17/01/2012 PEZ
Koncepcje i modele edukacji zdrowotnej
Wybrane teorie wykorzystywane w edukacji zdrowotnej
Edukacja zdrowotna skierowana na zwiększenie alfebetyzacji zdrowotnej
- koncepcja pochodzi z USA, terminu użył po raz perwszy Simonds, w odniesieniu do szkolnej edukacj zdrowotnej (1974)
- definicja: umiejętności poznawcze i społeczne determinujące motywację i zdolności jednostek do zdobywania informacji, zrozumienia i wykorzystywanie dla doskonalenia i utrzymywanie dobrego zdrowia (Kickbusch, Nutbeam, 1998)
- wysoki poziom alfabetyzacji zdrowotnej jest korzystny dla jednostki (prozdrowotne wybory, lepsze korzystanie ze świadczeń opieki zdrowotnej) i dla społeczeństwa (podejmowanie wspólnych działań na rzecz zdrowia)
Poziomy alfabetyzacji zdrowotnej (wg Nutbeama)
a. funkcjonalna- zwiększenie wiedzy jednostek o zagrożeniach dla zdrowia i korzystaniu ze świadczeń opieki zdrowotnej(efekt tradycyjnej edukacji zdrowotnej, dominują korzyści dla jednostek)
b. interaktywna- zwiększenie zdolności ludzi do działanie dzięki większej motywacji i poczucia pewności dzięki uzyskanym umiejętnościm osobistym i społecznym (efekt edukacji zdrowotnej ukierunkowanej na rozwijanie umiejętności we wspierającym środowisku, korzyści dla jednostki z możlwością wpływania na normy społeczne)
c. krytyczna- zwiększenie indywidualnej odporności na niekorzystne czynniki społeczne, ekonomiczne oraz zdolności do podejmowania skutecznych działań (indywidualnych, społecznych, politycznych) w celu modyfikowania tych czynników (efekt edukacji zdrowotnej ukierunkowanej na upodmiotowienie jednostek i społeczności, dominują korzyści społeczne)
Teorie wykorzystywane w edukacji zdrowotnej
a. edukacja zdrowotna nie jest samodzielną dyscypliną (obszar wiedzy i praktyki), wykorzystuje nauki humanistyczne i medyczne oraz teorie wywodzące się z tych nauk
b. teorie socjologii i psychologii społecznej wyjaśniają zachowania i działanie ludzi w zdrowiu i chorobie, przyczynie podejmowania decyzji o zmianie zachowań, przebieg procesu tych zmian
c. teorie pedagogiczne dotyczą procesów poznawczych i uczenia się
d. w edukacji zdrowotnej w tworzeniu programów edukacyjnych należy korzystać z wielu teorii (szansa na zwiększenie skuteczności programów)
e. w praktyce wykorzystywanie teorii nie jest powszechnie akceptowana i rozpowszechnione
f. przyczyna: dominacja praktyki edukacji zdrowotnej (realizatorzy nie mają odpowiedniej wiedzy na temat istniejących teorii i ich wykorzystania)
Model etapów zmian
a. opracowany przez Prochaskę i DiClemente (1982)
b. wywodzi się z modelu transteoretycznego - postał z wielu teorii psychologicznych stosowanych w psychoterapii
c. założenie: osoba dokonująca zmian (rzuca palenie, zmienia dietę, podejmuje regularne ćwiczenia fizyczne) przechodzi przez cykl kolejno następujących po sobie etapów
prekontemplacja- przed wejściem w cykl zmiany, osoba nie myśli o zmianie, nie odczuwa jej potrzeby, nie akceptuje jej, nie ma motywacji do jej podjęcia
kontemplacja- wejście w cykl zmian, osoba myśli, o zmianie, ma motywację do jej podjęcia
przygotowanie- osoba podejmuje decyzję dokonania zmiany zachowania
działanie- wprowadzenie zmiany do codziennego życia i praktykowania
podtrzymanie- wysiłki dla utrzymywania zmiany, eksperymentowanie z różnymi strategiami
nawrót- brak utrzymania trwałej zmiany zachowania, powrót do punktu wyjścia (np. powrót do palenia), cykl zmian rozpoczyna się od prekontemplacji, od kontemplacji lub od przygotowania)
wyjście- trwała zmiana zachowania (całkowite zaprzestanie palenia)
Implikacje TTM dla praktyki
1. rozpoznanie na jakim etapie zmiany zachowania znajduje sie osoba
2. etap prekontemplacji : EZ skierowana na zwiększenie świadomości, rozbudzenie potrzeby zmiany zachowania
3. kolejne etapy: EZ skierowana na zwiększenie motywacji, wzmocnienie poprzez uświadomienie postępu, zwiększenie poczucia własnej wartości, samoskuteczności, klasyfikacji wartości, postaw, umiejętności podejmowania decyzji
Teoria społecznego uczenia się
Założenia:
a. wiele ludzkich zachowań tworzy się lub zmienia (w kierunku pożądanym lub niepożądanym) w wyniku obserwowania zachowań innych osób (rodziców, nauczycieli, rówieśników, idoli)
b. osoby te pełnią rolę modeli do naśladowania
c. modelowanie- proces uczenia się przez obserwowanie i przyswajanie nowych zachowań, spowodowany atrakcyjnością modela
Warunki:
Efekty podejmowania działań- w jakim stopniu zależą od danego zachowania, a w jakim od innych czynników
Własna skuteczność - warunki i możliwość podjęcia danego zachowania (rozbudzenie potrzeby zmiany zachowania przy niskim poczuciu własnej skuteczności prowadzi do frustracji lub zachowań obronnych)
Implikacje do EZ
modelowanie- podstawowa technika wykorzystywana w EZ dzieci i młodzieży, skierowana na zapobieganie zachowaniom ryzykownym poprzez:
1. oddziaływanie na rodziców, zachęcanie ich do modyfikowania własnych zachowań
2. programy edukacji rówieśniczej prowadzone przez liderów młodzieżowych
3. udział mediów i postaci popularnych wśród młodzieży (wspieranie działań edukacyjnych)
Ewaluacja
ewaluacja procesu- celem jest obserwowanie,monitorowanie przebiegu, realizacji programu dla dokonania ewentualnych modyfikacji. dokonuje jej się w okresie realizacji programu
ewaluacja wyników- ma na celu zbadanie stopnia osiągnięcia przyjętych celów programu. dokonuje się bezpośredno po zakończeniu kolejnych etapów i po upływnie pewnego czasu (ewaluacja odroczona)
Ewaluacja w edukacji zdrowotnej
Ewaluacje: sprawdzenie tego, czy osiagnęliśmy ustalone cele czy działanie nasze zakończyły się sukcesem. niezbędnym elementem ewaluacji jest wartościowanie działań, czyli badanie czy działania i ich wyniki są wartościowe- cenne, użyteczne.
Metody ewaluacji procesu
a. analiza danych bezposrednio dotyczących zajęć
b. obserwacja zachowań uczestników w czasie zajęć
c. samoocena prowadzącego
d. zebranie opinii od innych uczestników
Metody ewaluacji wynków
a. testy - sprawdzian wiedzy (pretest i posttest)
b. ankiety, kwestionariusze- badanie zmian w przekonaniach, postawach i zachowaniach zdrowotnych
c. obserwacja indywidualnych uczestników zajęć, relacji grupowych
d. samoocena przeprowadzona przez uczestników zajęć dotycząca zmian, jakie wprowadzili w swoim stylu życia
e. wykorzystywanie informacji z najbliższego otoczenie uczestników, dotyczących zaobserwowanych zmian w ich postępowaniu
Trudności ewaluacji wyników
cele edukacji zdrowotnej, ze względu na swoją złożoność, wymagają zastosowania złożonych metod pomiarowych, użycie wielu wskaźników
a. efekty edukacji zależą od czynników zewnętrznych (środowisko kulturowe i społeczno-ekonomiczne) oraz wewnętrznych (indywidualne cechy uczestników zajęć)
b. efekty najlepiej jest sprawdzić w życiu codziennym, gdy teoria przyswojona na zajęciach zostaje zastosowana w praktyce
c. zmiana postaw i zachowań jest często odległa w czasie
umiejętność rozumienia przekazu zdrowotnego- health literacy