4. Franciszek Ksawery Dmochowski, Sztuka rymotwórcza, oprac. S. Pietraszko, Wrocław 1956; PIEŚŃ III i IV; oprac. Adrianna Ryzińska
Sztuka rymotwórcza:
wydana w roku 1788
uważana za poradnik dla miłośników poezji
przybranie formy poematu dydaktycznego
wzorem była Art Poétique Boileau, jednak Dmochowski dodał wiele fragmentów zmienionych lub całkowicie nowych
składa się z czterech pieśni: I - Powszechne prawidła poezji, II - omawia mniejsze gatunki literackie, III - tragedię, epopeję i komedię, IV - Uwagi względem poezji i poetów
ograniczenie tematyki do rozważań o poezji
Pieśń III:
rozpoczęcie od słów: Nie masz takiego smoka ani dziwoląga,/ Który sztucznie wydany oka nie pociąga - następnie rozwinięcie tezy mówiącej, że wprawiony artysta nawet z potworności, potrafi stworzyć coś pięknego
nieważny jest temat dzieła, może ono wzbudzać śmiech lub łzy, jednak jeżeli jest dobrze wykonane, zawsze będzie sprawiało przyjemność
opis tragedii - wspomnienie Edypa i Orestesa; przedstawia nieszczęśliwe losy bohaterów, zapewniając rozrywkę widzom
opis komedii - ukazanie ludzkich wad; widz, śmiejąc się z nich, w rzeczywistości śmieje się z samego siebie
wskazanie na wyższość formy nad treścią - artysta może chcieć przekazać wielkie idee czy własną wiedzę, ale musi to zrobić w sposób atrakcyjny dla odbiorcy; doskonały pisarz zaciekawi widza, a nie strudzi go zbyt skomplikowaną lub nudną formą
pochwała zasady trzech jedności - akcja sztuki powinna zostać tak skonstruowana, by w jednym dniu, na jednym miejscu koniec wzięła
bohaterowie mogą zwracać się z prośbami do niebios, na scenie poruszane mogą być różne sprawy, jednak należy unikać przedstawiania rozlewu krwi
akcja tragedii powinna jak najbardziej przypominać prawdziwe, lub raczej - prawdopodobne wydarzenia; powinna także przyspieszać wraz z trwaniem przedstawienia
chociaż bohatera mogą spotykać różne przygody, wszystko powinno prowadzić do zwycięstwa cnoty
nieważna jest jednakowa długość aktów, na co mogą zwracać uwagę niektórzy krytycy, ale wzbudzanie uczuć
scena nigdy nie powinna pozostać pusta, a aktorzy powinni być cały czas czujni
krytyka początków tragedii, wywodzącej się z barbarzyństwa i pijaństwa
wymienienie tragików i tego, co wnieśli do swoich przedstawień - Tespis, ze swoim wędrownym teatrem; Eschil, nakazujący aktorom nosić przebrania i maski, a także przedstawiać postacie umarłe; Eumenid widok wystawiwszy srogi,/ Niesłychanej nabawił patrzających trwogi; Sofokles i Eurypides, konkurujący ze sobą w Atenach
po Grekach, których twórczość przewyższała Rzymian, w sztuce teatralnej nastąpiła długa przerwa - dopiero m.in. Szekspir, Molier i Wolter odnowili jej wielkość
w Polsce teatr nie był tak znany, czasem tylko przedstawiano wyobrażenia Nieba i Piekła, jednak widzowie bardziej byli rozbawieni swoim pijaństwem niż występem; następnie wystawiano sztuki zaadaptowane z Biblii
wspomnienie twórczości Kochanowskiego i Morsztyna - albo nieznanych, albo znanych jedynie na dworach, na które lud nie miał dostępu
większą popularnością od tragedii cieszy się komedia
poprawna kreacja bohaterów przedstawiona na przykładach, m.in. Parysa, Hektora i Eneasza; aktorzy powinni umieć oddać osobowość postaci
we wzruszających i tragicznych scenach nie muszą występować postacie królów czy władców; zwykli ludzie bywają dużo gorzej potraktowani przez los, dlatego ich życie byłoby lepszym tematem
w przedstawieniu powinno zachować się równowagę pomiędzy scenami wzniosłymi a wzruszającymi
Wstręt od złego i silne do cnoty pobudki -/ Oto są doskonałej trajedyi skutki
cnoty reprezentują bóstwa - mądrość - Atena, piękno - Wenus; sceny w przedstawieniu powinny przywodzić na myśl motywy z mitologii
ukazanie jedynie historii, bez ubarwienia jej lub szczególnie ciekawego przedstawienia, może znudzić widzów
w przeciwieństwie do chrześcijańskiego wyobrażenia boga, bogowie olimpijscy przypominają ludzi, w sztuce powinni zostać ukazani jako jak najbliżsi widzom
w polskiej sztuce największym powodzeniem cieszyłby się bohater cnotliwy, honorowy i bogobojny; Piekło i Niebo powinny być jednak przedstawiane metaforycznie, np. w działaniach bohaterów, ich złych lub dobrych uczynkach
pewne ogólnie przyjęte motywy powinny zostać zachowane - Bóg zawsze jest dobry i ma rację, ludzie podli zostają ukarani, zwykłych ludzi nie stawia się na równi z prorokami, itd.
wymienienie atrybutów poszczególnych bóstw, z jakimi powinny być przedstawiane na scenie
główny bohater, jak już zostało powiedziane - cnotliwy i dzielny, powinien wieść godne życie i nie zostać nigdy potępiony, gdyż na to nie zasłużył
Nie znajduje się w sercu ludzkim doskonałość./ Może w nim świecić wielkość, powaga, wspaniałość,[...]/ ale trudno, aby/ I największy bohatyr nie był czasem słaby.
wszystkie ważniejsze wątki epopei powinny mieć początek w jednym konkretnym wydarzeniu
autor powinien zachować równowagę pomiędzy opisami myśli i czynów bohaterów; zbyt obszerne opisy, np. miejsc będą nieciekawe
Natenczas ma zupełną dzieło doskonałość./ Gdy i części w nim piękne, i piękna z nich całość.
początek dzieła i życie głównego bohatera powinny być skromne; jeżeli rozpocznie się zbyt uroczyście, chwaląc cnoty postaci, dalsza część utworu będzie nudna; najciekawsze będą losy bohatera, który wiele sobą nie obiecuje
nie należy wciąż przeplatać losów bohatera wspaniałościami - będzie najwspanialszy, gdy pokaże się go wciąż cnotliwego w niesprzyjającej sytuacji - w tym podmiot widzi geniusz Homera
podanie przykładu Wojny chocimskiej i wyrażenie prośby do polskich pisarzy, by i oni opisali w swoich dziełach losy wielkich polaków, by ich postaci mogły stać się znanymi na całym świecie symbolami
komedia niegdyś była bardziej taktowna, nie obrażała konkretnych osób, szanowała cnoty; śmiech z uniwersalnych postaci, przedstawiających konkretne wady (np. skąpiec, kłamca, rozrzutnik) był rozrywką i nauką dla widzów; tak samo też powinno przedstawiać się cnoty
na zachowanie bohaterów powinny wpływać ich wiek, przyzwyczajenia, narodowość, itp.
talentem nie jest wyśmianie ludzkich wad, ale jednoczesne ukazanie ich zalet - jednak nie w sposób oczywisty
sztuka przedstawiająca sposób na to, jak wieść lepsze życie, czy jak zachowywać się lepiej, sprawi większą przyjemność Niż ta, co tłuste żarty i szyderstwa prawi./ Śmiech prędko niknie - czułość wskroś serca przenika
głównym zamiarem poety powinno być nauczanie i pokazywanie drogi cnoty, a nie jedynie rozbawianie widowni
zakończenie: Wtenczas za pożyteczne twe dzieło uznaję,/ Gdy szanujesz przystojność, gdy czcisz obyczaje
Pieśń IV:
rozpoczęcie od słów: Kto nie jest architektem, może być mularzem,/ Może być cyrulikiem, kto nie jest lekarzem,/ Kto nie potrafi niebios, może ziemię mierzyć; dalej wymienienie kolejnych zawodów i podkreślenie, że nie osiągając w którymkolwiek z nich mistrzostwa, wciąż wykonuje się honorową pracę
inaczej postrzegana jest poezja, w której cokolwiek innego niż poziom mistrzowski jest porażką
ktoś nieposiadający talentu pisarskiego nie powinien nazywać się poetą
całe dzieło może zepsuć jeden, nieumiejętnie napisany fragment
idealna twórczość zrodzi się wtedy, gdy poeta będzie łączył wrodzony talent z wypracowanym rzemiosłem
chociaż na początku niedoceniany, poeta może wyprzedzić swoją epokę, a jego dorobek zostanie dostrzeżony dopiero po śmierci; by osiągnąć sukces, nie trzeba koniecznie robić tego samego, co inni popularni twórcy
dobre dzieło powinno zawierać opis prostych obyczajów, czyli typowych sytuacji, które mogą mieć miejsce w życiu codziennym, zderzonym z okolicznościami tragedii
pisarz, by stworzyć dobre dzieło, powinien mieć wiedzę na temat tego, co pisze; powinien kształcić się w wielu dziedzinach, by tworzyć jak najlepiej
teksty idealnego twórcy powinny nauczać - jednak mają dawać nie tylko wiedzę książkową, ale także życiową (tj. jak żyć w cnocie, kochać ojczyznę, nie tracić czasu na kłótnie, itp.)
pisarz powinien umieć radzić i przyjmować rady, nie tylko od oczytanych; powinien jednak uważać na oceny krytyków, którzy nie są pomocni, a jedynie potępiają twórczość innych
Jeżeli złośliwego postrzegasz człowieka,/ Który mało sam robi, a na drugich szczeka,/ Masz względem niego kamień probierczy gotowy,/ Że lichych jest przymiotów i poziomej głowy.
złośliwości innych nie będą nic znaczyły, jeżeli zyska się szacunek innych, a drogą do tego jest bycie człowiekiem prawym i kierowanie się w życiu cnotą i dowcipem
w pisaniu zdecydowanie należy przedkładać jakość nad ilość
dla pisarza ciężka praca twórcza wcale nie powinna być ciężka, jeżeli prowadzić ma ona do wiecznej chwały; wprawdzie krytyka może psuć radość pisania za życia, jednak, jeżeli prace są dobre, zostaną zapamiętane na długo po śmierci twórcy
Wieś matką dobrych myśli - wymienienie przymiotów wsi i krytyka miasta, jako miejsca nieodpowiedniego do tworzenia; na wsi pisarz będzie odosobniony i będzie mógł skupić się na naturze, czyli największym źródle prawdy i świadectwie działalności Boga
takie oczyszczenie powinno sprawić, że artysta będzie mógł oddać się tworzeniu, zainspirowany naturą i naukami antyku - z którego, jako świetnego źródła, może czerpać, chcąc ubarwić swoje dzieło
poruszenie tematu naśladownictwa, adaptacji i przekładów tekstów
dzieło idealne powinno stawać się dla czytelnika tym wspanialsze, im częściej czytane
po raz kolejny poruszenie tematu krytyków, którzy potrafili jedynie obrażać twórców i bezpodstawnie wytykać im błędy; do konstruktywnej krytyki tekstów zdolni są tylko ci, którzy także znają się na pisarstwie
lutnia stała się narzędziem do opowiadania o losach człowieka, jego początkach, wierzeniach; pouczenie lutni - niech będzie zawsze obecna (również w Polsce), niech sprawia radość czytelnikom, niech nie próbuje wszystkich pouczać i wytykać im ich błędy
Sama cnota jest piękna, sama prawda miła - umiejętny pisarz powinien jednak umieć obie je zawrzeć w swoim dziele
najważniejszym zaszczytem dla twórcy jest przede wszystkim bycie dobrym człowiekiem, dopiero później - pisarzem
zakończenie: Oby choć taką korzyść to pismo przyniosło;/ Ażeby się przydatną stało drugim osłą,/ Która chociaż nic sama rozkroić nie może,/ Ostrzejsze jednak robi do krajania noże.