Matura ustna - Opracowania 6 tematów
1. Tragizm i tragedia - objanij pojcia w oparciu o "Antygon"
Sofoklesa
Tragizm - cecha dziea literackiego, charakterystyczna dla tragedii, lecz pojawiajca si take w innych gatunkach, polegajca na takim uoeniu losów bohatera, e musi on dokona wyboru midzy dwoma równorzdnymi racjami, lecz kada jego decyzja pocignie za sob ze skutki.
Jest to kategoria uksztatowana w epoce staroytnej, przypisana tragedii greckiej. Za konkretny przykad tragizmu mog posuy:
- osoba Kreona z "Antygony" Sofoklesa. Musi on wybra pomidzy uczuciem rodzinnym a autorytetem królewskim, midzy wadz a uczuciem.
- "Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza musi wybra midzy spraw kraju, a yciem prywatnym i wasnym honorem rycerskim. Jeli nie powici honoru i swojej mioci, zginie jego ojczyzna. Jeli powici si dla kraju i uratuje Litw, musi porzuci ukochan on i dopuci si zdrady.
Tragedia - gatunek dramatu wywodzcy si ze staroytnoci, przedstawia konflikt tragiczny jednostki wybitnej (starcie racji równorzdnych - wybór midzy mniejszym, a wikszym zem), dcej do wzniosego celu z przewaajcymi przeciwnociami, które prowadz do katastrofy. Klska bohatera budzi trwog i lito. W sytuacji takiej znajduj si:
- Atygona: grzebic zwoki brata Polinejka, wchodzi w konflikt z prawem tzn. amie rozkaz Kreona i za to zostaje skazana na mier.
- Kreon: musi dokona wyboru pomidzy dziaaniem, które nakazuje mu sumienie i uczucia rodzinne (uwolnienie Antygony), a decyzj konieczn do utrzymania swojego autorytety jako króla (umiercenie Antygony).
- Hajmon (syn Kreona, ukochany Antygony) i Eurydyka (ona Kreona) - oboje popeniaj samobójstwo.
=================================================================================================
2. Bogowie i Herosi w "Iliadzie" Homera.
Cechy boskie
- niemiertelni, wiecznie modzi, pikniejsi, wiksi i silniejsi od ludzi.
- obdarzeni cudown waciwoci pojawiania si tam, gdzie zechc i w jakiej zechca postaci, ale nie sa wszechmocni ani wszechobecni.
Podobiestwo do ludzi
ANTROPOMORFIZACJA - UCZOWIECZENIE
- maj ludzkie wady, jak: pycha, zazdro, mciwo, kótliwo i inne.
- odnosz rany i cierpi jak ludzie.
- stosuj podstp wobec innych, uwaajc go za waciw form postpowania.
- kieruj si w dziaaniu pobudkami, afektami i uczuciami, tak jak ludzie: mioci, nienawici, gniewem, pragnieniem zemsty, zazdroci.
- s bogami amoralnymi i samolubnymi i tacy przewaaj w "Iliadzie", chocia wystpuj równie i bogowie etyczni.
- kóc si midzy sob i postpuj samowolnie, tote trudno czowiekowi oczekiwa od nich sprawiedliwoci.
- mona ich przekupi i wpywa na ich decyzje.
Udzia bogów w wojnie trojaskiej:
bardzo energiczna ingerencja w akcj; ich wpyw na losy bitew oraz losy bohaterów; pomagaj swym ulubiecom i podopiecznym i przeladuj tych, których nienawidz; pomagaj to jednej to drugiej stronie.
- dwa stronnictwa wród bogów:
* sprzyjajce Achajom - Posejdon, Hera, Atena, Tetyda, Hermes, Hefajstos
* sprzyjajce Trojanom - Apollo, Ares, Afrodyta, Artemida
=================================================================================================
3. Epos - cechy gatunkowe i przykady tych gatunków w literaturze rónych epok.
Epos - (sowo, opowie). Jeden z gównych gatunków epiki, podstawowy i dominujcy a do powstania powieci. Obejmuje zazwyczaj utwory wierszowane, rozbudowane, ukazujce dzieje bohaterów (herosów, legendarnych, historycznych) na szerokim tle wanej przeomowej chwili dla danej spoecznoci.
Cechy eposu:
· Równolege wystpowanie dwóch wiatów - pararealizm. Nie ma midzy nimi wyranej rónicy. Bogowie mieszaj si do spraw ludzkich i pomagaj jednej i drugiej stronie (wojna nie moe si zakoczy, gdy bogowie zaatwiaj swoje stare porachunki). Kiedy Parys pojedynkuje si z Menelausem o Helen, Afrodyta broni Parysa, walka zaczyna si na nowo i pojedynek nie jest rozstrzygnity.
· Szerokie to epoki, rodowisko spoeczne, obyczajowo, wierzenia, mentalno. Wszystko to jest pokazane bardzo szczegóowo i dokadnie.
· Epizodyczno, fragmentaryczno budowy. Kada cz moe by odrbn caoci. Pojedynek Achillesa z Hektorem, opis tarczy Achillesa, poegnanie Hektora z Andromach - jego on. Moe to wiadczy to o tym, e utwór powsta z poszczególnych pieni poczonych w cykl.
· Narrator obiektywny, wszechwiedzcy, czsto wyprzedza akcj, zachowuje dystans wobec opisywanych wydarze.
· Inwokacja - wezwanie do bóstwa o pomoc w pisaniu utworu. Autor jest wykonawc planu bogini.
· Patetyczny styl dostosowany do wagi zagadnienia i pozycji bohaterów.
· Realizm opisu. Sytuacje s prawdziwe. Bohaterowie maj typowe cechy i logiczny sposób postpowania.
· Realistyczny opis szczegóów.
· W eposie autor stosuje czsto retardacj (wstrzymywanie akcji) w najbardziej porywajcym momencie. Kiedy Achilles zamierza si dzid na Hektora - wówczas autor wstrzymuje akcj i opisuje wygld dzidy. To dowodzi, e by to utwór opowiadany.
· Homeryckie porównania, dugie, rozbudowane. Apostrofy równie rozbudowane. Przestawny styl wyrazów w zdaniu. Zabiegi te stwarzaj podniosy styl eposu.
KONTYNUACJE EPOSU
W redniowieczu kontynuacj bya epika rycerska "Pie o Rolandzie". Cenione s te same wartoci: tyzna fizyczna, sprawno, pogarda dla mierci i ch zdobycia sawy. Podobnie w "Cydzie" i w "Rycerzach okrgego stou". Utwory te s ukadane w cykle ("Pie o Rolandzie" naley do cyklu "Pieni Karolingów", wystpuje tam wiat ziemski i pozaziemski, lecz bogów greckich zastpi autor Bogiem chrzecijaskim) styl patetyczny, podporzdkowany doniosej treci.
Epos renesansowy - wiat pozaziemski jest ograniczony i potraktowany humorystycznie (w "Don Kichocie", kiedy bohater walczy z wiatrakami, wydaje mu si, e s to siy pozaziemskie.
Owiecenie - kontynuacj jest tutaj poemat heroikomiczny "Monachomachia" Krasickiego. Autor artobliwie ukazuje walk mnichów na wzór greckich herosów. Podniosy styl kontrastuje z dowcipn treci.
W romantyzmie powstaje epopeja, rónica si od eposu przede wszystkim brakiem czystoci gatunku, (synkretyzm rodzajowy i gatunkowy w "Panu Tadeuszu"). Podobiestwa z eposem: rozlego opisywanego wiata, dbao o szczegóy, opis narodu w wanej, przeomowej chwili (powstaje nowy naród szlachecki, ginie szlachta kontuszowa), inwokacja, fragmentaryczno opisu. Rónice: synkretyzm, elementy komiczne obok podniosego stylu, rozmaito nastrojów, brak wiata pozaziemskiego.
Inn epopej jest saga rodzinna pisana proz - "Noce i dnie" Marii Dbrowskiej. S tu przedstawione dzieje narodu w przeomowej chwili (dawne ziemiastwo schodzi ze sceny dziejów - Bogumi Niechcic po stracie majtków kupuje stuhektarowy i staje si ssiadem chopa. Córka Niechcica nie chce y na wsi - skoczya studia w Szwajcarii). Siostra pani Barbary Niechcicowej zakada sklep. Przedstawiony jest szeroki i szczegóowy obraz spoeczestwa. Cech rónic jest wnikliwy portret psychologiczny Barbary Niechcicowej.
"Chopi" Reymonta to epopeja chopska ukazujca spoeczno wiejsk w chwili przeomu dziejowego. Autor stosuje podniosy styl, w dziele wida elementy symbolizmu i impresjonizmu.
=================================================================================================
4. Biblia - czas powstania, jzyki, autorzy, najbardziej znane tumaczenia. Gatunki literackie wystpujce w biblii.
Sowo Biblia pochodzi od greckiego biblios i dosownie oznacza "ksigi".
CZAS POWSTANIA
Stary Testament: XIX - I w. p.n.e.
Nowy Testament: 51 - 96 r. n.e.
JZYKI
Stary Testament po hebrajsku, a niektóre fragmenty po aramejsku i grecku.
Nowy Testament po grecku (tylko Ewangelia w. Mateusza po aramejsku).
CZCI SKADOWE BOBLII
Stary Testament: 46 ksig - picioksig Mojeszowy (Tora) (ksigi: rodzaju (Genesis), wyjcia (Exodus), kapaska, liczb, powtórzonego prawa) oraz ksigi: psalmów, proroków, pism, historyczne.
Nowy Testament: 27 ksig - 4 Ewangelie, Dzieje Apostolskie, Listy Apostolskie, Apokalipsa w. Jana.
TUMACZENIA
1. przekad ST na j. grecki - Septuaginta
2. przekad na j. aciski - Wulgata
polskie:
1. XIII w. Psaterz Kingi
2. XIV w. Psaterz Floriaski
3. XV w. Psaterz Puawski
4. XV w. Biblia królowej Zofii
5. XVI w. Biblia Leopolity
6. XVI w. Biblia Jakuba Wujka
7. 1965 r. Biblia Tysiclecia
GATUNKI LIT. BIBLII
W Biblii spotykamy niemal wszystkie gatunki literackie, znane z literatury pozabiblijnej:
- PRZYPOWIE:
Utwór narracyjny, w którym przedstawione postacie i wydarzenia nie s wane ze wzgldu na nie same, lecz jako przykady uniwersalnych prawide i zasad ogólnoludzkiej egzystencji. Prosta i uboga fabua jest tylko ilustracj i pretekstem do ukazania wanych treci. Waciwa interpretacja przypowieci wymaga odrzucenia dosownego znaczenia utworu i przejcia do znaczenia ukrytego. Przypowie czsto posuguje si symbolem. Wyrónia si przypowie alegoryczn (która ma dwa plany, jej tre jest ukryta) oraz przypowie exemplum (tzn. dosown, wykadajc swe pouczenie bez metafory, jest wiernym przedstawieniem wzorca postaw).
- PSALM:
Jest to krótki utwór poetycki, w którym mieszaj si ze sob charakter modlitewny i pochwalny. Wypowied w psalmie skierowana jest do Boga. Do niego kierowane s proby, bagania, podzikowania. Psalmy zbudowane s z wersetów. Psalmy dzielimy na bagalne, pochwalne, dzikczynne, mdrociowe, patriotyczno - religijne.
- HYMN:
To uroczysta pie pochwalna, opiewajca np. czyj saw lub czyn patriotyczny. Moe to by take patetyczny utwór liryczny, o treci patriotycznej lub religijnej. Utwór ten nacechowany by najczciej patetyzmem i wzniosoci.
- LISTY:
Jest to pisemna forma wypowiedzi, skierowana do osoby lub instytucji. Dla Biblii list gra rol szczególn. Ze wzgldu na due odlegoci midzy miastami, a take na trudy podróy, list stawa si form przekazu Sowa Boego. Za jego porednictwem apostoowie pouczali i wyjaniali wiernym wszelkie wtpliwoci.
- APOKALIPSA:
(Z greckiego "apokalypsis" = odsonicie). Utwór, w którym zawarta jest prorocza, zwykle grona i przeraajca wizja przyszoci. Ta, pochodzca z Biblii, przypisywana jest Janowi Ewangelicie i zawiera mistyczne przepowiednie losów chrzecijastwa i koca wiata.
- KAZANIE:
Jest to tekst, wygaszany przez duchowiestwo do wiernych, najczciej podczas naboestwa. Kazaniem okreli te mona tre pisan takiego przemówienia.
- LAMENTACJA (TREN):
Jest to pie lamentacyjna, wyraajca al z powodu czyjej mierci, napisana na cze zmarego, rozpamitujca jego chwalebne czyny, zasugi, zalety. Tren jest gatunkiem nalecym do poezji aobnej.
- MODLITWA:
Jeden z podstawowych aktów wiary kadej religii, pojmowany jako mylowy lub sowny kontakt z bóstwem. Modlitwy dziel si na bagalne i dzikczynne.
- EPOS NARODOWY:
Jest to jeden z gatunków epickich, wyksztaconych w staroytnoci. Utwór ten jest z reguy wierszowany i bardzo rozbudowany. Przedstawia on losy bohaterów na tle wydarze wanych dla danej spoecznoci. Na plan pierwszy wysuwa si fabua. Charakterystyczny dla eposu jest jego podniosy i patetyczny styl.
- PIE:
Utwór liryczny, silnie zwizany z muzyk. Tematyka pieni obraca si moe wokó zagadnie takich jak przemijalno, krótkotrwao ycia, cnota, rozum, patriotyzm, niemiertelno poezji czy afirmacja ycia, natury, wiata i mioci. Pogldy filozoficzne stanowi najczciej tematyk pieni refleksyjnych.
- AFORYZMY (PRZYSOWIA):
Krótkie zdanie czy te myl, która zawiera moe dowcipnie i ironicznie sformuowan prawd, regu czy zasad yciow.
- ELEGIA:
To utwór liryczny, bez okrelonej miary wierszowej, zwykle o tematyce aobnej i refleksyjnym, smutnym nastroju, utrzymany w tonie skargi.
- KRONIKI:
Jest to chronologiczny zapis wydarze z ycia pastwa, organizacji lub instytucji. Kronika charakteryzuje si tym, i najczciej jest ona obiektywna oraz tym, e ogranicza si do odnotowania wydarze, bez podania ich zwizków przyczynowych.
- KODEKS PRAWNY:
Zbiór przepisów prawnych, regulujcych okrelon dziedzin ycia spoecznego.
- OPOWIADANIE:
To krótki utwór epicki. Najczciej opowiadanie ogranicza si do jednego wtku fabularnego. Charakterystyczne dla opowiadania jest wystpowanie lunej akcji (w której czsto wystpuj epizody) oraz brak wyranej konstrukcji.
- MONOLOG I DIALOG FILOZOFICZNY
- POEMAT EPICKI
- SAGA RODOWA
- PRZEKLESTWO
- WYROCZNIA
- NOWELA DYDAKTYCZNA
- LIRYKA MIOSNA
=================================================================================================
5. Przypowie biblijna, cechy gatunkowe, uniwersalizm przekazywanych treci. Omów na przykadzie przypowieci "O miosiernym Samarytaninie"
Przypowie, inaczej parabola, to utwór narracyjny z ycia codziennego, zawsze prawdopodobny, którego celem jest wyjanienie przy pomocy porównania nadrzdnych praw moralnych, filozoficznych czy religijnych. przypowie biblijna - to opowiadanie zmylone, lecz prawdopodobne, majce na celu wyjanienie przy pomocy obrazu (porównania) tajemnicy Królestwa Boego, jego istoty i wymaga stawianych czowiekowi. Przypowie biblijn cechuje:
- oszczdno sów, podkrelajcych tylko rzeczy istotne, zaczerpnite z ycia codziennego; sytuacje i sylwetki, postaci uchwycone krótko,
- forma i tre prosta, wymowna, obrazowa, a jednoczenie zagadkowa, wymagajca wyjanie,
- trafne podanie przy pomocy porównania jakiej prawdy ogólnej w formie krótkiej maksymy czy przysowia,
- apelowanie do sumienia i wspóczucie dla biednych i nieszczliwych
Przypowieci biblijne ucz czowieka godnie y, ukazujc prawdy moralne, wzory osobowe, postawy dobra i za oraz motywy postpowania ludzi. Ponadto obrazuj ludzkie uczucia i obyczaje oraz ycie codzienne.
Miosierny Samarytanin - wzór prawdziwej mioci bliniego
- przykad postawy moralnej czowieka miosiernego i litociwego, pouczajcy, e blinim jest kady czowiek bez wzgldu na na rodowo, ras czy stopie pokrewiestwa.
- przypowie moralna, zawierajca równie treci dogmatyczne o miosiernym umiowaniu grzeszników przez Boga.
- w znaczeniu alegorycznym Samarytanin to miosierny Chrystus, poraniony czowiek - grzeszna ludzko, a wino i oliwa - sakramenty wite kojce rany grzechu.
=================================================================================================
6. Motywy biblijne i ich funkcjonowanie w lit. póniejszych epok.
- Biblia, jako jedna z podstaw kultury europejskiej, stanowi zbiór tekstów, do których autorzy kolejnych epok odwouj si bardzo czsto: redniowiecze: wszelkie misteria tego okresu oparte s na motywach biblijnych; "Bogurodzica", która stanowi równie dokument historii naszego jzyka oparta jest na motywie z Biblii: jest prob do Matki Boskiej; jest te wiele odwoa do religijnoci wypywajcej przecie z Biblii: "Pie o Rolandzie", a dokadniej cay skomplikowany rytua mierci; renesans: Kochanowski odwouje si do Boga, jako wszechstwórcy w swoim "Czego chcesz od nas Panie" oraz w "Psaterzu Dawidów" parafrazuje biblijne psalmy; w Baroku równie pisano psalmy, a ze wzgldu na religijn skonno do pokuty za grzechy, rozpowszechniy si psalmy pokutne; w owieceniu patrzono na Bibli z punktu widzenia racjonalizmu (poznanie rozumowe, przez dowiadczenie), deizmu (Bóg stworzy, ale dalej nie ma wpywu) oraz ateizmu (negacji istnienia Boga); natomiast sentymentalizm patrzy na Bibli jako utwór przekazujcy niezmienne zasady etyczne, na których powinno by oparte ycie ludzkie; wdziano w niej równie obraz mentalnoci czowieka pierwotnego nieskaonego cywilizacj; romantyzm gruntownie zmienia pogld na Bibli: pojawiaj si odwoania do mesjanizmu narodowego (III cz. "Dziadów" pokazuje obraz walki narodowowyzwoleczej jako walk dobra ze zem, "Kordian"); pozytywizm jest kolejnym odejciem od Biblii i koncentracji na racjonalizmie, ale odwoania s: "Quo vadis" Sienkiewicza modernizm: biblia powraca, jednak pojawia si koncentracja na zu zawartemu w niej, co zwizane jest z poczuciem kryzysu i schykowoci cywilizacji: motywy katastroficzne: "Dies Irae" Kasprowicza (prezentowany jest dzie sdu ostatecznego, a Bóg wystpuje w roli bezlitosnego, który wymierza kar, cho ona sam jest przyczyn winy);