierwszej połowie XIV wieku, był zastępowany na ziemie. Większe ziemie, w których utrzymał się urząd wojewody, zaczęto w XV wieku nazywać województwami ( przy jednoczesnym utrzymaniu niektórych ziem).

W drugiej połowie XIV w. z dawnych kasztelanii wykształciły się powiaty - okręgi szlacheckich sądów ziemskich i administracji skarbowej, których było od kilku do kilkunastu w każdej ziemi (następnie województwie). Ukształtowany schemat podziału administracyjnego na: województwa, ziemie i powiaty, utrzymał się do końca Rzeczypospolitej szlacheckiej.

Próbę wprowadzenia systematycznego podziału administracyjnego podjęto dopiero na sejmie grodzieńskim w 1793 r. wobec utrzymywania się partykularyzmów regionalnych, istniał również podział na prowincje:

- Wielkopolska,

- Małopolska,

- Litwa - po linii lubelskiej z 1569 roku.

W szerszym znaczeniu wyróżniano nawet 6 prowincji: 4 w Koronie: Wielkopolska, Małopolska, Mazowsze, Prusy Królewskie oraz Litwa i Inflanty. Wielkie Księstwo Litewskie - już od 1566 r. miało nowocześniejszy, jednolity podział administracyjny (tylko na województwa i powiaty).

W czasach Księstwa Warszawskiego, mimo formalnego przyjęcia francuskiego systemu podziału administracyjnego na departamenty, faktycznie zachowany został jego historyczny charakter. Księstwo Warszawskie utworzono z ziem II i III zaboru pruskiego, pozostawiając istniejące tam podziały terytorialne, zmieniono nazwy z pruskich departamentów kamer na francuskie departamenty.

W Królestwie Polskim, przywrócono w 1815 r. - jako najwyższą jednostkę podziału województwo, wprowadzono po raz pierwszy systematyczny podział terytorialny.

Podział na województwa utrzymał się do 1837 r., przemianowano je na gubernie, dokonując zmian przebiegu granic w 1844, 1866 i 1912 roku. 1842 - w miejsce obwodów wprowadzono - na wzór rosyjski - powiaty. Na pozostałych ziemiach dawnej Rzeczypospolitej istniały podziały terytorialne państw zaborczych.

Wyjątkiem było województwo śląskie, w skład którego weszły ziemie dwóch zaborców - pruskiego i austriackiego. Dopiero w latach 1938-1939 dokonano zmian granic części województw centralnych, co zatarło w podziale na województwa tej części Polski dawną granicę rosyjsko-pruską. Po II wojnie światowej uchylono podział terytorialny wprowadzony przez okupantów. Utrzymano zasadniczą koncepcje trójstopniowego podziału z okresu międzywojennego ( województwa, powiaty, gminy) i rozciągnięto ją na Ziemie Odzyskane ( Zachodnie i Północna).

Wykład III

Administracja publiczna państaw zaborczych: Prus, Rosji i Austro-Węgier na przełomie XIX i XX wieku na ziemiach polskich.

Początek XIX w. - w państwach niemieckich pojawiła się koncepcja tzw. państwa prawa lub praworządnego (Rechtsstat)

Nazwa - od tytułu dzieła Roberta von Mohla Nauka policji zgodnie z zasadami państwa prawa (1832-1834) 2 pol. XIX w. upowszechnienie koncepcji.

Państwo prawne

Dochodzenie do państwa prawnego- odchodzenie modelu administrowania w XVIII wiecznych państwach policyjnych.

Państwo prawne:

- zaprzeczeniem państwa policyjnego

- obowiązywanie zasad konstytucjonalizmu

- hierarchiczność aktów prawnych

Kontrola administracji:

- ze strony legislatywy- zwłaszcza poprzez wprowadzenie mozliwości pociągania ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej i parlamentarnej

- przez sądownictwo administracyjne - rozpatrujące odwołania obywateli od sprzecznych z prawem decyzji administracyjnych.

Ugruntowuje poddanie administracji "rządom prawa"

Państwo prawne - sprzyja rozwojowi samorządu terytorialnego.

ADMINISTRACJA PRUSKA - Reformy administracji pruskiej w XIX wieku.

Początek XIX w. - pierwszy etap reform władz centralnych i administracji lokalnej

Inicjatorzy: pruscy ministrowie: Karol von Stein i Karol August von Herdenberg

Zakres przedmiotowy: - zagadnienia społeczne

- skarbowość

- sądownictwo

- wojskowość

- administracja

Reformy - założeniach postępowe.

nie godziły w istotę absolutyzmu monarszego i nie prowadziły wprost do powstania ustroju konstytucyjnego. Prusy dopiero po Wiośnie Ludów, z chwilą otrzymania konstytucji (1850) stały się państwem prawnym.

Reforma administracji centralnej:

Zlikwidowała system kolegialności, wprowadzając na to miejsce na wzór francuskiej - zasadę jednoosobowości

.......- powołanie pięciu odpowiedzialnych ministrów stojących na czele resortów:

- spraw zagranicznych

- wojny

- skarbu

- sprawiedliwości

- spraw wewnętrznych w tym cała administracja kraju, nadzór nad szkolnictwem oraz kościołem

1810 - wprowadzono urząd kanclerza, jako organu nadzorującego i koordynującego działalność ministerstw.

Od 1814 kanclerz (od 1822 prezydent ministrów) na czele rady ministrów zwanej Ministerstwem Państwa do którego wchodzili wszyscy ministrowie.

1817 - utworzono Radę Państwa będącą organem doradczym króla, głównie w sprawach legislacyjnych.

Wg Steina miał do być główny organ centralny, skupiajacy szefów resortów i kierujących w sposób jednolity całą administracją.

Administracja lokalna i samorząd 1808-1815 - pierwsza reorganizacja władz lokalnych; 2 pol. XIX w. - zorganizowano samorząd na wszystkich szczeblach zarządu lokalnego najistotniejsze reformy samorządowe - na podstawie ustaw:

- o ustroju gmin miejskich (1853)

- o ustroju powiatów (1872)

- o ustroju gmin wiejskich (1891)

Od tego czasu reform - administracja terytorialna sprawowana była przez: - fachowych urzędników pozostających pod kontrolą organów samorządowych.

Prowadziło to do współdziałania urzędników i obywateli oraz do tworzenia ciał mieszanych złożonych z czynników:

- obywatelskiego

- i urzędniczego

1815 wprowadzono jednolity system administracji terytorialnej.

Prowincje

Prusy podzielono na 10 prowincji - na czele nadprezydenci (Oberprasident)

- Przy nadprezydencie - rada prowincjonalna.

Kompetencje rady, współdziałanie w wydawaniu rozporządzeń policyjnych oraz rozstrzyganie zazaleń od decyzji wydziału obwodowego.

W pol. XIX w. - wprowadzono sejm prowincjonalny będący organem samorządu prowincjonalnego.

Na czele sejmu marszałek.

Członkowie sejmu - wybierani byli przez sejmiki powiatowe oraz rady miejskie.

Kompetencje sejmu prowincjonalnego.

- sprawy lokalne oraz opiniowanie spraw przekazanych przez rząd.

Sejm wybierał wydział prowincjonalny oraz dyrektora krajowego, który reprezentował wydział na zewnątrz i realizował jego uchwały.

Rejencje

Prowincje dzieliły się na rejencje na czele z mianowanymi przez króla prezydentami rejencji.

Rejencje były wyłącznie organami administracji rządowej - brak było w rejencjach organów samorządowych.

Od 1883 z prezydentem rejencji współdziałał wydział obwodowy złożony z prezydenta oraz członków mianowanych przez wydział prowincjonalny.

Wydział obwodowy pełnił funkcję sądu administracyjnego II instancji.

Powiaty

Na czele powiatów stali starostowie (landraci).

Landrat- mianowany przez króla, w zasadzie spośród kandydatów przedstawionych przez sejmik powiatowy.

Landratowi podlegały wszystkie sprawy administracji i policji powiatu.

Powiaty

Podstawowym organem samorządu - sejmik powiatowy- 25 członków wybieranych przez specjalne kolegia (kurie) wyborcze na 6-letnią kadencję.

kompetencje sejmiku- wszelkie uchwały w sprawach lokalnych, wybór delegatów do sejmiku prowincjonalnego oraz członków wydziału powiatowego.

Wydział powiatowy- organ wykonawczy samorządu powiatowego a zarazem organ kolegialny administracji rządowej.

Skład landrat oraz 6 członków wybieranych przez sejmik

Wydział powiatowy - typowy przykład instytucji "mieszanej"- zawierającej czynnik urzędniczy i obywatelski.

Wydział powiatowy - sprawował nadzór nad samorządem gminnym. Spełniał tez funkcję sądu administracyjnego I instancji.

Gminy miejskie i wiejskie

Najniższe jednostki administracyjne i samorządowe.

1808 - Ordynacja o miastach, likwidująca dotychczasowy ustrój.

- wprowadzała organy samorządowe podlegające ścisłej kontroli państwowej (z inicjatywy Steina)

Rada miejska, pochodząca z wyborów, będąca organem rządzącym i sprawującym kontrolę nad organami wykonawczymi gminy:

- burmistrz (w większych miastach nadburmistrz), wybieranym przez radę miejską.

- magistrat- powoływany przez radę- złożony z burmistrza i ławników, będących po części płatnymi urzędnikami miasta, a po części pełniącymi swe funkcje honorowo.

Organy gminy wiejskiej: - przełożony (naczelnik) gminy wraz z ławnikami,

- przedstawicielsko (zgromadzenie) gminne- organ uchwałodawczo-kontrolujący.

Przedstawicielstwo gminne - wybierane przez mieszkańców gminy.

Przedstawicielstwo wybierało naczelnika i ławników.

Kompetencje samorządu gminnego - „własne” sprawy gminy, zwłaszcza to, co służy dobrobytowi ogółu, materialnemu interesowi i duchowemu rozwojowi jednostki, a także tworzenie i wspomaganie zakładów służących temu celowi (np. rozbudowa dróg i środków komunikacji, gazowe, elektrownie, szkoły, szpitale itp.)

Oprócz zakresu własnego gmina miała także, zakres spraw z administracji ogólnej poruczony przez państwo.

Wielkie Księstwo Poznańskie

Stanowiło integralną część monarchii pruskiej, jedyne przejawy pewnej odrębności: nazwa utrzymywana zmiennie z określeniami Prowincja Poznańska: własny herb, flaga, instytucja namiestnika królewskiego (od 1830 książę Antoni Radziwiłł) *Namiestnik- uprawnienia reprezentacyjne.

Organy administracyjne:

Nadprezydenci prowincji i prezydenci rejencji - sprawowali pełnie władzy administracyjnej, identycznie jak w pozostałych prowincjach pruskich.

1832 - regulamin o języku urzędowym władz - wyłącznym językiem stosowanym w administracji - język niemiecki.

Po 1833- urzędy landratów obsadzane były nie przez wybór jednego z kandydatów wskazanych przez sejmik powiatowy, lecz w drodze mianowania przez rejencje, spowodowało to wyeliminowanie Polaków z tych funkcji.

... pol. XIX w. - całkowicie zatarła resztek odrębności, w tym również nazwy Wielkie Księstwo Poznańskie.

Ustrój administracyjny pozostałych prowincji (dawne ziemie polskie) nie odbiegał od obowiązującego w innych prowincjach pruskich.

USTRÓJ ADMINISTRACYJNY- AURTRII I AUSTRO-WĘGIER W XIX W.

1804- utworzenie Cesartswa Austrii będącego do 2 pol. XIX w. hegemonem

1815-1866- Związku Niemieckiego- luźnej konfederacji państw niemieckich.

Do 1848- Wiosny Ludów- w Austrii pozostawiono ustrój administracyjny wprowadzony w 2 pol. XVIII w. (reformy terezjańsko-józefińskie)

Monarchia austriacka- rządzona była absolutnie.

Całością spraw państwowych kierował osobiście cesarz- Ferdynand I. Cesarz odbywał konferencje z urzędnikami tworzącymi ścisły Gabinet.

Pocz. XIX w.- gabinetowi począł przewodniczyć minister odgrywający rolę zbliżoną do premiera rządu.

Utrzymano istniejące wcześniej instytucje kolegialne.

Utrzymano dotychczasowy kształt administracji terytorialnej.

25 kwietnia 1848- ogłoszenie przez cesarza konstytucji, w wkrótce ordynacji wyborczej- zawieszonych w maju 1848.

Marzec 1848- po stłumieniu rewolucji- nowy cesarz Franciszek Józef I- oktrojował nową konstytucję, na mocy której całe państwo ogłoszono jako jednolita całość.

Oktrojowanie - (nadawać, [prawa], zezwalać) - przyznanie, nadanie, narzucenie przez władcę konstytucji z pominięciem organu przedstawicielskiego.

227 slajd!!!!!!!!!

1859- ministrem stanu (spraw wewnętrznych) Austrii Agenor hr. Gołuchowski- liberalny polityk z Galicji.

10.1860- wydany został tzw. Dyplom Październikowy.

Dyplom Październikowy - norma konstytucyjna oktrojowana przez cesarza.

Tworzył podstawy autonomii krajów koronnych, poprzez wprowadzenie instytucji sejmów krajowych.

II.1861- Patent ludowy - zmieniający ustrój państw wprowadzonych.

Dyplomem październikowym:

- zmniejszenie kompetencji sejmów krajowych

- większość zadań dwuizbowej Radzie Państwa

- wprowadzenie rządów konstytucyjnych w Austrii.

1867 - przekształcenie w dualistyczną monarchę austro-węgierską - Austro-Węgry.

XII.1867- Rada Państwa uchwaliła ustawy zasadnicze- konstytucję grudniową. Obiwiązywała ona do rozpadu Austro-Węgier w 1918 r.

Administracja centralna

1848- likwidacja dawnych urzędów centralnych.

Utworzono:

- Radę Ministrów z prezesem Rady Ministrów,

- ministerstwa- powstał system rządów gabinetowych.

Odpowiedzialność ministrów - początkowo wyłącznie przed cesarzem.

1867 - wprowadzenie odpowiedzialności konstytucyjnej ministrów przed Trybunałem Państwa i Parlamentem.

slajd 231!!!!!!!!!!!!!

Rządowa administracja lokalna

*1849- podział austriackiej części monarchii na 17 krajów koronnych

*Na czele krajów koronnych- początkowo gubernator, a następnie namiestnik.

*Na czele mniejszych krajów- prezydent krajowy.

Namiestnik

- reprezentował cesarza w terenie

- szefem administracji rządowej w kraju podlegał rządowi centralnemu i ponosił wobec niego odpowiedzialność

- sprawował władzę przy pomocy urzędu zwanego namiestnietwma

Pozostałe kompetencje namiestnika

- nadzór nad władzami autonomicznymi

- kierowanie przeprowadzaniem wyborów do Sejmu Krajowego

- prawo inicjatywy ustawodawczej w sejmie

- badanie legalności działań reprezentacji powiatowej.

Kraje koronne dzieliły sie na okręgi oraz powiaty (od 1867 tylko na powiaty)

Na czele powiatu - starosta:

- najniższe ogniwo administracji rządowej

- jednocześnie organ zwierzchni i nadzorujący gminy

Władze autonomiczne i samorządowe

Patent lutowy z 1861 - wprowadził obok administracji rządowej - działające na podstawie Statutów Krajowych - władze autonomiczne w poszczególnych krajach koronnych.

- samorząd powiatowy (w 4 krajach: Czechach, Galicji, Styrii i Tyrolu).

- gminy

Organy administracji krajowej

- Sejmy Krajowe

- Wydziały Krajowe

Sejm Krajowy - jednoizbowy, składał sie z:

- wirylistów - osób wchodzących do sejmu z tytułu piastowanej godności (8 biskupów i 4 rektorów wyższych uczelni)

- posłów wybieranych w systemie kurialnym

* wielkiej własności ziemskiej

* izb przemysłowo-handlowych

* miast największych

* gmin miejskich i wiejskich

Kompetencje Sejmu Krajowego:

* zmiany przepisów Statutu Krajowego,

* sprawy kultury krajowej- rozumiane jako rolnictwo, leśnictwo, hodowla, ustrój agrarny itp..

* ustawodawstwo w sprawie publicznych budowli na koszt kraju

* ustawodawstwo w przedmiocie zakładów dobroczynnych utrzymywanych z funduszy krajowych,

* preliminarz budżetowy kraju

Ponadto:

- uchwalanie tzw. bliższych urządzeń w granicach ustaw powszechnych dotyczące spraw gminnych, kościelnych, szkolnych oraz związanych z zaopatrzeniem w kwaterunkiem wojska.

* Na czele Sejmu Krajowego- marszałek krajowy, mianowany przez cesarza na 6 lat.

Wydział Krajowy:

- marszałek krajowy jako przewodniczący

- 6 członków wybieranych w połowie przez kurie wyborcze, w połowie przez sejm

Wydział Krajowy:

- organem wykonawczym sejmu,

- zarazem komisją sejmową przygotowującą m.in. projekty ustaw,

- także funkcje w zakresie bieżącej administracji, m.in. majątkiem krajowym

- nadzór nad reprezentacją powiatową,

Organy samorządu powiatowego:

* rada powiatowa - organ uchwałodawczo-kontrolujacy

* wydział powiatowy - organ wykonawczo-zarzadzający

Wybór rady powiatowej - w systemie kurialnym na 6 lat.

Wydział powiatowy - wyłaniany w grona rady.

Marszałek powiatu-zatwierdzany przez cesarza na czele Wydziału Powiatowego.

Zakresu działania rady:

- sprawy komunikacji,

- zdrowia,

- bankowości itp.

Organy samorządu powiatowego sprawowały nadzór nad gminami.

Samorząd miejski sprawowany przez radę miejską, będącą organem uchwalającym i nadzorującym.

Magistrat, jako organ wykonawczo-zarzadzający, na czele z burmistrzem, w większych miastach z prezydentem.

Samorząd gmin wiejskich:

- rada gminna - organ uchwalający i nadzorujący, wybierany na 3 lata w oparciu w cenzus majątku bądź wykształcenia

- zwierzchność gminna, będąca organem wykonawczo-zarządzającym

- naczelnik gmin-wójt - jednoosobowy kierownik zarządu

Cenzus - ograniczenie w prawie wyborczym wobec określonych grup osób

Współcześnie w Polsce utrzymywany jest cenzus obywatelstwa i wieku.

Kompetencje miast oraz gmin wiejskich:

- sprawy własne:

* zarząd majątkiem

* uchwalanie budżetu

* sprawy komunikacji

* szkolnictwa

* zakładów dobroczynnych

* wydawanie przepisów w zakresie policji miejscowej itp.

- poruczony zakres działania:

* kwestie przekazane do wykonania przez władze państwowe np. ściąganie podatków

Samorząd austriacki nie cieszył sie najlepszą opinią.

Wady funkcjonowania samorządu austriackiego:

- brak połączenie czynnika urzędniczego i obywatelskiego w strukturze i działania instytucji samorządowych,

- brak wyraźnego rozgraniczenia kompetencji pomiędzy władzami rządowymi a samorządem

- częste kolizje i spory kompetencyjne

- dualizm obu czynników z których każdy działał na własną rękę

Galicja

* Ziemie polskie przyłączone do Austrii w wyniku rozbiorów- Królestwo Galicji i Lodomerii- po 1849- jednym z krajów koronnych monarchii Habsburgów

* Dyplom październikowy 1860 i Patent lutowy 1861 przyznały Galicji autonomię na równi z pozostałymi krajami.

* Powołano galicyjski Sejm Krajowy i Wydział Krajowy

* Samorząd powiatowy i gminny- jak w innych częściach cesarstwa.

* 1867- powołano Radę Szkolną Krajową- instytucję samorządową z namiestnikiem. Kierowała ona bezpośrednio lub przez rady szkolne okręgowe i gminne (miejscowe), całością szkolnictwa ludowego i średniego

* 1871- utworzono urząd ministra dla Galicji (minister bez teki)- wchodził w skład austriackiej Rady Ministrów.

Pierwszym ministrem dla Galicji- Kazimierz hr. Grocholski, Kompetencje- oponiowanie projektów aktów prawnych dotyczących Galicji.

ADMINISTRACJA W XIX- WIECZNEJ ROCJI.

1801- objęcie tronu przez Aleksandra I- początek reform dotychczasowego systemu administracyjnego- kolegialnego modelu organów centralnych.

Zakres zmian:

- Cesarz zachował władzę absolutną i nieograniczoną właściwie do upadku monarchii w 1917

- przeobrażeniom podlegała struktura zarządu państwem,

- wprowadzenie ograniczonego samorządu terytorialnego (w 2 pol. XIX w.)

Imperium Rosyjskie do końca istnienia nie zastosowało konstrukcji państwa prawnego.

Administracja centralna

1801- pierwszym nowym organem kolegialnym centralnym- Rada Nieustająca- 12 członków pochodzących z arystokracji.

Rada Nieustająca- organ doradczy cesarza, ze stale urzędująca kancelarią.

1802- skasowano kolegia- utworzono urzędy ministrów (8-11) wraz z podległymi im ministerstwami.

Ministerstwa- dzieliły sie na departamenty- z syrektorami na czele.

*Ministrowie:

- mianowani byli przez cesarza i przed min tylko odpowiedzialni

- decyzje podejmowali jednoosobowo;

- ze swojej działalności składali cesarzowi sprawozdania

- wchodzili w skład Rady Państwa

- nie tworzyli jednak gabinetu

* 1905- hr Siergiej Witte- pierwszym premierem

* 1812- zorganizowano Komitet Ministrów- kolejny organ doradczy cesarza, pozbawiony jednak możliwości samodzielnego decydowania.

Skład Komitetu Ministrów:

- pod osobistym przewodnictwem cesarza

- ministrowie

- dyrektorzy departamentów Rady Państwa

- kierownicy urzędów centralnych

* 1861- przewodnictwo Komitetu w rekach najstarszego wiekiem ministra.

* Komitet obradujący z udziałem monarchy zyskał miano Rady Ministrów.

* Poza funkcjami doradczymi- otrzymał prawo podejmowania decyzji ostatecznych w niektórych sprawach- zyskując pewne uprawnienia rządu centralnego.

* 1810- utworzenie Rady Państwa- z inicjatywy Michała Sperańskiego.

Rada Państwa- wyłącznie organ doradczy, bez uprawnień władczych.

Przygotowywała i opiniowała projekty ustaw. Od 1882 Rada Państwa pełniła rolę Komisji Kodyfikacyjnej. Zakończyła działanie Rada Nieustająca.

Skład Rady Państwa- do 90 osób: - ministrowie, - kierownicy urzędów centralnych; - inne osoby powołane przez cesarza.

1802- zreorganizowano Senat Rządzący:

- oprócz funkcji sądu najwyższego o uprawnieniach kasacyjnych

- nadzór nad wpływami z podatków, wydatkami państwowymi oraz nad wszystkimi ministerstwami;

- stojąc na straży prawa i praworządności spełniał rolę trybunału administracyjnego.

- ogłaszanie ustaw

Senat Rządzący - 9 departamentów z oberprokuratorami podległymi prokuratorowi generalnemu, którym był minister sprawiedliwości

Administracja lokalna

Do końca monarchii utrzymał się zasadniczo podział administracyjny państwa wprowadzony w XVIII w.

Podział administracyjny cesarstwa

Generał-gubernatorstwa- podległe władzy generał-gubernatorów- zespoły guberii.

Generał-gubernatorstwa- o szerszym zakresie kompetencji, w szczególności w zakresie kształtowania lokalnego prawa.

Gubernie z gubernatorami na czele:

- przedstawiciele władzy centralnej w terenie,

- jednocześnie wykonawcy decyzji ministra spraw wewnętrznych

Ziemie dawnej Rzeczypospolitej włączone do cesarstwa- urzędowa nazwa "gubernie zachodnie"

Gubernie dzieliły sie na powiaty (ujezdy)- zarządzane przez tzw. sądy ziemskie.

- złożone z naczelnika (isprawnika) jako przewodniczącego

- asesora (wybieranych przez szlachtę)

- dwóch sielskich (wybieranych przez chłopów)

*Powiaty dzieliły się na stany- na czele których stali prystawi.

*Istniała także administracja niezespolona (szkolna, pocztowa, kolejowa, Wojskowa), podległa osobnym władzom.

*1864- rozdział sądownictwa od administracji.

Reforma ziemska i miejska

*1864- reforma ziemska:- wprowadziła samorząd na szczeblu guberni i powiatu. Jednostkami samorządu - ziemstwa.

Kompetencje ziemstw:

- sprawy gospodarcze;

- komunikacyjne;

-opieki zdrowotnej;

-szkolne

Organy ziemstw w guberniach:

-zgromadzenia gubernialne - jako instytucje uchwałodawcze.

- zarządy gubernialne - jako organy wykonawcze

Organy ziemstw w powiatach:

- zgromadzenia powiatowe: jako instytucje uchwałodawcze

- zarządy powiatowe- jako organy wykonawcze

Zgromadzenia pochodziły z wyborów w systemie K..urionalnym??? przy zastosowaniu wysokiego cenzusu majątkowego, zapewniającego przewagę szlachcie;

Liczyły one od 10 do 100 radnych wybieranych na 3 lata. Zbierały się na sesję dwa razy w roku, pod przewodnictwem marszałków szlachty.

Zarządy składały się z:

- przewodniczącego,

- dwóch członków wybieranych spośród radnych na 3 lata

Istotny wpływ na działalność ziemstw mieli gubernatorzy oraz minister spraw wewnętrznych - w zakresie zatwierdzania bądź zawieszania uchwał oraz zatwierdzania przewodniczących zarządów.

Oznaczało to ingerencję administracji rządowej w działalność samorządu.

Samorząd ziemski nie wszędzie został utworzony - brak go było m.in. w Królestwie Polskim.

Samorząd wiejski:

*1864- wprowadzenie samorządu wiejskiego

*Struktura samorządu wiejskiego: -gromada, -gmina

*Organy samorządu gromadzkiego: -zgromadzenie gminne-organ uchwałający

- starosta - organ wykonawczy

*Zgromadzenie gromadzkie- wszyscy właściciele domów pod przewodnictwem starosty.

*Kompetencje zgromadzenie:

- rozdział podatków,

- sprawy gruntowe,

- wybór organów wykonawczych gromady,

- wybór delegatów na zgromadzenia gminne

*Starosta spełniał funkcje policyjne, a także mógł karać za drobne wykroczenia.

*Gmina- kilka gromad

*Organy gminy:

- zgromadzenia gminne- zajmowało się wyborem organów gmin i sprawami podatkowymi

- wójt miał podobne uprawnienia jako starosta

- zarząd gmin prowadził rachunki gmin oraz mianował i zwalniał płatnych funkjonariuszy.

-sąd gminny złożony z wójta i ławników miał ograniczone uprawnienia/

*1871- wprowadzony został nadzór nad gromadami przez tzw. mirowych pośredników, wyposażonych nadto w uprawnienia asministracyjno-policyjne

*1874- wprowadzono w miejsce mirowych pośredników- urzędy do spraw chłopskich

*1889- zniesienie urzędów do spraw chłopskich- nadzór powierzono naczelnikom ziemskim oraz urzędom gubernialnym

*Efekt powyższych zmian- sukcesywne ograniczanie samorząd wiejskiego.

*1870- powołano samorząd miejski

*Organy samorządu miejskiego:

-duma miejska- wybierana na 4 lata, składająca sie z kilkudziesięciu radnych,

-kilkuosobowy zarząd miejski,

-prezydent będący zarazem przewodniczącym dumy

*Wybór prezydenta- wymagał zatwierdzenia przez gubernatora, a w miastach gubernialnych- ministra spraw wewnętrznych

*1892- ograniczenie kompetencji samorządu miejskiego, gubernatorzy uzyskali prawo uchylania decyzji organów samorządowych bez podawania motywów i w sposób ostateczny.

Sejm Królestwa Polskiego 1815-1831

Izba Poselska- 128 posłów -77 wybieranych na sejmikach i 52 deputowanych gminnych

Senat- biskupi rzymskokatoliccy, wojewodowie i kasztelanowie w liczbie do 64

Kompetencje:

*sprawy podatkowe i uchwalanie budżetu

*pobór rekruta do armii

*ustawy z zakresu praw cywilnych, karnych o administracyjnych

*prawo debatowania nad projektami nadesłanymi przez króla lub Radę Stanu

*uchwalanie petycji i wysłuchiwanie raportów Rady Stanu

Sesje Sejmu odbywały sie 4 razy.

Po upadku powstania listopadowego - zawieszenia konstytucji Królestwa Polskiego,

14 lutego 1832 Status organiczny cara Mikołaja I- rzeczywiste zniesienie dawnej konstytucji.

W miejsce istniejącej do 1830 unii Status:

-inkorporował Królestwo Polskie do Cesarstwa Rosyjskiego

-znosił odrębność koronacji i wojska

-zachowywał odrębny skarb Królestwa i rząd

1828-1885- Bank Polski emisyjny i kredytowy założony przez księcia Ksawerego Druckiego-Lubeckiego działał w Królestwie Polskim.

Ograniczenia rządu- Radzie Administracyjnej przewodniczyć miał z urzędu mianowany przez cesarza namiestnik, którym został tłumiciel powstania feldmarszałek Iwan Paskiewicz.

Rada Administracyjne została oddzielona od Rady Stanu, przestała pełnić funkcję gabinetu, ministrów przejmując jedynie zarząd Królestwa.

Rada Stanu:

- podporządkowana została Radzie Państwa Cesarstwa Rosyjskiego

- utraciła funkcję związane z systemem parlamentarnym z uwagi na likwidacje Sejmu

1841- zniesienie Rady Stanu-część kompetencji przejął Departament do Spraw Królestwa Polskiego w petersburskiej Radzie Państwa.

Pozostawiono trzy Komisje Rządowe:

- Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego

- Sprawiedliwości

- Przychodów i Skarbu

W administracji terenowej utrzymano czasowo dawny podział terytorialny na województwa, obwody, powiaty i gminy, zachowując działające dotąd władze lokalne.

1837-w ramach unifikacji władz administracyjnych w Królestwie Polskim i Cesarstwie województwa przemianowano na gubernie.

1842-przemianowano obwody na powiaty, zaś powiaty na okręgi

W konsekwencji unifikacji:

- gubernatorzy i rządy gubernialne zastąpiły prezesów i komisje wojewódzkie

- naczelnicy powiatowi zastąpili komisarzy obwodowych

W miastach urzędy municypalne przemianowano na magistraty, pozbawiając je całkowicie cech samorządowych.

Rusyfikacja administracji

Od 1836-znajomośc języka rosyjskiego dawała pierwszeństwo w przyjmowaniu do służby państwowej

1937- wprowadzono zakaz nominacji na urząd publiczny osób nie posiadających dostatecznej znajomości języka rosyjskiego.

1861-1862-reformy Wielkopolskiego:

-wprowadzono w Królestwie w ograniczonym zakresie samorząd terytorialny->

-powierzono go radom gubernialnym (do wybuchu powstania styczniowego nie zdążono przperowadzić do nich wyborów)

-oraz radom powiatowym

-kompetencje rad-sprawy związane z rozkładem ciężarów publicznych

*Rady nie uzyskały własnych organów wykonawczych i podporządkowane zostały naczelnikom powiatów.

*W zbiorowych gminach wiejskich wprowadzono- na wzór rosyjski- samorząd który tworzyły:

-zgromadzenia gminne

-wójt

-urząd gminny

-sąd gminny

*W gromadach samorząd stanowiły:

-zgromadzenie gromadzkie

-starosta-sołtys

*25 lutego 1864-ukazem carskim utworzono urzedujący w Petersburgu Komitet do Spraw Królestwa Polskiego

*Głównym celem:

-przygotowanie całkowitej i ostetecznej inkorporacji Królestwa do Cesarstwa

-likwidacja istniejących jeszcze odrębności w administracji

Królestwo Polskie 1864-1914

1867-rezultatem prac Komitetu:

-ziesienie Rady Administracyjnej

-zniesienie Rady Stanu

-zniesienie Komisji Rządowych (Komisję Rządową Sprawiedliwości zlikwidowano w 1876 Odtąd Królestwo podlegało strukturom administracji centralnej Cesartswa Rosyjskiego

Dalsza rusyfikacja

1867-zakaz używania języka polskiego w administracji i szkolnictwie

1874-po likwidacji urżędu namiestnika- wprowadzono urząd generał-gubernatora warszawskiego.

normalnie przetrwała nazwa "Królestwo Polskie"- coraz częściej zastepowano ją określeniem: "gubernie Kraju Nadwiślańskiego" później nazwą "Priwislinskij Kraj"

Po wybuchu wojny w kilkudziesieciu miastach powstały Komitety Obywatelskie-ich rola wykraczała poza cele opiekuńcze.

Sierpień 1915-w Warszawie utworzono Straż Obywatelską.

Wrzesień 1915:

-całe terytorium Królestwa Polskiego znalazło się pod okupacją państw centralnych

-równocześnie ujawniła się Polska Organizacja Wojskowa-podporządkowana Józefowi Piłsudskiemu, co zostało uznane przez Niemców.

Wkrótce po zajęciu Królestwa: rozwiązano niemal wszystkie instytucje polskie, wprowadzono administrację wojskową i cywilną. W większości terytorium Królestwa utworzono:

-Generalgubernatorstwo Warszawskie (GGW)- objęło 3/5 obszaru Królestwa Polskiego - gen Hans von Beseler.

-generalgubernatostwo Lubelskie (GGL)- gen. Erich Diller. następnie gen. Karl Kuck.

*W obu generalgubernatorstwach - zniesiono rosyjski podział na gubernie.

*Władze okupacyjne utrzymały samorząd gminny, poddając go nadzorowi organów powiatowych.

*Wprowadzono samorząd miejski:

-rady miejskie wyłaniane w systemie kurialnym wybierały członków magistratów.

-burmistrzowie i prezydenci miast (w Warszawie i Lublinie) podział z nominacji władz okupacyjnych.

Powołano samorząd powiatowy- którego organem-sejmik powiatowy.

Na czele sejmików powiatowych: - w GGW naczelnik powiatu

-w GGL wydziały powiatowe

W obu generalgubernatorstwach:

-rozbudowane struktury żandarmerii

-opieka społeczna- Rada Główna Opiekuńcza i jej oddziały coraz większą rolę w życiu publicznym zaczęli odgrywać Polacy, zwłaszcza w szkolnictwie.

Akt 5 listopada 1916 - w imieniu cesarzy Niemiec i Austro-węgier generalgubernator warszawski gen Hans von Beseler i lubelski gen Karl Kuck jednocześnie ogłosili tekst proklamacji- zapowiadano w niej: -utworzenie nowego Królestwa, jako państwa samodzielnego w dziedziczną monarchią o konstytucyjnym ustroju.

Akt 5 listopada umiedzynarodowił sprawę Polski która odtąd przestała być traktowana wyłącznie jako wewnętrzna sprawa Rosji.

Zmiany zakresie stosunków wewnętrznych- korzystne dla społeczeństwa polskiego.

Królestwo Polskie (Regencyjne) 1916-1918

Z końcem 1916- początek tworzenie nowych struktur państwowych. Grudzień 1916- powołanie Tymczasowej Rady Stanu- 25 członków z nominacji generałgubernatorów.

Lipiec 1917 przedłożenie przez TRS pierwszego projektu ustwy zasadniczej dla Królestwa Polskiego,

Sierpień 1917 dymisja członków TRS.

2 września 1917 władze okupacyjne powołały trójosobową głowę państwa Radę Regencyjną abp warszawski Aleksander Kakowski książę Zdzisław Lubomirski i hr. Józef Ostrowski.

Rada Regencyjna- swoistym organem władzy najwyższej w Królestwie Polskim- posiadała uprawnienia:- ustawodawcze (wraz z Radą stanu)

-wykonawcze

-zwierzchnictwo na wojskiem

Koniec 1917- Rada Regencyjna powołała pierwszy rząd (gabinet) pod prezydencja Jana Kucharzewskiego

*W miarę przekazywania przez okupantów kolejnych dziedzin zarządu wewnetrznego- rozbudowa polskiego aparatu państwowego

*W całości dotyczyło to szkolnictwa i sądownictwa

*II 1918 dekret Rady Regencyjnej- utworzono Radę Stanu liczącą 110 członków- 12 wirylustow, członkowie mianowani przez Radę regencyjna i połowa z wyborów

Październik 1918 rozwiązanie Rady Stanu

XI 1918 dekret Rady Regencyjnej o przekazaniu władzy wojskowej naczelnego dowodztwa wojsk polskich jej podległych ..... piłsudskiemu

XI 1918 Rada Regencyjna rozwiązała sie cała władza wojskowa i cywilna znalazła sie w ręku Piłsudskiego.

Wykład IV

ADMINISTRACJA PUBLICZNA W POLSCE W PIERWSZYCH LATACH PO ODZYSKANIU NIEPODLEGŁOŚCI.

Przejściowe formy organizacji władzy państwowej.

Podstawy demokratycznego ustroju odradzającej się Polski kształtowały się od jesieni 1918. Nastąpiło wówczas ustanowienie przejściowych i tymczasowych władz niezależnych od mocarstw zaborczych na znacznej części terytorium.

28 października 1918 - w Krakowie utworzono Polską Komisję Likwidacyjną (PKL) - w istocie władza dzielnicowa o uprawnieniach ustawodawczych i wykonawczych (początkowo do Sanu). Na czele: Wincenty Witos i Ignacy Daszyński. Główne zadania PKL - doprowadzenie do rozwiązania stosunku prawnopaństwowego Galicji z Austro - Węgrami.

Na Śląsku Cieszyńskim władzę przejęła Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego.

W Galicji Wschodniej: 1 listopada 1918 - Ukraińska Rada Narodowa we Lwowie proklamowała Zachodnioukraińską Republikę Ludową - początek długiego konfliktu zbrojnego z Polską.

25 listopada 1919 - polskie stronnictwa polityczne zaakceptowały utworzoną w Galicji Wschodniej Tymczasową Komisję Rządzącą we Lwowie. Wojna polsko - ukraińska trwała do lata 1919.

ODRODZENIE PAŃSTWA POLSKIEGO 1918.

KRÓLESTWO POLSKIE

Obok władz okupacyjnych funkcjonowały organy powołane przez Radę Regencyjną. Straciła ona możliwość spełniania roli władzy centralnej odrodzonego państwa. 6 i 7 listopada 1918 - w Lublinie powstał Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim na czele. Daszyński ogłosił, iż obejmuje władzę do czasu powołania Sejmu Ustawodawczego. 7 listopada 1918 - rząd lubelski wydał odezwę Do Ludu Polskiego! Robotnicy, włościanie i żołnierze polscy! Zapowiadającą realizację reform ustrojowych, społecznych i gospodarczych, utworzenie demokratycznej republiki parlamentarnej.

10 listopada 1918 Warszawa - powrócił z internowania Józef Piłsudski: najważniejsze - powołanie do życia centralnych władz w Polsce, ułatwione rezygnacją Rady Regencyjnej ze sprawowania władzy.

14 listopada 1918:

- rozwiązał się rząd lubelski,

- Józef Piłsudski - Naczelny Dowódca Wojsk polskich wydał dekret do narodu,

- misję utworzenia rządu otrzymał Ignacy Daszyński - ustalić przejściowe zasady organizacji władz państwowych do czasu zebrania się Sejmu Ustawodawczego.

18 listopada 1918 - nowy Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej Jędrzeja Moraczewskiego.

22 listopada 1918 - dekret Piłsudskiego O najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej: `Obejmuję Władzę Republiki Polskiej i będę ją sprawował aż do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego'

28 listopada 1918 - dekrety Naczelnika Państwa:

- o ordynacji wyborczej do Sejmu ustawodawczego - na podstawie pięcioprzymiotnikowego prawa wyborczego,

- ustalający termin wyborów do Sejmu ustawodawczego na dzień 26 stycznia 1919. luty 1919 - zebrał się Sejm Ustawodawczy.

Zasady wyborów pięcioprzymiotnikowych:

• tajności głosowania,

• bezpośredniości,

• równości,

• powszechności,

• proporcjonalności.

3 grudnia 1918 - w zaborze pruskim wyłoniona została przez Polski Sejm Dzielnicowy Naczelna Rada Ludowa z siedzibą w Poznaniu. 17 grudnia 1918 wybuchło powstania wielkopolskie. Organem NRL na wyzwolonym obszarze Wielkopolski - Komisariat Naczelny Rady Ludowej.

Normalizacja między władzami lokalnymi a centralnymi organami państwa:

• PKL przekształcona w Komisję dla Galicji, Śląska Cieszyńskiego, Spiszu i Orawy, uznała władze w Warszawie,

• Marzec 1919 - w jej miejsce utworzono urząd Generalnego Delegata Rządu (istniejący do 1921),

• Wielkopolska uznała rząd centralny - po podpisaniu traktatu wersalskiego,

• Sejm Ustawodawczy zagwarantował Wielkopolsce odrębność zarządu przez utworzenie Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej.

Sprawy granic Polski

16 listopada 1918 - Piłsudski wystosował do rządów państw walczących i neutralnych podczas I wojny światowej dokument notyfikujący powstania odrodzonej Polski:

- w listopadzie 1918 r. uznały Polskę: Austria, Niemcy i Rosja Radziecka,

- inne państwa uznały Polskę przez nawiązania stosunków dyplomatycznych.

Poprawnie utworzono stosunki między Tymczasowym Naczelnikiem Państwa a KPN w Paryżu. Styczeń 1919 po utworzeniu rządu Ignacego Paderewskiego - KPN przekształcił się w oficjalną delegację Polski na konferencję pokojową w Wersalu.

Czynniki kształtujące przebieg granic państwowych Polski. Zróżnicowane stanowisko wielkich mocarstw - członków Rady Najwyższej, organu kierującego konferencją wersalską:

- formalne decyzje o przebiegu granic zgodne z zasadą samostanowienia narodów,

- zachodnia i północna granica Polski została ustalona w traktacie pokojowym,

- przebieg granicy wschodniej i południowej- Józef Piłsudski - głównie skutkiem działania władz polskich.

Sprawę przebiegu granic komplikowało dążenie do realizacji dwóch przeciwstawnych koncepcji:

- federalnej - Roman Dmowski - wspólnota wschodnioeuropejska, obejmująca niezależną: Litwę, Ukrainę i Białoruś, powiązane z Polską jako hegemonem,

- inkorporacyjnej- przewidywała bezpośrednie wcielenie do Polski części ziem wschodnich z Wilnem i Lwowem.

Praktyczny zasięg polskiego władztwa państwowego:

- na wschodzie uzależniony był od rezultatów działań zbrojnych, co w szczególności dotyczy genezy i przebiegu wojny polsko-rosyjskiej w latach 191 9-1920,

- na zachodzie - od wyników powstań lokalnych, plebiscytów, a w końcu decyzji wielkich mocarstw.

28 czerwca 1919 - Traktat pokojowy w Wersalu: niemal cała Wielkopolska i większość Pomorza Gdańskiego przyznano Polsce.

Plebiscyty

O przynależności państwowej Powiśla, Warmii i Mazur oraz Górnego Śląska miały zdecydować plebiscyty. 11 lipca 1920 plebiscyty na Powiślu, Warmii i Mazurach do Polski Przyłączono jedynie 5 gmin. 20 marca 1921 - plebiscyt na Górnym Śląsku, większość głosujących - 60% opowiedziała się za przyłączeniem go do Niemiec. 3 maja 1921 - III powstanie śląskie, z obawy przed utratą całości Śląska. Październik 1921 - Liga Narodów dokonała podziału spornego terytorium: Polsce przyznano 29% spornego obszaru gdzie mieszkało 46% ludności. Czerwiec 1922 - oficjalne zjednoczenie Śląska z Polską.

PROBLEM GDAŃSKA

Gdańsk z okręgiem (ok.1890km kwadratowych) uzyskał status Wolnego Miasta, poddanego nadzorowi Ligi Narodów. 9 listopada 1920 konwencja paryska w sprawie uprawnień Polski w Wolnym Mieście Gdańsku.10 września 1919 traktat pokojowy z Austrią - podstawą wytyczenia granicy południowej. Na granicy południowej - spór o jej przebieg przez Śląsk Cieszyński, Spisz i Orawę.

Grania południowa. Niekorzystny dla Polski arbitraż wielkich mocarstw:

- większość Śląska Cieszyńskiego, Spisza i Orawy (2282 km kwadr.) przyznano Czechosłowacji,

- Galicja Wschodnia, po rzekę Zbrucz, została zajęta przez Polskę.

Konflikty zbrojne na wschodzie:

Z dwoma państwami ukraińskimi:

- Zachodnioukraińską Republiką Ludową (Galicja Wschodnia),

- Ukraińską Republiką Ludową z centrum w Kijowie.

Z Rosją Radziecką - wojna w latach 1919-1920.

Konflikt z Litwą od 1918 roku. Główny przedmiot - spór o Wileńszczyznę. Październik 1920 - akcja gen. Lucjana Żeligowskiego - zajęcie Wilna i utworzenie Litwy Środkowej.

Luty 1922 - Sejm Wileński podjął uchwałę o przyłączeniu Wileńszczyzny do Polski. Marzec 1922 - Sejm Ustawodawczy w Warszawie zaakceptował inkorporację Wileńszczyzny. Kwiecień 1922 - uroczyste zjednoczenie Litwy Środkowej z Rzeczpospolitą. Inkorporacji Wileńszczyzny nie uznały Litwa i ZSRR. 15 marca 1923 - Rada Ambasadorów usankcjonowała przynależność Wileńszczyzny i Galicji Wschodniej do Polski. Terytorium odrodzonej Polski liczyło 188,6 tys. Km kwadr. 525 obszaru I Rzeczypospolitej w granicach sprzed 1772r. a z dawnych zaborów:

- rosyjskiego 260 tys. km,

- austriackiego 80 tys. km,

- pruskiego 49 tys. km.

Kształtowanie się polskiego modelu administracji publicznej.

Po odzyskaniu nieodległości - pilne zadanie: unifikacja ujednolicenie państwa - uwzględniając rozwiązania państw zaborczych w tworzeniu nowej administracji polskiej. Wybór dla całego państwa lub jego większości rozwiązań charakterystycznych dla instytucji jednego z państw zaborczych.

II Rzeczypospolita przyjęła - upraszczając:

- rosyjskie wzory instytucji finansowych,

- pruski - co do zasady - model samorządu terytorialnego,

- austriacki model procedury administracyjnej i sądownictwa administracyjnego - łłącznie z koncepcją Najwyższej Izby Kontroli. Nowy system wypracowany wyjątkowo szybko w ciągu pierwszych lat niepodległości. Pozwoliło to na szybką unifikację gospodarczą kraju, stanowiło narzędzie budowy nowej infrastruktury technicznej i cywilizacyjnej.

Specyfika narodowościowa II Rzeczypospolitej - liczne mniejszości narodowe na kresach wschodnich - spowodowały, że administrację publiczną zbudowano na zasadzie unitaryzmu, jednolitości. Wyjątek stanowiło woj. Śląskie, dla którego w 1920 r. przyjęto model autonomii terytorialnej. Ograniczony zakres miały instytucje samorządu terytorialnego - w skali kraju nie wykroczył on w zasadzie poza szczebel powiatowy. Było to następstwo charakterystycznej dla Europy lat międzywojennych tendencji ewolucji systemu rządów od demokracji do autorytaryzmu. Charakterystycznym problemem systemu polskiej administracji publicznej była formalna tymczasowość urządzeń administracyjnych.

Aparat administracji II Rzeczypospolitej tworzyły różne organy.

Podział organów administracji ze względu na zasięg terytorialny działania:

• Administracja centralna - wykonywana przez Radę Ministrów,

• Administracja terytorialna, która dzieliła się na administrację rządową, która składała się z pionów:

- administracja ogólna (polityczna), działającej w zakresie zadań należących do resortu spraw wewnętrznych. Ponieważ cechowało ją zespolenie z większością działów administracji specjalnej, nazywana była administracją zespoloną,

- administrację specjalną (niezespoloną),

- samorząd: terytorialny, gospodarczy, zawodowy.

Dla celów administracji ogólnej obszar państwa podzielony został na: województwa, powiaty, gminy miejskie i gminy wiejskie. Podstawą organizacji rządu i administracji centralnej był dekret Rady Regencyjnej z 3 stycznia 1918 r. o tymczasowej organizacji władz naczelnych w Królestwie Polskim. Dekret nawiązywał do wzorów niemieckich. Przedmiot dekretu - organizacja władz naczelnych - miał być uregulowany ustawowo na podstawie zapowiedzi:

- Konstytucji marcowej 1921 r.,

- Konstytucji Kwietniowej 1935 r.

Zapowiadanych w konstytucjach aktów prawnych nie wydano - rozwiązania tymczasowe przetrwały do klęski wrześniowej. Tymczasowy podział na województwa, wprowadzony w 1919 r. przetrwał z drobnymi korektami cały okres międzywojenny. Stałego charakteru nie uzyskał samorząd wojewódzki, działał on jedynie na terenie byłego zaboru pruskiego. Tymczasowy charakter utrzymała organizacja sądownictwa administracyjnego.

Poczucie tymczasowości nie osłabiło sprawności administracji publicznej, która wykazała się liczącymi się osiągnięciami. W krótkim niespełna dwudziestoletnim okresie międzywojennym, powstała w Polsce profesjonalna kadra administracji. Traktowała ona służbę państwu jako misję publiczną.

Aparat administracyjny w pierwszych latach II Rzeczypospolitej.

Początki unifikacji.

W chwili odzyskania niepodległości na ziemiach polskich istniało kilka systemów ustawodawstwa administracyjnego. Był on zróżnicowany nawet wewnątrz poszczególnych zaborów. Inna była sytuacja ziem byłego Królestwa polskiego niż ziem od początku włączonych bezpośrednio do Cesarstwa Rosyjskiego. Ponadto na ziemiach zajętych przez wojska państw centralnych, okupanci utworzyli nowe organy administracyjne. Punktem wyjścia do tworzenia nowej administracji publicznej i jej unifikacji:

- oparcie się na stanie dotychczasowym, reformowanym stopniowo we wszystkich dzielnicach, przy wykorzystaniu zasady dwustopniowości terenowej administracji rządowej,

- zespolenia pewnych dziedzin administracji w jednym typie organów,

- przy pozostawieniu innych poza administracją zespoloną, podlegających bezpośrednio odpowiednim władzom centralnym.

Administracja centralna

Najszybciej przebiegał proces tworzenia administracji centralnej. Od początku organy centralne wyróżniano według kryterium rzeczowego, nazywano je ministerstwami. Ministrowie obok udziału w składzie Rady Ministrów kierowali odpowiednimi resortami administracji państwowej. Ministrów zastępowali podsekretarze stanu - wiceministrowie. Ministrowie kierowali resortami przy pomocy ministrów. Struktury organizacyjne ministerstw były początkowo zróżnicowane w zależności od specyfiki resortu. 1926 - wprowadzenie jednej organizacji wewnętrznej ministerstw. Liczba resortów zmieniała się, początkowo wzrosła do 16. Część później zniesiono - w 1939 r. było 11 ministerstw.

Istniały też liczne urzędy centralne - np. Główny Urząd Statystyczny, Dyrekcja Monopoli Państwowych - podporządkowane odpowiednim ministrom. Przy ministerstwach istniały ponadto różne ciała doradcze i opiniodawcze ( rady, komitety, komisje).

Rada Ministrów

Rada Ministrów - centralny organ administracji publicznej. Główne zadanie to koordynacja działalności administracyjnej ministrów oraz określenie struktury organizacyjnej ministerstw. Realizacja zadań - poprzez wydawanie zarządzeń i innych aktów administracyjnych. Ogólne kierownictwo i nadzór w sprawach personalnych całej administracji sprawował prezes RM. Organem pomocniczym premiera i rządu było Prezydium RM.

Administracja terytorialna

Administracja rządowa

Były zabór rosyjski

Początek 1919 - tymczasowe przepisy o organizacji urzędów powiatowych na terenie byłego Królestwa Polskiego:

- na ich czele - komisarze ludowi,

- reprezentujący w terenie władzę centralną,

- kierujący praca urzędów powiatowych,

- realizujący w powiatach zadania z zakresu działania resortu spraw wewnętrznych.

1919 - urzędy powiatowe przekształcono w starostwa ze starostwami na czele.

Starostów mianował minister spraw wewnętrznych. Zakres działania starostów:

- wszystkie sprawy administracji państwowej z wyjątkiem przekazanych administracji wojskowej, skarbowej, szkolnej, kolejowej, urzędów ziemskich oraz pocztowo - telegraficznej,

- nadzór nad samorządem.

Województwo - organ pośredni między starostwem a ministerstwem. Województwo wprowadzono na mocy ustawy z 2 sierpnia 1919 r. o organizacji władz administracyjnych II instancji. Ustawa podzieliła terytorium byłego Królestwa Polskiego na 5 województw: białostockie, kieleckie, lubelskie, łódzkie i warszawskie. Na czele województwa stał wojewoda, mianowany przez Naczelnika państwa, na wniosek ministra spraw wewnętrznych, przyjęty przez Radę Ministrów. Wojewoda - przedstawiciel rządu w terenie zarządzający województwem - wykonywał także zarządzenia poszczególnych ministrów. Był zwierzchnikiem podległych mu władz i urzędów. Organ pomocniczy wojewody - Rada Wojewódzka o charakterze opiniodawczym, a w pewnym zakresie także uchwalającym.

Odrębną administrację - z komisarzami rządowymi na czele jako organami I instancji, uzyskały: Warszawa, Łódź, Lublin. Komisarz Warszawy miał status równy wojewodzie. Podlegał on bezpośrednio ministrowi spraw wewnętrznych.

Ustawa z 4 lutego 1921 r. - na Kresach Wschodnich utworzono 3 województwa: nowogródzkie, poleskie i wołyńskie. 1922 przedstawioną wyżej organizację rozciągnięto na obszar Wileńszczyzny, na którym utworzono urząd Delegata Rządu. Delegatowi Rządu na Wileńszczyźnie podlegała administracja powiatowa.

1918 - PKL w Krakowie - zamierzała oprzeć administrację na szczeblu powiatu na zasadzie jednolitości administracji rządowej i samorządowej.

Marzec 1919 - utworzono urząd Generalnego Delegata rządu dla B. Galicji. Miał on przejąć większość kompetencji byłego namiestnika, a także sprawować kontrolę i kierownictwo nad działami administracji niezespolonej. Grudzień 1920 - na obszar byłego zaboru austriackiego rozciągnięto organizację ustroju administracyjnego z terenów b. Królestwa Polskiego. 3 grudnia - ustawa o tymczasowej organizacji byłego zaboru austriackiego, utworzyła 4 województwa: krokowskie, lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie, z jednoczesnym podziałem na powiaty.

1918 - Naczelna Rada Ludowa - poprzez swój organ wykonawczy - Komisariat - przeprowadziła prowizoryczne zmiany w dotychczasowej organizacji administracji terenowej, obok niemieckich landratów wprowadzono polskich starostów. 1 sierpnia 1919, utworzono województwa: pomorskie i poznańskie. Granice powiatów oparto na dawnym podziale niemieckim. Uprawnienia starostów określono według przepisów pruskiej ustawy o organizacji administracji terenowej z 1879 r. utworzono wówczas także Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej, wyróżnione na odmiennej, terytorialnej zasadzie, innej niż pozostałe ministerstwa tworzone na zasadzie kryterium rzeczowego. Kompetencje Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej:

• Wszystkie sprawy załatwiane przez ministerstwa działające w Warszawie,

• Z wyjątkiem spraw zagranicznych, wojskowych i skarbu,

• Ponadto uprawnienia ustawodawcze, w zakresie zmian niemieckich przepisów w dziedzinie administracji.

Odrębność organizacyjną obu województw zakończyła likwidacja ministerstwa w 1922 r.

Autonomia Śląska

1920 - utworzono województwo śląskie. Ustrój województwa śląskiego znacznie różnił się od zasad przyjętych na pozostałym obszarze państwa. Podstawa prawna autonomii Śląska - ustawa konstytucyjna Sejmu Ustawodawczego z dnia 15 lipca 1920 r.- statut ograniczony województwa śląskiego. Utworzono woj. Śląskie - z ziem wchodzących w skład byłego zaboru pruskiego i austriackiego. Przyznanie autonomii Śląskowi przed ustaleniem granicy polsko-niemieckiej służyć miało neutralizacji wpływów niemieckich przed mającym nastąpić plebiscytem. Statut ograniczony dotyczył obszarów Śląska, należących dawniej do Prus oraz Śląska Cieszyńskiego należącego byłego zaboru austriackiego.

Zakres autonomii - szeroki:

- województwo posiadało własny organ ustawodawczy. Sejm Śląski z prawem stanowienia własnych ustaw we wszystkich dziedzinach z wyjątkiem spraw zagranicznych i wojskowych,

- od jego zgody zależało wprowadzenie na terenie województwa ustaw z zakresu górnictwa, przemysłu, handlu i ubezpieczeń społecznych,

- stworzono odrębny Skarb Śląski - w regulacji spraw skarbowych konieczne były równobrzmiące ustawy - państwowa i śląska.

Organ wykonawczy województwa śląskiego - Rada Wojewódzka: wojewoda i 5 członków wybieranych przez sejm śląski.

Konstytucja Marcowa 1921: Dla celów administracyjnych Państwo Polskie podzielone będzie w drodze ustawodawczej na województwa, powiaty i gminy miejskie i wiejskie. 1925 - terytorium Polski podzielono na 16 województw.

Od chwili odzyskania niepodległości samorząd terytorialny istniał w różnym zakresie na terenie całego kraju. Na terenie byłych zaborów austriackiego i pruskiego jego organizacja opierała się w pierwszych latach na nieznacznie tylko zmienionych przepisach państw zaborczych. Na ziemiach byłego Królestwa Polskiego jego organizację unormowały nowe przepisy polskie, dekrety Naczelnika Państwa z lat 1918-1919.

W chwili odzyskania niepodległości samorząd gminny istniał na terenie całego kraju. 1918 - pierwsze zmiany organizacji samorządu gminnego za rządu J.Moraczewskiego. nową instytucją była rada gminna z wójtem na czele. Rada - 12 członków - wybierana była przez zgromadzenie gminne w tajnym głosowaniu. Prawo udziału w głosowaniu mieli wszyscy pełnoletni mieszkańcy gminy, zamieszkali na jej terenie co najmniej 6 miesięcy, w tym także kobiety. Rada gminna była organem zarządzającym i kontrolującym działalność wójtów:

- przygotowywała wnioski i projekt budżetu,

- czuwała nad jego wykonaniem,

- zarządzała majątkiem gminy.

Wójt był organem:

- zarządzającym bieżącymi sprawami gminy,

- wykonującym uchwały zgromadzenia gminnego i rady gminnej,

- w zakresie działania samorządu również organem wykonawczym organów administracji ogólnej.

Na ziemiach byłego zaboru austriackiego przeprowadzono częściową demokratyzację istniejących tu struktur samorządu gminnego, a nie ich zmianę. PKL wprowadziła dodatkowe kurie w wyborach samorządowych. Mimo to rady wciąż składały się w znacznej części z osób pochodzących z nominacji. Na terenach Galicji Wschodniej utrzymano nadal odrębne obszary dworskie. Na ziemiach byłego zaboru pruskiego odziedziczone struktury samorządu gminnego, nie uległy zmianie. Wprowadzono jedynie demokratyczną ordynację wyborczą. Samorząd gmin miejskich istniał na wszystkich ziemiach. Największe zmiany w jego organizacji były na terenie byłego Królestwa Polskiego. 1918 - Dekret o organizacji samorządu miejskiego - wprowadzono pojęcie gminy jako samodzielnej jednostki terytorialnej, wyposażonej w osobowość prawa publicznego. Członkami gminy byli wszyscy obywatele polscy, zamieszkali na jej terenie od 6 miesięcy. Mieli oni prawo do wyboru władz, sprawowania urzędów gminnych z wyboru i do korzystania z pomocy gminy w razie potrzeby. Organy uchwałodawcze i kontrolujące samorządu miejskiego - rady miejskie, wybierane były na 3 lata. Uprawnienia rady: w sprawach finansowych gminy i kontrola nad ogólną działalnością organów wykonawczych samorządu miejskiego. Organ wykonawczy gminy to magistrat. Skład magistratu: burmistrz, jego zastępcy i ławnicy. Nadzór nad samorządem, w zależności od wielkości miasta:

- miasta nie wydzielone z powiatów, podlegały władzom powiatowym,

- miasta wydzielone, tworzące powiaty miejskie, nadzorował wojewoda.

Od ostatecznej decyzji władz nadzorczych służyła skarga do Sądu Najwyższego. Rady miejskie mogły być rozwiązane w trybie nadzoru przez ministra spraw wewnętrznych. W przypadku Rady Miasta Warszawy, do rozwiązania rady konieczny był dekret Naczelnika Państwa a później Prezydenta RP. Wybory do samorządu na terenie byłego zaboru austriackiego - nadal zgodnie z systemem kurialnym - na mocy dekretu z 1918 r. o czwartą kurię dla nie opodatkowanych i nie posiadających wykształcenia wyborców. ( głupie zdanie może ktoś je zrozumie). Skład magistratu : wybierani na 8 lat przełożeni gmin, ich zastępcy i asesorowie. Nadzór nad samorządem - sprawowały organy administracji ogólnej: starostowie w 1 instancji, wojewodowie w II oraz organy wykonawcze samorządu wyższego stopnia.

Na ziemiach byłego zaboru pruskiego ordynację wyborczą do samorządu miejskiego oparto na tych samych zasadach co na ziemiach byłego Królestwa Polskiego. Skład magistratu: przełożeni gmin, ławnicy honorowi, wybierani na 6 lat i ławnicy płatni wybierani na 12 lat. Część uprawnień nadzorczych nad samorządem miejskim powierzono na tych terenach sądownictwu administracyjnemu.

Samorząd powiatowy.

1918-1919 - po wprowadzeniu na ziemiach byłego Królestwa Polskiego, istniał na terenie całego kraju z wyjątkiem Śląska Cieszyńskiego.

Organy uchwalające i kontrolujące - z wyjątkiem byłego zaboru austriackiego - sejmiki powiatowe, które wybierały na 3 lata organ wykonawczy - wydział powiatowy. Na czele sejmiku i wydziału powiatowego stał starosta.

Na ziemiach byłego zaboru austriackiego, samorząd powiatowy praktycznie nie działał. W miejsce rozwiązanych organów powołano tymczasowe zarządy ze starostami, jako komisarzami, na czele. Nadzór nad samorządem powiatowym należał do: wojewodów, wydziałów wojewódzkich i ministra spraw wewnętrznych. Pewne uprawnienia nadzorcze nad samorządem powiatowym na ziemiach byłego zabory pruskiego posiadały sądy administracyjne i w woj. Śląskim - rada wojewódzka. Samorząd wojewódzki w chwili odzyskania niepodległości istniał tylko na ziemiach byłego zaboru pruskiego, jako dawny pruski samorząd prowincjonalny.

Organem uchwałodawczym samorządu wojewódzkiego był sejmik wojewódzki, wybierany przez : sejmiki powiatowe i rady miast wydzielonych na 4-letnią kadencję.

Organem wykonawczym samorządu wojewódzkiego był wydział wojewódzki ze starostą krajowym na czele. Na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego, funkcje samorządu wojewódzkiego pełniły rady wojewódzkie. Nie działały one w Galicji. Pewne uprawnienia samorządowe w postaci nadzoru nad samorządem powiatowym posiadał Tymczasowy Wydział Samorządowy, zlikwidowany w 1929 r. zapowiadane przez Konstytucję Marcową utworzenie samorządu woj. Potwierdzała ustawa z 1922 r. o powszechnym samorządzie województw. Samorząd obejmować miał sprawy: kultury, gospodarki, komunikacji, zdrowia i opieki społecznej. Organami uchwałodawczymi i kontrolującymi miały być sejmiki, w woj. Wschodnich - dwuizbowe. Organ wykonawczy stanowić miały wydziały wojewódzkie z wojewodą na czele. Ustawa ta nigdy nie weszła w życie.

Wykład V

Struktura administracji II Rzeczypospolitej (administracja centralna, ogólna i specjalna)

Konstytucje II RP:

*Konstytucja marcowa 17 marca 1921 roku,

*Konstytucja kwietniowa 23 kwietnia 1935 roku

KONSTYTUCJA MARCOWA

Prace przygotowawcze- kilka projektów konstytucji:

*tzw. Ankieta projekt przedstawiony przez zespół Michała Bobrzyńskiego

*projekt posłów PPS Mieczysława Niedziałkowskiego:

*projekt Związku Ludowo-Demokratycznego-Stanisława Głąbińskiego

*skrajnie decyntralistyczny projekt Józefa Buzka

Komisja Konstytucyjna - wykorzystując zgłoszone propozycje opracowała własny projekt.

Konstytucyjne zasady organizacji administracji państwowej:

*zasada dekoncentracji - wyposażenie w pewien zakres kompetencji organów terenowych administracji państwowej

*zasada zespolenia - w miarę możliwości organów administracji państwowej w poszczególnych jednostkach terytorialnych w jednym urzędzie i pod jednym zwierzchnictwem:

- starosty w powiecie

- wojewody w województwie

*zasada udziału obywateli-powoływanych w drodze wyborów w wykonywaniu zadań administracji państwowej

*zasada dwuinstancyjności - w postępowaniu administracyjnym - dopuszczalność odwołania do jednej tylko instancji wyższej.

Konstytucja

-zapowiadała powołanie sądownictwa administracyjnego z Najwyższym Trybunałem Administracyjnym na czele

-nakazywała wprowadzenie zasady odwołania od orzeczeń administracyjnych zapadłych w postepowaniu karno-administracyjnym do właściwego sądu.

*konstytucja marcowa - podporządkowała ministrom urzędy centralne, działające pierwotnie niezależnie od nich.

*Początkowo było ich wiele m.in.:

-główny urząd statystyczny od 1918

-główny urząd miar od 1919

-główny inspektor pracy

*Przy poszczególnych ministerstwach działały ponadto różne organy doradcze i opiniujące na przykład:

-Państwowa Rada Rolnicza

-Państwowa Rada Finansowa

-Państwowa Rada Kolejowa

*Konstytucja zapowiadała oparcie ustroju Rzeczypospolitej na "zasadach szerokiego samorządu terytorialnego" któremu przekazany będzie właściwy zakres ustawodawstwa

*Samorząd terytorialny łączyć sie miał z autonomia

*Jednostki podziału terytorialnego (gminy miejskie i wiejskie, powiaty i województwa) stanowić miały jednocześnie jednostki samorządu terytorialnego

*Jednostki te mogły łączyć sie w związki dla wykonania zadań

*Samorząd miał uzyskać kompetencje w zakresie delegowanej sfery ustawodawstwa

*Prawo stanowienia w sprawach należących do samorządu konstytucja przyznawała radom obieralnym

*konstytucja przyznawała prawo stanowienia w sprawach należących do samorządu radom obieralnym.

*Czynności wykonawcze samorządu szczebla powiatowego i wojewódzkiego należeć miały do organów (wydziałów) utworzonych na zasadzie zespolenia kolegiów.

z przedstawicielami władz państwowych i pod ich przewodnictwem

*Zapewniało to:

-konieczny związek miedzy administracja państwowa a samorządową,

-przewodniczenie starostów i wojewodów w wydziałach odpowiedniego szczebla było ograniczeniem swobody samorządu.

*Państwowy nadzór nad działalnością samorządu - poprzez wydziały samorządu wyższego szczebla

*Cześć tego nadzoru mogła być przekazana sadownictwu administracyjnemu

*Konstytucja dopuszczała możliwość wyjątkowego zatwierdzania przez organy wyższego szczebla (lub ministerstwa) uchwał organów samorządowych

*Oprócz samorządu terytorialnego konstytucja przewidywała powołanie samorządu gospodarczego dla poszczególnych dziedzin:

-izb rolniczych

-izb handlowych

-izb przemysłowych

-izb rzemieślniczych

-izb pracy najemnej i innej połączonych w Naczelnej Izbie gospodarczej Rzeczypospolitej

Autonomia

*Autonomia narodowościowa- miała być ściśle powiązana z samorządem terytorialnym

*Mniejszości narodowe mogły tworzyć autonomiczne związki mniejszości w obrębie samorządu terytorialnego

*W praktyce realizacja prawa do autonomii narodowościowej uzależniona była od ustawodawstwa zwykłego

*Treść konstytucji marcowej wskazywała na zamiar daleko idącej decentralizacji administracji publicznej w II Rzeczypospolitej

*Odesłanie w większości spraw do regulacji w drodze ustawodawstwa zwykłego umożliwiło w praktyce odejście od je sformułowań

*Rzeczywisty kształt administracji- odbierał w praktyce do zasad wytycznych w konstytucji.

KONSTYTUCJA KWIETNIOWA

Zasady konstytucyjne.

*Konstytucyjna kwietniowa wprowadzała odmienna koncepcje ustroju panstwa, w tym ustroju administracyjnego

*Administracja państwowa stanowiła służbę publiczną.

*W skład administracji państwowej włączono oprócz administracji rządowej

- samorząd terytorialny

- i samorząd gospodarczy

*Ograniczyło to samodzielność organów samorządu terytorialnego

*Przepisy dotyczące samorządu były lakoniczne obóz rządzący preferował koncepcje centralistyczne.

*Organizacja administracji rządowej oraz zakres jej działania miały być określone dekretem prezydenta

Samorząd

*Podział terytorialny okreslono podobnie jak w konstytucji marcowej (województwo, powiat i gmina)

*Konstytucja kwietniowa przewidywała powołanie samorządu terytorialnego

*Samorządy nadal miały prawo wydawania w delegowanym zakresie wiążących norm prawnych-warunkiem ich wejscia w zycie w kazdym wypadku zatwierdzenie ich przez organ nadzorczy

*Nadzór nad samorządem terytorialnym:

-w rękach rządu, który sprawował go przez swoje organy lub organy samorządu wyższego stopnia

*Podobnie jak w konstytucji marcowej-mogły byc tworzone związki samorządów dla wykonania zadań szczególnych

*Samorząd gospodarczy obejmować miał: - izby rolnicze

-przemysłowo handlowe, rzemieślnicze, pracy, wolnych zawodów, inne zrzeszenia publicznoprawne

*Izby mogły łączyć sie w związki

*Przewidziana została fakultatywna możliwość powołania Naczelnej Izby Gospodarczej w celach:

-koordynacji działania samorządu gospodarczego

-oraz opiniowania ustaw gospodarczych

*Nadzór nad samorządem gospodarczym sprawował rząd poprzez powołane do tego organy

ADMINISTRACJA CENTRALNA

*Rada Ministrów-stanowiła organ kolegialny

*Skład Rady Ministrów: - ministrowie pod przewodnictwem prezesa Rady Ministrów mianowanym przez Prezydenta RP

*Rada Ministrów centralnym organem administracji publicznej

*Rada Ministrów: -uzgadniała działalność administracyjna poszczególnych ministrów

- rozpatrywała sprawozdania poszczególnych ministrów

- zatwierdzała statuty organizacyjne poszczególnych ministerstw

*Funkcje administracyjne RM realizowała przez: -wydawanie zarządzeń,

- podejmowanie uchwał

- wydawanie aktów administracyjnych

*Prezydium Rady Ministrów organem pomocniczym premiera i Rady Ministrów

*Komitet Ekonomiczny-w składzie ministrów stojących na czele resortów gospodarczych-opracowywał program gospodarczej działalności rządu.

*Komitet Ekonomiczny pod kierownictwem Eugeniusza Kwiatkowskiego opracował m.in. plan robót inwestycyjnych na lata 1936-1940 w efekcie którego powstał Centralny Okręg Przemysłowy COP

Ministrowie byli: -kierownikami wyodrębnionych w oparciu o kryterium przedmiotowe resortów administracji państwowej (ministerstw)

-członkami ciała kolegialnego Rady Ministrów

*1928- po unifikacji administracji rządowej- administracja centralna podzielona między 13 ministerstw (w następnych latach ich liczbę zmniejszono)

*1932-istniały następujące ministerstwa:

-spraw zagranicznych

-spraw wojskowych

-spraw wewnętrznych

-wyznań religijnych i oświecenia publicznego

-skarbu

-sprawiedliwości

-rolnictwa i reform rolnych

-przemysłu i handlu

-pracy i opieki społecznej

-komunikacji

-poczt i telegrafów

*aparat pomocniczy ministra - ministerstwo

*Urzędnicy ministerialni nie podlegali własnej władzy - sprawowali ja tylko- z upoważnienia ministra w granicach określonych przepisami organizacyjnymi i poleceniami ministra.

*Podział administracyjny państwa na województwa, powiaty i gminy ukształtował sie ewolucyjnie

*Cel prac nad podziałem administracyjnym państwa:

-unifikacja administracji

-przezwyciężenia skutków zaborów w podziałach administracyjnych

Przypomnienie:

*unifikację realizowano początkowo aktami o charakterze tymczasowym:

*1 sierpnia 1919 ustawa o tymczasowej organizacji zarządu byłej Dzielnicy Pruskiej- utworzono 2 województwa pomorskie i poznańskie

*2 sierpnia 1919 Ustawa tymczasowa o organizacji władz administracyjnych II instancji-tetytorium byłego Królestwa Polskiego podzielono na 5 województw: białostockie, kieleckie, lubelskie, łódzkie i warszawskie

*15 lipca 1920 ustawa konstytucyjna- utworzono województwo śląskie: które objęło ziemie wchodzące w skład byłego zaboru pruskiego i austriackiego

*3 grudnia 1920 ustawa o tym czasowej organizacji byłego zaboru austriackiego- utworzono 4 województwa krakowskie, lwowskie, stalinowskie, tarnopolskie:

*4 lutego 1921 utworzono na Kresach Wschodnich 3 woj: nowogródzkie, poleskie, wołyńskie

*22 grudnia 1925 podstawie ustawy utworzono województwo wileńskie

*1925 w wyniku unifikacji istniało w Polsce 16 województw

*19 stycznia 1928 ostateczna unifikacja administracji ogólnej w II Rzeczypospolitej na mocy Rozporządzenia Prezydenta RP O organizacji i zakresie działania administracji ogólne.

*1928- Rozporządzenia Prezydenta RP o organizacji i zakresie działania administracji ogólnej.

-określało podział kraju na województwie, powiaty, gminy miejskie i wiejskie

-przewidywało uchwalenie ustawy o ustroju samorządowym Warszawy co jednak nie zostało zrealizowane

-wprowadzało silny pion administracji ogólnej (zespolonej)

*Zmiany podziału terytorialnego

-na województwa-wymagały form ustawowej

-na powiaty uchwały Rady Ministrów

*23 marca 1933 ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego (tzw ustawa scaleniowa) sankcjonowała podział administracji kraju.

KONSTYTUCJA KWIETNIOWA

*Granice większości województw pokrywały sie z podziałami zaborowymi

*Zmierzano zmienić w toku reform administracyjnych (realizowana w minimalnym zakresie)

*1937 scalona w obrębie województwa pomorskiego całość Kujaw i ziemi dobrzyńskiej

*2 października 1938 Polska zajęła Zaolzie.

*1 kwietnia 1939 terytorium Polski obejmowało

-16 województw i miasta stołeczne Warszawę

-264 powiaty

-611gmin miejskich

-3195 gmin wiejskich

*Organy administracji ogólnej- na szczeblu:

-powiatów starosta w pierwszej instancji

-województw- wojewoda organem drugiej instancji

*W gminach miejskich i wiejskich funkcje władz administracji ogólnej spełniały organy samorządu terytorialnego

*Podstawowe akty prawne regulujące organizację terytorialną administracji rządowej z 1928

*Wśród organów terytorialnych administracji rządowej najważniejsze znaczenie miał wojewoda

*Początkowo obowiązywał dwustopniowy system administracji ogólnej starosta-organy centralne

*Równolegle istniał trójstopniowy system organizacji administracji niezespolonej starosta - wojewoda-organy centralne

*2 sierpnia 1919 ustawa dotycząca organizacji władz administracji drugiej instancji- określa prawda pozycje wojewody

*konstytucja Marcowa zawierała pełną koncepcję organizacji administracji

-formułowała zasadę jednolitości podziału terytorialnego kraju dla potrzeb administracji rządowej i samorządu

Ukoronowaniem procesów unifikacyjnych- akty wydane przez Prezydenta RP w 1928 a zwalcza

*Rozporządzenie Prezydenta RP z 19 stycznia 1928 o organizacji władz administracji ogólnej

-określało pozycję wojewody i starosty oraz ich stosunki z pozostałymi organami administracyjnymi

-ustanawiało organami administracji ogólnej:

---wojewodów

---komisarza Rządu na miasto stołeczne Warszawę

---starostów powiatowych i grodzkich

---oraz organy samorządu terytorialnego w zakresie zleconym przez przepisy prawne

Wojewoda - na czele administracji województwa

*Mianowany przez prezydenta na wniosek Rady Ministrów przedstawiony przez ministra spraw wewnętrznych

*Podlegał

-pod względem osobowym ministrowi spraw wewnętrznych

-w zakresie służbowym w zależności od załatwianej sprawy właściwym ministrom

*Jako organ administracji wojewódzkiej działał w charakterze

-przedstawiciela rządu

-szefa administracji ogólnej i działów administracji specjalnej zespolonych z administracją ogólna.

*W charakterze przedstawiciela rządu wojewoda:

-koordynował działalność administracji rządowej w kierunku zgodności z linia polityki państwa

-był reprezentantem rządu w terenie województwa

-nadzorował sprawy obsady personalnej kierowniczych stanowisk w administracji województwa

-posiadał uprawnienia nadzorczo-ingerujące wobec organów administracji specjalnej mógł zawieszać ich zarządzenia w razie sprzeczności z polityką rządu.

-organizował także okresowe spotkania ich kierowników

-w razie ogłoszenie mobilizacji lub upoważnienia uchwała Rady Ministrów, podjęta ze względu na interes państwa wojewoda obejmował z wyjątkiem wojskowej, wymiaru sprawiedliwości, komunikacji, poczt i telegrafów.

*Jako szef administracji ogólnej wojewoda wykonywał administrację w zakresie spraw wewnętrznych:

-przy pomocy Policji Państwowej zapewniał bezpieczeństwo i porządek publiczny

-sprawował nadzór nad prasą, stowarzyszeniami i samorządem

-sprawował administracje w sprawach: wyznaniowych, kultury i sztuki, przemysłu i handlu, rolnictwa i reform rolnych, opieki społecznej i pośrednictwa pracy, komunikacji wykonując w tych sprawach zalecenia właściwych ministrów.

*Wojewoda miał prawo wydawania: -rozporządzeń wykonawczych na mocy upoważnienia ustawowego lub właściwego ministra

-rozporządzeń porządkowych- w celu zapewnienia ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego

*Wojewoda stał na czele urzędu wojewódzkiego

*Urząd wojewódzki - dzielił sie na wydziały i oddziały

*Funkcje wykonawcze wojewoda wykonywał także przy pomocy

-innych podległych urzędów

-organów wykonawczych samorządu

*Udział czynnika obywatelskiego przy wojewodzie spełniały: -Rada Wojewódzka

-Wydział Wojewódzki (wobec niepowołania samorządu wojewódzkiego)

*Rada Wojewódzka- organ opiniodawczy pod przewodnictwem wojewody. Składała sie z członków delegowanych przez organy samorządu powiatowego.

*Wydział Wojewódzki- o uprawnieniach doradczych i stanowczych

Składał sie z: -wojewody

-2 członków wybranych przez Radę Wojewódzką

-2 urzędników państwowych

*Na terenie województw pomorskiego i poznańskiego rolę obu ciał pełniły utrzymane tu i działające nadal na mocy przepisów pruskich organów uchwałodawcze i wykonawcze samorządu wojewódzkiego:

-sejmik wojewódzki

-wydział wojewódzki pod przewodnictwem starosty krajowego

*Warszawa-jednostka administracyjna wydzielona z województwa warszawskiego podzielona na powiaty grodzkie ze starostami grodzkimi na czele (organ I instancji)

*W Warszawie organami administracji ogólnej byli ponadto:

-Komisarz Rządu

-Magistrat m. St. Warszawy

*Komisarz Rządu-w pozycji równej wojewodzie wykonywał powierzone mu funkcje administracji ogólnej-w zakresie nie przekazanym Magistratowi- przy pomocy Komisariatu Rządu oraz starostw grodzkich.

*Województwo Śląskie - od 1920 posiadało odrębny status organizacyjny przyjęło dla niego model autonomii terytorialnej

*Do województwa śląskiego nie miało zastosowania rozporządzenie Prezydenta z 19 stycznia 1928

*Starosta na czele administracji szczebla powiatowego

-mianowani przez ministra spraw wewnętrznych

-podlegał osobiście i służbowo wojewodom uprawnionym do określania szczegółowej organizacji starostw

*Starosta występował w powiecie w podwójnej roli:

-przedstawiciela rządu

-szefa administracji ogólnej i działów administracji specjalnej zespolonej z nią

*Kompetencje starostów z obu tych grup uprawnień mogły być poszerzone w drodze przyznania im prawa podejmowaniu określonych decyzji w zastępstwie wojewodów

*Główny obowiązek starosty- zapewnienie porządku i bezpieczeństwa publicznego przy pomocy podległych mu organów Policji Państwowej

*Starosta sprawował także orzecznictwo karno-administracyjne w sprawach wykroczeń.

*Od 1932 -w ustroju administracyjnym II RP starostowie grodzcy- wykonywali administrację w miastach wydzielonych posiadających powyżej 75 tys. mieszkańców

-ich funkcje mogły być przekazane starostom sąsiednich powiatów lub prezydentom miast

-na czele powiatu miejskiego Gdyni stał Komisarz Rządu.

Zadania administracji ogólnej

*Podstawowym obowiązkiem administracji ogólnej-ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego

*Realizowano ją poprzez organy Policji Państwowej- podległej.

-ministrowi spraw wewnętrznych

-wojewodom

-starostom

-oraz organom wymiaru sprawiedliwości- w zakresie dochodzenia i ścigania popełnionych przestępstw

POLICJA PANSTWOWA

*1919 utworzenie Policji Państwowej

*Na czele policji - Komendant Główny (najczęściej oficer WP) mianowany przez Naczelnika Państwa (Prezydenta RP)

*1925 ujednolicenie organizacji terenowej policji

-w województwach -komendanci wojewódzcy podlegli

'funkcjonalnie i dyspozycyjnie wojewodom

'organizacyjnie Komendantowi Głównemu PP

-w powiatach -komendanci powiatowi

-w mniejszych miastach oraz w gminach komendanci posterunków

*Dla wykrywania przestępstw i prowadzenia dochodzeń osobny pion służby śledczej

*1934 rozszerzenie uprawnień policji na mocy rozporządzenia prezydenta zezwalającego na umieszczanie osób zagrażających bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu w obozie odosobnienia w Berezie Kartuskiej

*Decyzje

-o zatrzymaniu i skierowaniu do obozu wydawały na wniosek policji odpowiednie organy administracji ogólnej

-postanowienie zaś o odosobnieniu na 3 miesiące z możliwością przedłużenia sędzia śledczy

Nadzór nad zgromadzeniami i stowarzyszeniami - jednym z zadań administracji ogólnej.

*1932 Prawo o stowarzyszeniach- rozróżniało stowarzyszenia

-zwykle wymagające dla legalizacji zgłoszenia w odpowiednim organie administracji ogólnej

-zarejestrowanie wymagające wpisu do rejestru

-wyższej użyteczności powstające na mocy rozporządzenia Rady Ministrów

*Organy administracji ogólnej mogły odmówić przyjęcia zgłoszenia (dokonania wpisu do rejestru), gdy powstanie stowarzyszenia było sprzeczne z prawem lub mogło spowodować zagrożenie bezpieczeństwa i spokoju publicznego

*Prawu o stowarzyszeniach nie podlegały- partie polityczne, - stowarzyszenia religijne prawnie uznanych wyznań

*Prawo o zgromadzeniach z 1932 rozróżniało zgromadzenia

-publiczne dostępne dla nieograniczonej liczby osób

-pod gołym niebem-których odbycie uzależnione było od zgody organu administracji ogólnej I instancji

-w lokalach, których odbycie uzależnione było od dokonania zgłoszenia

-niepubliczne- osób ściśle znanych zwołującemu lub członków stowarzyszenia (nie wymagały zgłoszenia ani rejestracji)

*Organy administracji ogólnej mogły delegować swego przedstawiciela w celu:

-kontrolowania przebiegu zgromadzenia publicznego

-z prawem jego rozwiązania

Kontrole prasy - sprawowały organy administracji ogólnej

*Prawo prasowe regulujące kwestie trybu powstania i prowadzenia czasopism, wydawania książek i druków ulotnych, działalność zakładów drukarskich i składów druku oraz system kontroli nad nami-kilkakrotnie regulowane (1926,1927,1938)

*Założenie czasopism- wymagało zgłoszenia w organie administracji ogólnej I instancji, który mógł odmówić jego przyjęcia w 1937 ukazywały sie 2692 czasopisma

*System kontroli prasy kontrola represyjna poddawano jej publikacje po wydrukowaniu-w wypadku naruszenia przez nią przepisów prawa karnego stosowano represje karne.

*Każdy egzemplarz druku- po jego powstaniu, ale przed skierowaniem do rozpowszechnienia-drukarnia zobowiązana była przesłać organom administracji ogólnej I instancji i prokuratorowi właściwemu miejscowo Sądu Okręgowego.

*Wobec uznania zasady anonimu-prawa do niepodpisywania artykułu nazwiskiem i tajemnicy redakcyjnej zastosowanie indywidualnej odpowiedzialności karnej wobec autora było utrudnione.

*Za przestępstwo prasowe odpowiadał wydawca a w czasopismach redaktor odpowiedzialny (często tzw. slup)

*Głównym środkiem represji: -konfiskata lub zajęcie nakładu

-w czasopismach ich zawieszenie

Administracja wojskowa

*Od 1926 zwierzchnictwo nad silami zbrojnymi- należało do Prezydenta, który w czasie pokoju sprawował je poprzez:

-Ministra Spraw Wojskowych

-oraz Generalnego Inspektora sił Zbrojnych i podległe im organy

*MS Wojsk

-dowodził siłami zbrojnymi w czasie pokoju

-kierował administracja wojskowa

-kierował szkoleniem

-zgłaszał wnioski, co do stanowisk zastrzeżonych do decyzji Prezydenta

-lub sam obsadzał stanowiska w administracji wojskowej i w armii

*GISZ w czasie wojny miał objąć stanowisko naczelnego wodza

*1935 znaczne poszerzenie uprawnień GISZ- umożliwiające podporządkowanie ministra spraw wojskowych

*Głównemu Inspektorowi podlegał: -Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych

-oraz Sztab Główny WP

*Dla celów administracji wojskowej kraj podzielony został na 10 okręgów korpusów

*Administracją kierowali dowódcy okręgów korpusów przy pomocy sztabów oraz okręgowych szefów służb

*Dowódcom okręgów korpusów podlegali komendanci garnizonów oraz powiatowe (od 1938 rejonowe komendy uzupełnień)

Administracja szkolnictwa należała do ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego MWRiOP

*Do celów administracji szkolnictwa kraj podzielono na:

-10 okręgów szkolnych z kuratorami na czele

-okręgi dzieliły sie na obwody szkolne pod kierownictwem inspektorów szkolnych, jako organów administracji szkolnej I instancji w zakresie kierowania i nadzoru nad szkolnictwem powszechnym (podstawowym) publicznym i prywatnym

*Od 1920 istniał urząd kuratora organ:

-II instancji w sprawach podległych inspektorom szkolnym

-organ I instancji w sprawach szkolnictwa średniego

*1932

-unifikacja systemów edukacji odziedziczonych po państwach zaborczych

-reforma "jędrzejewiczowska" podzieliła szkoły na *powszechne (podstawowe)

*średnie ---*gimnazja (4 letnie) kończące sie tzw. małą matura

---*licea, jako szczebel wyższy 2 letnie kończące sie egzaminem dojrzałości, tzw. duża matura

*wyższe --akademickie z prawem nadawania stopni naukowych

--nieakademickie

*ze względu na źródło finansowania wyróżniano szkoły publiczne i prywatne utrzymywane ze środków organizacji religijnych, stowarzyszeń, osób prywatnych

*w końcowym okresie II RP 28 szkol wyższych kształcących 50 tys. studentów

*w sposób szczególny uregulowana została sytuacja kościoła rzymskokatolickiego

*na mocy obu konstytucji uzyskał on "naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań...

*sytuacje prawna kościoła określał konkordat z 1925

Administracją przemysłową - administrował minister przemysłu i handlu

*zakres podmiotowy kompetencji:

-sprawy górnictwa

-przemysłu-

-handlu lądowego i morskiego

*struktura władz przemysłowych

-I instancja organy administracji ogólnej I instancji (starostowie, a w miastach wydzielonych zarządy miejskie)

-II instancja -wojewodowie (komisarz rządu miasta Stołecznego Warszawy)

*Minister przemysłu i handlu - rozstrzygał w II instancji odwołania do decyzji wojewodów (wydanych w I instancji)

*administracja górnictwa-powierzona

-okręgowym urzędom górniczym

-oraz wyższym urzędom górniczym

*kolegium górnicze - specjalny organ orzecznictwa w sprawach górniczych

Administracja rolnictwa

*ustawodawstwo o reformie rolnej

-1919 uchwała sejmu ustawodawczego o zasadach reformy rolnej

-1920 ustawa o wykonaniu reformy rolnej

-1925 ustawa o reformie rolnej - zakładano zmianę struktury własności ziem

*nadwyżki ponad maksimum posiadania (180 ha z możliwością zmniejszenia na terenach podmiejskich i w okręgach przemysłowych lub zwiększenia w województwach wschodnich i gospodarstw przemysłowych- miały być za odszkodowaniem wywłaszczane a następująco parcelowane wśród chłopów przez -organy administracji rolnej

- państwowy bank rolny

- upoważnione instytucje

- osoby prywatne

* Administracja rolnictwa(ze względu na potrzeby reformy oraz ogólne potrzeby rolnictwa i popierania wytwórczości rolnej)

- pion administracji rolne - minister rolnictwa

- na szczeblu terenowym-pion administracji rolnej podlegał wojewodom i starostom

* Osobny pion administracji reform rolnych główny urząd ziemski a od 1923 minister reform rolnych z aparatem wykonawczy:

- okręgowe urzędy ziemskie

- powiatowe urzędy ziemskie na ogól o charakterze organów pomocniczych urzędów ziemskich.

Wykład VI

Administracja w Polsce w pierwszych latach

po II wojnie światowej

• 21 lipca 1944 - fikcyjny dokument KRN w sprawie powołania PKWN

• 22 lipca 1944 - informacja radia Moskwa, że:

- w Chełmnie powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego

- PKWN ogłosił Manifest

Faktycznie PKWN powstał 20 lipca w Moskwie

Główne tezy Manifestu PKWN:

• Jedynym lokalnym źródłem władzy w Polsce - Krajowa Rada Narodowa

• „Rząd” londyński (zawsze w cudzysłowie - jako rząd nieprawdziwy) i jego delegatura w kraju - władzami samozwańczymi i nielegalnymi - bo opierają się na „bezprawnej faszystowskiej konstytucji z kwietnia 1935 r.”

• KRN - powołuje jako legalną, tymczasową władzę wykonawczą PKWN

• Podstawą prawną funkcjonowania PKWN - do uchwalenia przez demokratycznie wybrany Sejm Ustawodawczy nowej konstytucji - Konstytucja z 17 marca 1921 r.

• Program graniczny:

- granica zachodnia i północna - powrót do polskiego Pomorza i Śląska, uzyskanie rus Wschodnich oraz szerokiego dostępu do Morza Bałtyckiego;

- granica wschodnia - oparta o zasadę:

• ziemie polskie - Polsce

• ziemie ukraińskie, białoruskie i litewskie - Radzieckiej Ukrainie, Białorusi i Litwie - Linia Curzona

• Podstawa polityki zagranicznej:

- trwały sojusz ze Związkiem Radzieckim i Czechosłowacją,

- przyjaźń i sojusz z Wielką Brytanią, Stanami Zjednoczonymi i Francją

• Przywrócenie wszystkich swobód demokratycznych - nie mogą one służyć wrogom demokracji

• Szeroka reforma rolna i parcelacja gospodarstw o powierzchni ponad 50 ha, a na terenach przyłączonych do Rzeszy - ponad 100 ha

• Likwidację monopoli i odbudowa kraju

• KRN i PKWN wyrazem jedności narodowej

• PKWN - poza sprawowaniem władzy wykonawczej - szerokie prawo wydawania dekretów z mocą ustawy, które jednakże przed ogłoszeniem wymagały zatwierdzenia przez Prezydium KRN

23 lipca 1944 - Stalin do Churchilla:

„Rząd radziecki zamierza nawiązać kontakty z Komitetem, którego wprawdzie nie może uważać za Rząd Polski , ale można mieć nadzieję, że „w przyszłości posłuży on jako trzon dla utworzenia Tymczasowego Rządu Polskiego z sił demokratycznych”.

24 lipca 1944

• Porozumienie w Moskwie:

„o stosunkach między radzieckim Wodzem Naczelnym, a polską administracją po wkroczeniu wojsk radzieckich na terytorium Polski”

• najwyższa władza w strefie działań wojennych - w ręku Wodza Naczelnego wojsk radzieckich,

• przestępstwa popełnione przeciwko Armii Czerwonej podlegają jurysdykcji ZSRR,

• PKWN kieruje powołanymi przez siebie organami administracyjnymi i zapewnia pomoc Armii Czerwonej w przeprowadzanych przez nią operacjach oraz w zaspakajaniu jej potrzeb podczas pobytu na ziemiach polskich

• Rząd radziecki uznał PKWN za reprezentację narodu polskiego

Przedstawicielem ZSRR przy PKWN - Nikołaj Bułganin (od listopada Wiktor Liebiedew)

Przedstawicielem PKWN w Moskwie Stefan Jędrychowski

• Tajna umowa o polsko-radzieckiej granicy państwowej:

• granica polsko-radziecka - przy wytaczaniu granicy podstawą, będzie Linia Curzona z odchyleniami na korzyść Polski (część Puszczy Białowieskiej);

• Królewiec wraz z częścią Prus Wschodnich - do ZSRR;

• granica z Niemcami - wzdłuż linii na zachód od Świnoujścia do rzeki Odry, pozostawiając miasto Szczecin po stronie Polski, dalej w górę rzeki Odry do ujścia rzeki Nysy (której?), a stąd rzeką Nysą do granicy czechosłowackiej;

• Pierwsze miesiące istnienia PKWN

• dość otwarta polityka w celu pozyskania różnych środowisk,

• w propagandzie - frazeologii demokratycznej, bez nawiązań do haseł komunistycznych.

• Równocześnie terror i presje NKWD, kontrwywiadu Armii Czerwonej („Smiersz”) i liniowych jednostek radzieckich.

• Październik 1944 - wyraźne zaostrzenie kursu w Polsce Lubelskiej:

odwołanie Andrzeja Witosa,

przyspieszenie wykonania reformy - kara śmierci za utrudnianie reformy rolnej,

zaostrzenie polityki wobec akowców,

brutalizacja propagandy.

RZĄD TYMCZASOWY

31 grudnia 1944 - KRN powołała w miejsce PKWN Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej,

2 stycznia 1945 - ZSRR uznał Rząd Tymczasowy,

Rząd RP -protest przeciw zamachowi na suwerenność Polski

Luty 1945 - Jałta - postanowiono dokonać rekonstrukcji Rządu Tymczasowego przez wprowadzenie do nowego rządu demokratycznych działaczy niepodległościowych z kraju i zagranicy,

21 kwietnia 1945 - polsko-radziecki układ o przyjaźni, pomocy wzajemnej i współpracy powojennej,

Połowa czerwca 1945 - rozmowy w Moskwie z udziałem przedstawicieli Rządu Tymczasowego i przedstawicieli środowisk politycznych z emigracji i kraju

18 czerwca 1945 - początek procesu przywódców Polski Podziemnej

21 czerwca - zakończenie procesu i wyroki.

28 czerwca 1945- Prezydent KRN zlecił utworzenie

Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej

- Edward Osóbka-Morawski - premier,

- Władysław Gomułka - wicepremier,

- Stanisław Mikołajczyk - wicepremier i minister rolnictwa

Ministrowie:

- Michał Rola-Żymierski - obrony narodowej

- Wincenty Rzymowski - spraw zagranicznych

- Władysław Kiemik - administracji publicznej

- Stanisław Radkiewicz - bezpieczeństwa Publicznego

- Konstanty Dąbrowski - skarbu

- Hilary Minc -przemysłu

- Jan Rabanowksi - komunikacji

- Mieczysław Thugutt - poczt i telegrafów (nie objął stanowiska)

- Stefan Jędrychowski - żeglugi i handlu zagranicznego

- Franciszek Litwin - zdrowia

- Stanisław Tkaczow - lasów

- Jan Stańczyk - pracy i opieki społecznej

- Czesław Wycech - oświaty

- Władysław Kowalski - kultury i sztuki

- Henryk Świątkowski - sprawiedliwości

- Michał Kaczorowski - odbudowy kraju

- Stefan Matuszewski - informacji i propagandy

- Jerzy Sztachelski - aprowizacji i handlu

(19 ministerstw)

• patroni ulic w Białymstoku

• wiele lat patron PSK

Powstanie TRJN - początek procesu jego uznawania międzynarodowego i wycofywania uznania dla Rządu RP na uchodźctwie - ze wszystkimi tego konsekwencjami (aktywa i pasywa):

• 29 czerwca 1945 - Francja,

• 5 lipca - Wielka Brytania i Stany Zjednoczone

TRJN - nie został uznany przez Watykan i Hiszpanię

• 16 października 1945 - TRJN podpisał Kartę Narodów Zjednoczonych

TRJN - rozwiązany w lutym 1947 - po zebraniu się Sejmu Ustawodawczego

Ustrój państwa w okresie przejściowym (1944-1947)

• Ustrój państwa - do czasu uchwalenia w 1947 r. Małej Konstytucji - okres przejściowy

• Był to okres prowizorium konstytucyjnego:

• brak było ustawy zasadniczej,

• w oficjalnych wystąpieniach i dokumentach nie zapowiadano utworzenia w Polsce państwa socjalistycznego,

• przejściowy kompromis - utrzymaniu wielu demokratycznych instytucji z okresu II Rzeczpospolitej, łącznie z dopuszczeniem do działalności partii opozycyjnych,

• eliminacja opozycji umocniła pozycję bloku politycznego zdominowanego przez PPR,

• partia w rzeczywistości jednoznacznie zmierzała do uczynienia z Polski państwa socjalistycznego opartego na dyktaturze proletariatu.

• 1 stycznia 1944 - Deklaracja KRN - koncepcja ustroju społeczno-politycznego przyszłej Polski:

• kierownictwo reprezentujące wolę, dążenia i interesy najszerszych warstw społeczeństwa polskiego,

• walka z okupantem i przyspieszenia zwycięstwa,

• zabezpieczenie narodu przed próbami powrotu do „dyktatury sanacyjno-ozonowej”.

• 11 września 1944 - ustawa O organizacji i zakresie działania rad narodowych - określała pozycję ustrojową KRN

• Był to swoisty podziemny parlament - skład nie był wyłoniony w wyborach powszechnych

• Członkom KRN przysługiwała tytuł posła i immunitet poselski

• Kategorie członków KRN - osoby powołane przed 11 września 1944:

• Delegaci różnych organizacji, w tym politycznych

• Przedstawiciele wojewódzkich rad narodowych

• Przedstawiciele organizacji polskich za granicą

• Oraz osoby dokooptowane

• Liczba członków KRN - do 444 osób

• Kompetencje KRN:

• Ustawodawcze

• Planowanie gospodarki publicznej, włącznie z uchwaleniem budżetu

• Ustalanie stanu liczebnego armii

• Kontrola działalności organów władzy wykonawczej

• Podejmowanie decyzji w ważnych sprawach politycznych i międzynarodowych

• Nadzór nad radami narodowymi

• Do 1947 - w systemie organów państwowych - KRN formalnie najwyższym organem

Głowa Państwa

• Do czasu uchwalenia Małej Konstytucji z 1947 r. - nie przywrócono urzędu Prezydenta RP

• 11 września 1944 ustawa regulująca pozycję Przewodniczącego KRN:

• Uzyskał uprawnienia Marszałka Sejmu

• Powierzono prezydentowi KRN zastępowanie prezydenta RP uznając, iż urząd ten jest opróżniony

• Dzięki temu Prezydent KRN sprawował funkcję głowy państwa

Rząd tymczasowy RP - umacniał i rozbudowywał:

• Struktury terytorialnych władz administracyjnych

• Struktury siłowe:

- organy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w tym:

• Milicję Obywatelską

• Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego (od maja 1945),

Koniec 1945 - ok. 100 tys. żołnierzy i funkcjonariuszy

Referendum - 1946

• 27 kwietnia 1946 - z inicjatywy PPR uchwalenie ustawy O głosowaniu narodowym w celu „umożliwieniu Narodowi bezpośredniego wypowiedzenia się w sprawie zasad przyszłej Konstytucji oraz w sprawie doniosłych przemian społeczno-gospodarczych i politycznych”.

• Pytania referendalne:

1. Czy jesteś za zniesieniem Senatu?

2. Czy chcesz utrwalenia w przyszłej Konstytucji ustroju gospodarczego, zaprowadzonego prze reformę rolną i unarodowienie podstawowych gałęzi gospodarki krajowej, z zachowaniem ustawowych uprawnień inicjatywy prywatnej?

3. Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic Państwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej?

Odpowiedź na pytanie 1: strukturze przyszłego parlamentu, społeczne dla poszczególnych partii

Odpowiedzi na pytanie 2 i 3: stopień akceptacji uprzednio wprowadzonych zmian

Blok Stronnictw Demokratycznych: PPR, PPS, SL i SD - apel o głosowanie 3 razy tak

PSL - wzywało do głosowania „nie”

• 30 czerwca 1946 - referendum

• Wg danych oficjalnych:

• pierwsze pytanie - 68,2% głosów „tak” i 31,8% głosów „nie”

• na drugie pytanie - 77,3% głosów „tak”

• na trzecie - 91,4% głosów „tak”

• Na podstawie szacunkowych obliczeń PSL:

• na pytanie pierwsze - ok. 80% głosów za utrzymanie Senatu

• 22 września 1946 - Ordynacja wyborcza do Sejmu Ustawodawczego:

• Sejm miał składać się z 444 posłów

• w trybie ustawy wprowadzała jednoizbowy parlament

• wybory pięcioprzymiotnikowe (powszechne, bezpośrednie, równe, tajne, proporcjonalne)

• czynne prawo wyborcze - osoby po skończeniu 21 lat, w tym żołnierze

• bierne prawo wyborcze - przyznano osobom po skończeniu 25 lat

• ograniczenia zasady powszechności - w zakresie czynnego i biernego prawa wyborczego - na podstawie oceny zachowań niektórych kategorii obywateli polskich w czasie okupacji i po 1944 r.

• 19 stycznia 1947 - wybory do Sejmu Ustawodawczego:

• bezpośrednio w okręgach wybierano 372 posłów,

• z list państwowych 72 posłów.

• W trakcie kampanii wyborczej - podziała na dwa obozy polityczne:

• Blok Stronnictw Demokratycznych - wystawił wspólne listy wyborcze

• PSL - w wyborach wystąpiło samodzielnie.

• W 52 okręgach wyborczych PSL złożyło protesty, których nie uwzględniono.

Oficjalne wyniki wyborów:

• Blok Stronnictw Demokratycznych - 80,1% głosów = 394 mandaty

• PSL - 10,3% głosów = 28 mandatów,

• Stronnictwo Pracy - 12 mandatów,

• 5 posłów katolickich

• PSL zakwestionowało bezskutecznie legalność wyborów parlamentarnych w 1947 r.

• Protesty rządu Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych nie zostały uwzględnione przez stronę radziecką

• Konsekwencją powyższego:

• przejęcie do 1989 r. władzy w kraju przez PPR - PZPR i partie koalicyjne (satelickie),

• przyspieszenie tempa budowy ustroju komunistycznego w Polsce

SEJM USTAWODAWCZY

Sejm ustawodawczy - przede wszystkim konstytuantą - powołany do:

• określenia podstaw organizacji państwa w okresie poprzedzającym uchwalenie nowej ustawy zasadniczej

• uchwalenie nowej konstytucji.

• Po ukonstytuowaniu się Sejmu Ustawodawczego:

• samorozwiązanie się Krajowej Rady Narodowej,

- ustanie pełnomocnictwa Prezydium i Prezydenta KRN.

• Kadencja Sejmu Ustawodawczego - 5 lat

Praca Sejmu:

- sesje zwyczajne,

- sesje nadzwyczajne - zwoływane przez Prezydenta RP (na żądanie 1/3 ustawowej liczby posłów)

Inicjatywa ustawodawcza:

- Sejm (grupa 10 posłów),

- Rada Państwa,

- rząd

• Zmiana pozycji posła:

• odejście od mandatu wolnego - przedstawicielskiego, na podstawie którego posłowie są przedstawicielami Narodu i nie wiążą ich instrukcje wyborców,

• ustanowiono mandat związany - imperatywny - zakładający, że:

- poseł reprezentuje swoich wyborców - okręg - w którym uzyskał mandat,

- ma więc obowiązek informować wyborców o własnej pracy i działalności Sejmu,

- oraz że może być odwołany przez wyborców

Funkcje Sejmu Ustawodawczego:

- ustrojodawczą,

- ustawodawczą,

- kontrolną,

- ustalał podstawowe kierunki polityki państwa.

Funkcja ustrojodawcza - uchwalenie nowej konstytucji zgodnie z trybem określonym przez Sejm Ustawodawczy.

Funkcja ustawodawcza - szczególnie w zakresie:

- konstytucji,

- ordynacji wyborczej,

- budżetu,

- ustroju samorządu (do 1950 r.)

- ratyfikacja umów międzynarodowych.

Regulacja tych dziedzin wymaga formy ustawy.

Ponadto dopuszczono do wydawania przez rząd dekretów z mocą ustawy - głównie w okresie między sesjami parlamentu.

Funkcja kontrolna - w szczególności udzielanie absolutorium rządowi.

Nowa dziedzina działalności Sejmu: akty prawne - narodowe plany gospodarcze.

MAŁA KONSTYTUCJA Z 19 LUTEGO 1947 r.

• 4 lutego 1947 - na podstawie projektu rządowego - uregulowano pozycję Prezydenta RP:

- uchwalono Ustawę Konstytucyjną o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej - zawierającą wiele rozwiązań z ustawy zasadniczej z 1921 r.

Prezydent RP:

- wybierany na siedmioletnią kadencję

- w tajnym głosowaniu na posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego,

- przy obecności co najmniej 2/3 ustawowej liczby posłów.

• 5 lutego 1947 - Bolesław Bierut wybierany na urząd Prezydenta RP. Integralną częścią ślubowania zwrot: „Tak mi dopomóż Bóg”.

• Przyjęto zasadę niełączenia funkcji prezydenta z innymi urzędami.

• Kompetencje prezydenta określiła Mała Konstytucja z 1947 r.

Bolesław Bierut (1892-1956),

Przewodniczący KRN (1944-1947)

Prezydent RP (1947-1952)

Przewodniczący KC PZPR (1948-1956)

Premier PRL (1952-1954)

• 6 lutego 1947:

- ustąpienie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej;

- powołanie nowego rządu z premierem Józefem Cyrankiewiczem (PPS)

• 19 lutego 1947 - uchwalono Ustawę Konstytucyjną o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej - tzw. Małą Konstytucję z 19 lutego 1947 r. (sprzeciw 17 posłów).

Mała Konstytucja regulowała:

- pozycję najwyższych organów RP.

Zawierała postanowienia dotyczące:

- Sejmu Ustawodawczego

- Prezydenta

- Rady Ministrów

- rządu

- NIK

- wymiaru sprawiedliwości

- oraz przepisy przejściowe i końcowe

• Mała Konstytucja - przedłużyła stan prowizorium konstytucyjnego w Polsce

• Postanowienia Małej Konstytucji miały obowiązywać do czasu wejścia w życie nowej konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej

• Poza regulacją w szczególności:

- zasady ustroju społeczno-gospodarczego,

- sfera praw i wolności obywatelskich

• Mała Konstytucja - wielokrotnie odsyłały do ustaw zwykłych - świadczy to o ramowości Małej Konstytucji, której tekst był kilkakrotnie nowelizowany.

Nowa kategoria aktów prawnych Sejmu Ustawodawczego - ustawy konstytucyjne jako akty nadrzędne nad ustawami zwykłymi (w tym: Mała Konstytucja).

Zasady naczelne sformułowane w Małej Konstytucji:

• Zasada zwierzchnictwa narodu - Sejm Ustawodawczy - „organem władzy zwierzchniej Narodu Polskiego”,

• Zasada trójpodziału władz - przyjęta formalnie:

- Sejm Ustawodawczy - w zakresie ustawodawstwa,

- Prezydent, Rada Państwa i rząd - w zakresie władzy wykonawczej,

• niezawisłe sądy - w zakresie wymiaru sprawiedliwości

W praktyce ustrojowej zasada trójpodziału władz była realizowana w ograniczonym zakresie przede wszystkim ze względu na:

- szczególne stanowisko Sejmu Ustawodawczego jako organu przedstawicielskiego,

- ustanowienie terenowych organów jednolitej władzy państwowej (w 1950 r.) -także rady narodowe uzyskały charakter organów przedstawicielskich,

- usytuowanie Rady Państwa wśród organów władzy wykonawczej.

Rada Państwa:

• nie pochodziła z wyborów,

• skład - prezydent, marszałek i wicemarszałek Sejmu, Naczelny Dowódca WP (na czas wojny)

• kompetencje - w szczególności:

- nadzór nad radami narodowymi,

- zatwierdzanie dekretów z mocą ustawy

- wprowadzenie stanu wojennego i wyjątkowego na wniosek rządu.

Mała Konstytucja z 1947 r. - wprowadzała ustrój parlamentarno-gabinetowy.

• Prezydent - pochodzący z wyboru Sejmu Ustawodawczego nie ponosił przed nim odpowiedzialności politycznej

• Akty prezydenta - wymagały dla swej ważności kontrasygnaty przez premiera i odpowiedniego ministra.

• Prezydent podlegał odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Stanu w wypadku:

- dopuszczenia się zdrady kraju,

- pogwałcenia ustawy zasadniczej,

- popełnienia przestępstwa karnego.

• Funkcje władzy wykonawczej prezydent sprawował za pośrednictwem odpowiedzialnych ministrów.

• Stan prawny nie znajdował potwierdzenia w praktyce ustrojowej - z powodu naruszenia apolityczności i neutralności prezydenta

• Wzmocnienie pozycji prezydenta przez:

- personalne połączenie ze stanowiskiem przewodniczącego Rady Państwa,

- sprawowanie przez Bieruta funkcji sekretarza generalnego → przewodniczącego KC PPR.

• Rzeczywista rola Prezydenta RP - nie znajdowała uzasadnienia w treści postanowień Małej Konstytucji.

Mała Konstytucja - częściowo konstytucją fikcyjną:

• nie odzwierciedla zmieniających się stosunków politycznych,

• zapowiedź przywrócenia wszystkich swobód demokratycznych z Manifestu PKWN - spełniona w uchwale Sejmu Ustawodawczego - Deklaracja w przedmiocie realizacji praw i wolności obywatelskich z 22 lutego 1947 r, - w praktyce nie zrealizowana - zwłaszcza w miarę głoszenia tezy o wojnie domowej i nasilającej się walce klasowej.

PRACE PRZYGOTOWAWCZE NAD KONSTYTUCJĄ POLSKI LUDOWEJ

Prace przygotowawcze nad nową konstytucją przeciągały się, gdyż:

- żadna partia nie miała sprecyzowanego stanowiska wobec kształtu nowej konstytucji,

- negatywne skutki utworzenia Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (15 grudnia 1948),

- sytuacja międzynarodowa niekorzystnie wpływała na proces reform wewnętrznych w Polsce.

• 1951 - początek oficjalnych prac nad projektem nowej konstytucji.

Wcześniej - prace partyjnych komisji konstytucyjnych

• 8 września 1950 - Projekt Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej - wynik prac komisji partyjnych - ściśle poufny.

Istotne zapisy Projektu

• Nowa nazwa państwa -PRL

• Odmienna koncepcja ustroju:

- w miejsce trójpodziału władz- zasada jednolitej władzy państwowej

- Prezydent - z wyboru jednoizbowego parlamentu

- znacznie zwiększenie składu Rady Państwa

• Od połowy 1950 - coraz większe wzorowanie się na postanowieniach stalinowskiej konstytucji radzieckiej z 1936 r.

• 26 maja 1951 ustawa konstytucyjna O trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Polski Ludowej - powołanie Komisji Konstytucyjnej (Bierut przewodniczącym)

• Styczeń 1952

- gotowy wstępny projekt konstytucji

- projekt skierowany do „ogólnonarodowej dyskusji”, wielka kampania propagandowa partii.

• Stalin - zgłosił kilkadziesiąt poprawek, w tym o znaczeniu ustrojowym - uwzględnione przez Komisję Konstytucyjną

• 30 kwietnia 1952 - ostateczny projekt ustawy zasadniczej przesłany do marszałka Sejmu Ustawodawczego.

• 18 lipca 1952 - początek debaty sejmowej - referat Bieruta, mówiącego ze Stalinem: „ Konstytucja winna być podsumowaniem, bilansem, uwieńczeniem dokonanych już przemian społecznych, politycznych i gospodarczych, które stanowią podstawę ustrojową stosunków społecznych w państwie”.

• 22 lipca 1952 - po 8 latach od Manifestu PKWN - jednomyślnie uchwalenie Konstytucji PRL

Józef Cyrankiewicz (1911-1989)

Działacz PPS i PZPR

Premier RP - PRL (1947-52 i 1954-70)

Przewodniczący Rady Państwa (1970-72)

Bolesław Bierut - premier rządu PRL (1952-1954)

Statut Tymczasowy KRN oraz ustawa z 11 września 1944 r. - podstawami uczynienia z rad narodowych podstawowego ogniwa w systemie organów państwa.

• Z koncepcji tej - wzorowanej na rozwiązaniach radzieckich - zrezygnowano pod koniec 1944 r.

• Powrócono do niej w 1950 r., gdy zreorganizowano całkowicie aparat terenowy, opierając go na systemie rad.

• Początkowo terenowy aparat administracyjny tworzyć mieli - oprócz rad - pełnomocnicy PKWN.

• Od sierpnia 1944 r. przystąpiono do odbudowy organów administracji rządowej, opierając się na przedwojennej strukturze oraz do częściowego przywracania mocy obowiązującej dotyczących ich przepisów ustrojowych:

- dekretem PKWN z 23 listopada 1944 r. restytuowano instytucję samorządu terytorialnego powiązanego z radami narodowymi, którym przyznano zadania organów uchwałodawczych samorządu terytorialnego.

• Nowość stanowiło wprowadzenie samorządu terytorialnego na szczeblu województwa

• Rozwiązania wprowadzone w 1944r. doprowadziły w okresie 1944-1950 do dualizmu władzy i administracji - istnienia obok siebie:

- pionu administracji rządowej

- pionu administracji samorządowej i rad narodowych

Terenowymi organami administracji rządowej zespolonej - zgodnie z Dekretem PKWN z dnia 21 sierpnia 1944 r. o trybie powołania władz administracji I i II instancji - wojewodowie oraz starostowie. Podlegali oni:

- służbowo i organizacyjnie - Ministrowi Administracji Publicznej,

- rzeczowo - poszczególnym ministrom resortowym, w zależności od rodzaju sprawy.

• Wojewodów początkowo mianował PKWN, a następnie Rada Ministrów na wniosek Ministra Administracji Publicznej, zaopiniowany przez wojewódzką radę narodową

• Starostów mianował Minister Administracji Publicznej, na wniosek wojewody, zaopiniowany przez powiatową radę narodową.

W porównaniu z okresem przedwojennym zmianie uległ zakres kompetencji wojewodów i starostów:

• ich urzędy utraciły charakter polityczny,

• z zakresu działania administracji ogólnej wyłączono:

- Milicję Obywatelską (podlegała resortowi bezpieczeństwa publicznego, choć pierwotnie planowano podporządkować ją radom narodowym),

- sprawy kontroli publikacji i wydawnictw,

- przeprowadzenia reformy rolnej

• 1945-1981 - Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk

(1981-1990 - Główny Urząd Kontroli Publikacji i Widowisk).

Wojewodów i starostów powiązano z odpowiednimi radami narodowymi, które przedstawiały opinie w sprawie powołania na te stanowiska

• Mogły one także wystąpić z wnioskiem o odwołanie wojewody lub starosty

• Ponadto, podlegali oni radom w sprawach należących do zakresu samorządu terytorialnego

• Społeczną kontrolę nad organami administracji rządowej powierzono prezydiom odpowiednich rad narodowych.

ADMINISTRACJA NIEZESPOLONA

• Struktura administracji niezespolonej - w porównaniu z okresem przedwojennym - uległa rozbudowaniu

• Szczególną propozycję zajmowały wśród nich wojewódzkie i powiatowe organy Bezpieczeństwa Publicznego i Milicji Obywatelskiej.

• Instytucja samorządu terytorialnego - przywrócona w 1944 r. otrzymała specyficzne uprawnie: radom narodowym nadano charakter reprezentacji samorządu

• Służyć to miało upowszechnieniu obcej ustrojowo instytucji rad

• Uważane to było za przejaw sowietyzacji kraju

• Do 1954 r. członkowie rad nie pochodzili z wyboru:

- prawo ich powoływania przysługiwało określonym organizacjom politycznym i społecznym;

- rady mogły dokooptować do swego składu osoby szczególnie zasłużone;

- rady niższego szczebla delegowały swych przedstawicieli do rad szczebla wyższego.

• Pozwalało to władzy ludowej na odpowiedni „klasowo” dobór radnych, zapewniając decydujący wpływ na ich oblicze PPR-PZPR oraz ugrupowaniom sojuszniczym.

Organy wykonawcze samorządu terytorialnego poszczególnych szczebli:

- wydział wojewódzki - kierowany z urzędu przez wojewodę lub jego zastępcę,

- wydział powiatowy - z urzędu kierowany przez starostę,

- zarząd miejski - kierowany przez prezydenta lub burmistrza miasta

- zarząd gminny - pod przewodnictwem wójta.

Członków zarządów - z wyjątkiem wojewody i starosty - wybierały rady narodowe.

Poszczególne wydziały i zarządy:

- przygotowywały materiał do decyzji podejmowanych przez - radę narodową,

- realizowały te decyzje,

- podejmowały decyzje w sprawach niezastrzeżonych dla rady lub jej prezydium

Istniały ponadto organy jednoosobowe:

- prezydent

- burmistrz

- wójt

Nadzór nad organami wykonawczymi samorządu terytorialnego sprawowały:

- organy administracji rządowej

- organy wykonawcze samorządu wyższego stopnia oraz rad narodowych

• Wydziały wojewódzkie oraz zarządy miejskie w Warszawie i Łodzi nadzorował Minister Administracji Publicznej.

• Wydziały powiatowe oraz zarządy miejskie w miastach wydzielonych podlegały nadzorowi wydziału wojewódzkiego

• Zarządy gminne i miasta niewydzielone podlegały nadzorowi wydziału powiatowego.

• Nadzór nad czynnościami w zakresie funkcji zleconych samorządowi realizowali wojewodowie i starostowie

• Każdy organ wykonawczy samorządu podlegał jednocześnie kontroli rady narodowej wyższego stopnia, która mogła wstrzymać jego uchwałę w wypadku uznania jej niecelowości, sprzeczności z prawem lub zasadniczą linią działalności KRN

• Funkcje organów uchwałodawczych samorządu terytorialnego spełniały rady narodowe odpowiedniego szczebla, wykonującym także inne uprawnienia w zakresie planowania i kontroli administracji rządowej.

• Zadania rad narodowych wykraczały poza tradycyjną rolę samorządu terytorialnego, co podkreślano wyraźnie w noweli do ustawy ze stycznia 1946 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych

• Uznano je wówczas za terenowe organy przedstawicielskie, będące:

- organami planowania działalności publicznej i kontroli,

- wykonującymi zadania organów uchwałodawczych samorządu

Rady narodowe - nie były zatem organami tradycyjnego samorządu terytorialnego ani organami administracji rządowej

• Rozwiązanie to pozwalało władzy ludowej kontrolować wszystkie ogniwa administracji rządowej i samorządowej w terenie

• Bardzo rozległy i szczegółowo określony nadzór nad działalnością rad i kierunkami ich działania sprawowały rady stopnia wyższego, wszystkie zaś podlegały KRN (od stycznia 1945 r. Prezydium KRN)

• Większość uchwał wymagała zatwierdzenia przez prezydium rady wyższego szczebla, które mogło także wstrzymać każdą uchwałę rady niższego szczebla lub jej organu wykonawczego.

• W 1944 r. wprowadzono zmiany w administracji większych miast:

- prezydenci przejęli funkcje należące w okresie przedwojennym do starostów grodzkich ( w Warszawie do komisarza rządu) i podlegali w tym zakresie wojewodom.

• Od 1945 r. nowe zasady organizacji administracji terytorialnej stopniowo wprowadzano także na ziemiach zachodnich i północnych (proces ten trwał do 1950 r., gdy usunięto tam ostatnie odrębności w stosunku do reszty kraju)

• Tereny te wyłączono wówczas z zakresu działania Ministerstwa Administracji Publicznej i przekazano utworzonemu w listopadzie 1945 r. Ministerstwu Ziem Odzyskanych (istniało do stycznia 1949r.)

• MZO oprócz zadań własnych koordynowało działalność innych ministerstw na tych terenach, z wyjątkiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz Żeglugi i Handlu Zagranicznego

• Kierował nim Władysław Gomułka (1945-1949)

Organy administracji rządowej zespolonej na Ziemiach Odzyskanych były wyposażone w szerokie kompetencje: okręgowi i obwodowi pełnomocnicy rządy, których zaczęto nazywać wojewodami i starostami

• Podporządkowano im także organy administracji niezespolonej

• Z opóźnieniem, wynikającym z małej początkowo liczby ludności polskiej na tych terenach, tworzono tam rady narodowe.

• Lata 1948-1950 - przeprowadzono likwidację tradycyjnych organów administracji

• W ich miejsce tworzono jednolity system administracji terytorialnej, oparty na zasadzie koncentracji władzy w rękach rad

• Nowe funkcje państwa, oprócz tradycyjnych zadań administracyjnych obejmowały także zadania gospodarcze oraz organizatorsko-wychowawcze

• Był to wynik wprowadzenia w życie zasady centralizmu demokratycznego.

• 20 marca 1950 - ustawa o terenowych organach jednolitej władzy państwowej - zasadnicza reforma administracji

• Reforma oznaczała całkowite odejście od tradycji polskich na rzecz wzorców radzieckich

• Ustawa nosiła dotychczasowy dualizm administracji terenowej - zlikwidowany został samorząd terytorialny, uznany za sprzeczny z istotą centralizmu demokratycznego

• Na własność państwa przejęto majątek dotychczasowych związków samorządu.

• Zniesiono niektóre orany administracji niezespolonej, podległe resortowi finansów, oświaty, a także terenowe jednostki Komisji Planowania Gospodarczego

• Ich kompetencje przejęły wewnętrzne zreorganizowane rady narodowe.

• Grudzień 1954 - pierwsze powszechne wybory do nowych rad

• Na szczycie systemu rad - Rada Państwa (1947 - 1989), od r. 1952 - wyłaniana przez Sejm

• Rady niższego szczebla stały się terenowymi jednolitymi organami władzy państwowej w województwach i powiatach, dzielnicach większych miast, miastach i gminach

• Rady działały zgodnie z zasadą podwójnego podporządkowania:

- poziomego - organy wykonawcze podlegały organom uchwałodawczym: prezydia podporządkowano ich radom;

- pionowego - organy niższego stopnia podlegały organom hierarchicznie wyższym: prezydium rady niższej podporządkowano prezydium rady wyższego szczebla.

• W praktyce istotną rolę odgrywało jedynie podporządkowanie pionowe, przybierające formy pełnej zależności służbowej

• Był to efekt ogólnych tendencji centralizacyjnych

Zadania rad obejmowały m.in.:

- kierowanie działalnością gospodarczą, społeczną, kulturalną, ochrona porządku publicznego, własności społecznej i praw obywateli

- uchwalanie terenowych budżetów i planów gospodarczych oraz nadzorowanie ich wykonania,

- współdziałanie w obronności państwa

Rady obradowały na sesjach:

• zwyczajnych, w terminach wynikających z ustawy,

• nadzwyczajnych, zwoływanych decyzją samej rady.

Organami wewnętrznymi rad - powoływane i kierowane przez nie komisje.

Prezydia rad narodowych:

- były organami wykonawczymi i zarządzającymi rad

- były wybierane przez rady - działały kolegialnie

- sprawowały na podległym terenie wszystkie funkcje wykonawcze władzy państwowe, wykonujące uchwały rad oraz zarządzenia i polecenia władzy zwierzchniej

• Pracami prezydium kierował przewodniczący

• Prezydia dzieliły się na wydziały, zarządzające poszczególnymi dziedzinami spraw rady narodowej.

• Reformie terenowych organów władzy państwowej towarzyszyły zmiany w podziale terytorialnym kraju

- utworzono nowe województwa,

- zreorganizowano strukturę i zasady działania aparatu wymiaru sprawiedliwości.

25 września 1954

• Ustawa o zmianie Konstytucji PRL - dotyczyła gromadzkich rad narodowych powołanych w miejsce rad gminnych

• Ustawa o reformie podziału administracyjnego wsi - zniesienie gmin, gminnych rad narodowych i instytucji sołtysa oraz powołanie gromadzkich rad narodowych i instytucji zebrań wiejskich

• Ustawa o osiedlach i radach narodowych osiedli

• Ustawa - ordynacja wyborcza do rad narodowych - „Prawo zgłaszania kandydatów na członków rad narodowych przysługuje organizacjom politycznym, zawodowym i spółdzielczym, Związkowi Samopomocy Chłopskiej, Związkowi Młodzieży Polskiej, jak również innym masowym organizacjom społecznym ludu pracującego”.

• W miejsce dotychczasowych gmin i gromad wprowadzono nowe gromady, w których miały działać gromadzkie rady narodowe, pochodzące z wyborów

• Ich zadania obejmować miały zwłaszcza aktywizowanie produkcji rolnej

• Ustawa przewidywała istnienie obok gromad - tzw. wsi ustawowych - jednostek podziału pomocniczego posiadających własne organy w postaci zebrań wiejskich i sołtysa

• Gromady były jednostkami trzykrotnie mniejszymi od zlikwidowanych gmin, , a jednocześnie większymi od poprzednich gromad, stanowiących do 1954 r. jednostki podziału pomocniczego

• Słabe gospodarczo gromady nie spełniły swojej roli, w konsekwencji w następnych latach wyraźna była tendencja do zmniejszenia ich liczby (1955- 8789, 1962 - 5245, 1970 - 4313).

• Osiedla liczące co najmniej 1000 mieszkańców i cechujące się zwartą zabudową, mogły być wydzielone z obszaru gromady, jako osiedla robotnicze, uzdrowiskowe lub rybackie

• Osiedla stanowiły nowy typ jednostek podziału terytorialnego

• Zadania osiedlowych rad narodowych obejmowały zaspokajanie bytowych, socjalnych i kulturalnych potrzeb mieszkańców, szczególnie zapewnienie utrzymania i rozwoju urządzeń komunalnych

• Liczba osiedli nie była nigdy duża: 47 w 1954 r., maksymalnie 148 w r. 1961

• W praktyce gromady i osiedla odpowiadać miały terenom spółdzielni produkcyjnych

• Grudzień 1954 - pierwsze wybory do rad narodowych

• Zasada zgłaszania kandydatów w praktyce oznaczały poddanie rad narodowych kontroli PZPR i nadanie całemu aparatowi państwowemu charakteru socjalistycznego

• Uchwały komitetów partii stanowiły dla rad wiążące dyrektywy

• Jedność zadań i celów rad i komitetów gwarantowała także „unia personalna”: funkcje kierownicze w prezydiach rad narodowych poszczególnych stopni pełnili szefowie lub czołowi działacze komitetów PZPR.

Wykład VII

Podstawowe zasady ustrojowe

- ogólne zasady stosowane do całej administracji państwowej, charakteryzujące ją w związku z zagrożeniami ustrojowymi państwa socjalistycznego, mające charakter nadrzędny wobec innych reguł organizacji i działaniu administracji.

*Podstawowe zasady ustrojowe:

-kierowniczej roli partii

-centralizmu demokratycznego

-udziału mas pracujących

-planowej działalności

-naukowego kierownictwa

Zasady kierowniczej roli partii - w praktyce partia:

-określała program działania i wytyczne w dziedzinie polityki administracyjnej.

-kontrolowała działalność administracji

-realizowała własną politykę personalną-obsadzała kierownicze stanowiska w administracji członkami PZPR, zobowiązanymi organizacyjnie do ścisłego przestrzegania dyrektyw partyjnych (nomenklatura)

NOWELIZACJE KONSTYTUCJI PRL Z 22 LIPCA 1952 ROKU

*Nowelizacja z 25 września 1954 r. gromady i osiedla-w miejsce gmin-jako najniższe jednostki podziału administracyjnego państwa.

*Nowelizacja z 13 grudnia 1957r. w wyniku reformy aparatu kontroli finansowej państwa przywrócono Najwyższą Izbę kontroli, jako organ niezależny od rządu a podlegający Sejmowi.

*Nowelizacja z 22 grudnia 1960r. wprowadziła stałą liczbę posłów 460

*Nowelizacja z 19 grudnia 1963 przedłużyła kadencję rad narodowych z 3 do 4 lat ujednolicając kadencje Sejmu i rad narodowych/

*Nowelizacja z 29 listopada 1972 zlikwidowała gromady i ponownie wprowadziła gminy

*Nowelizacja z 28 maja 1975r. wprowadziła- dwustopniowy podział administracyjny przez likwidację powiatów

-49 województw

*Nowelizacja z 10 lutego 1976r. zawierała najobszerniejszy zakres zmian wynikających z założeń ideologicznych

-wprowadzała zapis, że PRL "urzeczywistnia i rozwija demokrację socjalistyczną"

-konstytucjonalizowała rolę partii politycznych na czele z PZPR

określała, że Front Jedności Narodu jest "wspólną płaszczyzną działania organizacji społecznych ludu pracującego i patriotycznego zespolenia wszystkich obywateli /.../ wokół żywotnych interesów Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

*Nowelizacja z 10 lutego 1976 r. c.d. - deklarowała, że PRL "umacnia przyjaźń i współpracę ze ZSRR i innymi państwami socjalistycznymi"

-wprowadzała rozległe i w znacznej mierze niekorzystne zmiany w organizacji aparatu państwowego zwłaszcza zaś podporządkowała NIK rządowi i nadzorowi premiera.

*Nowelizacja z 8 października 1980-uchyliła podporządkowanie NIK rządowi i ponownie podporządkowała ją Sejmowi.

*Nowelizacja z 26 marca 1982 -wprowadzała Trybunał Stanu i Trybunał Konstytucyjny

*Nowelizacja z 6 maja 1987 -włączyła do ustroju politycznego formę demokracji bezpośredniej w postaci referendum

*Nowelizacja z 15 lipca 1987 -wprowadzała urząd Rzecznika Praw Obywatelskich

*Nowelizacja z 7 kwietnia 1989-w wyniku postanowień "okrągłego stołu" zapoczątkowała tworzenie nowego systemu ustrojowego Polski - m.in. restytuowała Senat oraz urząd Prezydenta PRL (następnie RP)

*Nowelizacja z 29 1989 -przywróciła nazwę państwa Rzeczpospolita Polska oraz godło państwa -orła z koroną.

*25 stycznia 1958 ustawa o radach narodowych podstawa korekty systemu rad narodowych w okresie tzw. decentralizacji

-zwiększała formalnie kompetencje rad narodowych przekazując im wszystkie sprawy niezastrzeżone na rzecz innych organów (domniemanie kompetencji)

-nadawała charakter terenowych organów administracji państwowej o dużym stopniu samodzielności wydziałom prezydiów rad narodowych: ich kierownicy mogli samodzielnie podejmować bieżące decyzje indywidualne

-przywracała urząd sołtysa, zlikwidowany z 1954

-zwiększyła i rozbudowywała nadzór nad radami i ich organami.

*28 czerwca 1963-ustawa o zmianie ustawy o radach narodowych

-wzmocniła pozycję komisji rad narodowych

-zapewniła radnym ochronę prawna w zakresie sprawowanego mandatu

*Podział terytorium kraju istniejący od 1954 oraz odpowiadająca mu struktura rad narodowych utrzymały się do 1972

REFORMA ADMINISTRACJI TERENOWEJ 1972-1975

Pierwszy etap zasadniczej zmiany systemu administracyjnego

*29 listopada 1972 ustawa o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych

-dotychczasowe gromady przekształcono w gminy,

-zlikwidowano osiedla-nadając im status miasta lub włączając do odpowiedniej gminy

-gminne rady narodowe pozostały terenowymi organami władzy państwowej,

-stając się jednocześnie podstawową organizacją samorządu społecznego

*Odróżniało to miało samorządność socjalistyczna od tradycyjnego modelu samorządu terytorialnego, który wciąż poddawano krytyce

*Ustawa z 1972r.-powołała nowe, jednoosobowe terenowe organy administracji państwowej - naczelników gmin;

-mianowali ich na czas nieoznaczony przewodniczący prezydiów WRN a od 1973 roku wojewodowie

-naczelnicy działali za pomocą aparatu zorganizowanego-urzędów gminy

-prezydium gminnej rady narodowej było kolegialnym organem wewnętrznym rady gminy organizującym jej pracę i reprezentującym ja na zewnątrz

-gminom przekazano wiele kompetencji, należących dotychczas do powiatów

-uczyniło to z powiatów jedynie ogniwo pośrednie między władzami wojewódzkimi a gminami

Drugi etap -1973- zmiany w wyższych jednostkach podziału terytorialnego

*22 listopada 1973 ustawa o zmianie ustawy o radach narodowych: -rozszerzyła zasady organizacji rad narodowych określone w ustawie z 1972 na wyższe jednostki podziału terytorialnego

-charakter terenowych organów administracji państwowej uzyskali wojewodowie, naczelnicy lub prezydenci miast a przejściowo do roku 1975 naczelnicy powiatów

-podporządkowano im aparat wykonawczy-urzędy wojewódzkie, powiatowe (od 1975 roku) i miejskie.

Drugi etap reformy administracji 1973 cd

22 listopada 1973 ustawa o zmianie ustawy o radach narodowych cd

-wojewodów, prezydentów miast, naczelników powiatu lub naczelników miast stanowiącego powiat oraz naczelników dzielnicy w mieście wyłączonym z województwa powoływał prezes Rady Ministrów po zaopiniowanym przez odpowiednia rade narodową

-pozostałe organy powoływał wojewoda, także po uzyskaniu opinii właściwej rady narodowej

Drugi etap reformy administracji 1973cd

*Organy administracji terytorialnej podporządkowano (pionowo) powołanemu w 1975 urzędowi Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Środowiska.

*Podobnie jak w latach 1944-1950 rady narodowe miały nadawać kierunek ich działalności, sprawować kontrolę.. opiniować kandydatów na stanowiska (podporządkowanie poziome)

*Prezydia rad narodowych wyższego stopnia-analogicznie do prezydiów rad gminnych-stanowiły organy wewnętrzne swoich rad reprezentowały je na zewnątrz

*Prezydia utraciły charakter organów administracji państwowej wobec powołania osobnych terenowych organów administracji zespolonej

Drugi etap reformy administracji 1973c.d.

*1973 Konferencja Krajowa PZPR ustaliła, że funkcje przewodniczących rad narodowych powierzano I sekretarzom odpowiednich ogniw partyjnych (komitetów wojewódzkich, powiatowych, gminnych)

*W składzie prezydium mieli sie znaleźć także szefowie odpowiednich instancji sojuszniczych stronnictw politycznych

Był to jeden z form realizacji zasady kierowniczej roli PZPR z praktyki tej zrezygnowano w 1980

*Odebranie radom funkcji administracyjnych służyć miało wzmocnieniu ich roli, jako organów władzy państwowej oraz ognie samorządu społecznego- wyeksponować ich funkcję kontrolną

*W praktyce nowy system sprzyjał centralizacji w koncentracji decyzji charakterystycznej dla lat siedemdziesiątych

Trzeci etap reformy 1975

*28 maja 1975 ustawa o dwustopniowym podziale administracyjnym oraz o zmianie ustawy o radach narodowych:

-wprowadzała nowy, dwustopniowy podział administracji Polski

Trzeci etap reformy 1975c.d.

*Nowy podział administracyjny obejmował:

-jednostki stopnia podstawowego (gminy, miasta, dzielnice większych miast)

-jednostki stopnia wojewódzkiego (województwa, miasto stołeczne Warszawa, Kraków, Łódź, Wrocław)

*Likwidacji uległy powiaty-w wielu działach administracji niezespolonej utrzymały sie odpowiadające im tzw. rejony

*Zrezygnowano z dotychczasowego podziału na miasta stanowiące powiaty i niestanowiące ich.

Trzeci etap reformy 1975 c.d.

*W miejsc dotychczasowych 17 województw oraz 5 miast wydzielonych z województw utworzono.

-49 nowych województw

-810 miast

-21 dzielnic (w miastach stopnia wojewódzkiego)

-2327 gmin

*Równocześnie dokonano nowelizacji Konstytucji oraz utworzono urząd Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska

Reforma 1972-1975

-odchodziła od dotychczasowego jednolitego modelu na rzecz rozwiązań znanych z okresu 1944-1950

-nawiązano częściowo do wzorów przedwojennych (nazewnictwo: wojewodowie, prezydenci miast, gmina)

-nadała gminom charakter podstawowej jednostki podziału terytorialnego

-stworzono nowy system organów administracji państwowej-prezydia raz narodowych wszystkich szczebli uzyskały odmienny status.

*1980-1982-deklaracje władz państwowych i partyjnych o podjęciu prac doskonalących system rad narodowych

*20 lipca 1983 ustawa o systemie narodowych i samorządu terytorialnego

-nie przywróciła samorządu terytorialnego

-nawiązywała jednak do niektórych rozwiązań sprzed 1950 (podział zadań rad narodowych na własne i zlecone)

-a także zawartych w ustawie z 1958 o radach narodowych

*Rady utrzymywały funkcje właściwe władzy państwowej- uniemożliwiające realizację istoty samorządu,

*Maj 1990 rady zakończyły działalność w połowie kadencji w związku z wejściem w życie kolejnej reformy administracji terenowe.

ZMIANY W ADMINISTRACJI TERENOWEJ PO 1989 ROKU

*8 marca 1990 Sejm "kontraktowy" uchwalił ustawę o samorządzie terytorialnym

*22 marca 1990: -ustawa o terenowych organach rządowej administracji ogólnej

-ustawa o pracownikach samorządowych

*18 maja 1990 ustawa o ustroju samorządu miasta stołecznego Warszawy

*Powyższe ustawy stworzyły podstawy prawne nowego systemu administracji terenowej

*Został on oparty na dualizmie wykonywania administracji publicznej w terenie-podzielonej miedzy: -administrację rządową

-i samorząd terytorialny, przywrócony na szczeblu gminy

*Gmina, działając poprzez swoje organy: -radę gminy i zarząd pod przewodnictwem wójta lub burmistrza (prezydenta) miasta

-wykonywać zaczęła -zadania własne oraz powierzone (zlecone) z zakresu administracji rządowej.

*1990 jednocześnie komunalizacja przejęcie przez gminy na własność mienia należącego do:

-działających na ich terenie rad narodowych

-terenowych organów administracji państwowej stopnia podstawowego

-niektórych przedsiębiorstw i zakładów

*Utrzymano dwustopniowy zasadniczy podział terytorialny -rejony- jednostki podziału pomocniczego

*Administracja rządowa-na poziomie województwa-wojewodowie, -uzupełniona w terenie przez stworzenie tzw. rejonów (łącznie 267 na czele kierownicy urzędów rejonowych)

*Reaktywowanie samorządu terytorialnego na szczeblu gminy pierwszym etapem zasadniczej reformy ustroju administracji publicznej.

*1999-rozbudowa samorządu terytorialnego połączona z przywróceniem trójstopniowego podziału terytorialnego-reforma Buzka

*1 stycznia 1999- wejście w życie ustaw

-z dnia 5 czerwca 1998 o samorządzie powiatowym, samorządzie województwa

-z dnia 24 lipca 1998 w wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorium państwa

-z dnia 5 czerwca 1998 o administracji rządowej w województwie

*Powyższe ustawy- zgodnie z zasadą decentralizacji władzy publicznej- zawartej w Konstytucji RP z 1997 stanowią podstawę ustroju organów administracji publicznej w terenie.

*Nowe zasady ustrojowe-modyfikacja wielu instytucji prawa administracyjnego w tym kontroli administracji

*Nacisk na tzw. kontrolę społeczna wykonywaną

-bezpośrednio przez obywateli instytucja skarg i wniosków

-za pośrednictwem organów przedstawicielskich pochodzących z wyboru a takze0

-kontrola sprawowana przez powołane do tego organy państwowe

*W systemie socjalistycznym nie było miejsca na tradycyjną formę kontroli administracji-sądownictwo administracyjne.

*1980-reaktywowanie sadownictwa administracyjnego w Polce

*26 marca 1982 nowelizacja Konstytucji PRL wprowadzała Trybunał Stanu i Trybunał Konstytucyjny

*29 kwietnia 1985 ustawa o Trybunale Konstytucyjnym

*1986 rozpoczęcie działania Trybunału Konstytucyjnego

Jerzy Adam Stępnień - prezes TK

*Sejm PRL funkcję kontrolną wykonywał.

-bezpośrednio - w stosunku do Rady Państwa, rządu

-pośrednio np. przez Radę Państwa w stosunku do rad narodowych

*Ponadto w formie:

-kontroli plenarnej

-interpelacjami poselskimi

-komisjami zwyczajnymi

-komisjami nadzwyczajnymi(w sejmach PRL instytucja martwa)

-zapytaniami poselskimi (od 1972)

*Rzeczywista rola kontrolna Sejmu PRL - przejściowo rosła na krótko po kolejnych falach wstrząsów społecznych -1956,1970,1980

KONTROLA PROKURATORSKA

*Podstawowym organem kontroli państwowej - prokuratura

*1950 nowa organizacja prokuratury powierzono jej nowe zadania zgodne z tzw. leninowska koncepcja prokuratury

*1952- Prokuratura-osobnym organem państwowym podporządkowanym

-formalnie głowie państwa Radzie Państwa a nie ministrowi sprawiedliwości

-faktycznie PZPR a do 1954 także służbie bezpieczeństwa

*Do 1967 uprawnienia w ramach prokuratorskiej kontroli przestrzegania prawa oficjalnie tzw. nadzór ogólny obejmowały:

-możliwość badania poza postępowaniem sądowym legalności działania organów administracji, przedsiębiorstw państwowych, instytucji, organizacji

*Od 1967 w zakresie wykonywanych przez nie funkcji administracji państwowej lub innych zleconych przez ustawy

*W trybie nadzoru ogólnego kontroli podlegały także uchwały rad narodowych (z wyjątkiem Rady Państwa)

*Obligatoryjnej kontroli, sprawowanej przez NIK pod katem legalności gospodarowania, celowości i rzetelności, podlegała działalność gospodarcza, finansowa, organizacyjno-administracyjna organów administracji państwowej, podporządkowanych im przedsiębiorstw oraz jednostek organizacyjnych

*NIK mogła także kontrolować organizacje i związki spółdzielcze organizacje społeczne i jednostki gospodarki nieuspołecznionej

*Konstytucja RP z 1997 określiła NIK, jako naczelny organ kontroli państwowej działający na zasadzie kolegialności i podległy sejmowi

Obecny przez NIK Jacek Jezierski (od 2007 koniec kadencji 2013)

KONTROLA SADOWA - OGOLNE SADOWNICTWO ADMINISTRACYJNE

*1980 REAKTYWOWANO OGOLNE SADOWNICTWO administracyjne: utworzono Naczelny Sad Administracyjny początkowo o niewielkich kompetencjach

Obecny prezes NSA prof. dr hab. Janusz S. Trzciński (od 2004)

*Kontrola społeczna w państwie socjalistycznym-forma realizacji podstawowej zasady ludowładztwa

*Faktycznie kontrola sprawowana przez rady narodowe zdominowane przez komunistów

*Rady narodowe sprawowały kontrole: -na sesjach plenarnych

-lub poprzez komisje kontroli

*1947 w ramach tzw. "bitwy o handel" społeczne komisje kontroli cen wspierały działalność- Komisji Specjalnej do walki z Nadużyciami i Szkolnictwem Gospodarczym i jej terenowych delegatur (1945-1954)

*Kontrole społeczną, zlecona przez państwo, wykonywały także organizacje społeczne, rady zakładowe związków zawodowych działających w imieniu związków zawodowych inspektorzy pracy

*W formie niezorganizowanej kontrola społeczna funkcjonowała w postaci instytucji skarg i wniosków, składanych przez osoby fizyczne i prawne

*Przykładem "społecznego" organu kontroli - powołana w 1984 przez PZPR Inspekcja Robotniczo - Chłopska potocznie IRCHa

KONTROLA MIEDZYRESORTOWA

*Kontrola międzyresortowa - sprawowana przez inspekcje specjalne. Przeprowadzały kontrole określonego rodzaju działalności niezależnie od tego, kto ja podejmował

*1954 powołano Państwowa Inspekcje sanitarna

*1958 powołano Państwową Inspekcję Handlową

*1981 powołano Państwową Inspekcję Pracy

KONTROLA RESORTOWA

*mogła być sprawowana przez jednostkę nadrzędną organizacyjnie lub funkcjonalnie nad jednostka kontrolowana przybierając formę kontroli resortowej

*szczególną formę kontrola instancyjna, będąca instytucją postępowania administracyjnego wykonywania przy okazji rozpatrywania środków zaskarżających organów niższego stopnia

*do końca zasady regulowały przepisy utrzymanego w mocy (ze zmianami) rozporządzenia z 1928 o postępowaniu administracyjnym

*1 stycznia 1961 wszedł w życie nowy kodeks postępowania administracyjnego (ustawa z dnia 14 czerwca 1960)

57

---