Bunt i ofiara - dwie postawy polskich bohaterów
romantycznych.
Sylwetka polskiego bohatera romantycznego tworzona była
pod wpływem wielu czynników. Duże znaczenie miały wpływy
zachodnioeuropejskie. Dlatego polski bohater romantyczny z wie-
lu utworów buntował się, podobnie jak jego europejscy poprzed-
nicy, przeciwko „zastanym” formom życia społecznego i politycz-
nego. Ale na stworzenie polskich sylwetek bohaterów wpływ
najistotniejszy miała sytuacja wewnętrzna w kraju, który był pod
zaborami.
Wybuchające co kilkanaście lat powstania (1830, 1848, 1863)
narodowowyzwoleńcze stworzyły potrzebę istnienia takiego boha-
tera, często wzorowanego na postaciach historycznych. Polscy
bohaterowie romantyczni tworzyli więc nowe wzorce postaw oby-
watelskich, w których właśnie najważniejszy był bunt przeciwko
zastanej rzeczywistości - niewoli narodowej i ofiara na rzecz oj-
czyzny, włącznie do poświecenia dla niej życia.
Nie byli to oczywiście bohaterowie jednorodni. Różnili się
od siebie często w zależności od czasu powstania utworu i osoby
autora. Zmienia się więc bohater romantyczny w zależności od po-
trzeb chwili, w bardzo różny sposób potrafi realizować swe zamie-
rzenia, zmienia poglądy i dążenia. Ale cel mają wszyscy jeden -
wyzwolenie kraju spod obcego panowania.
Konrad Wallenrod, tytułowy bohater powieści poetyckiej Ada-
ma Mickiewicza, jest człowiekiem zbuntowanym od urodzenia.
Najpierw więc buntuje się przeciwko Krzyżakom, którzy porwali
go za młodu z domu rodzinnego na Litwie, później, kiedy już pow-
rócił do kraju rodzinnego, buntuje się przeciwko słabości Litwinów
i potędze Krzyżaków. W domu szczęścia nie znalazł, bo go nie było
w ojczyźnie - pisze o nim Mickiewicz. Jako dorosły już człowiek
wie, że aby zwyciężyć silniejszego przeciwnika, działać może tylko
podstępnie. Opuszcza więc żonę i przechodzi na stronę wroga, aby
tam realizować od dawna zamierzony plan. Poświęca więc dla Lit-
wy wszystko - życie osobiste, dom rodzinny, honor rycerski, a póź-
niej nawet życie. Podszywa się pod słynnego rycerza krzyżackiego
Konrada Wallenroda i do końca działa podstępnie, aby zwyciężyć
Zakon od wewnątrz. Po dokonaniu swojego zamierzenia zabija się,
wypijając truciznę. Zarówno przez Krzyżaków, jak i Litwinów uzna-
wany jest za zdrajcę, jeden jedyny poeta Halban wie o jego praw-
dziwych dokonaniach. Jest więc Konrad bohaterem romantycznym
typowym dla polskiego romantyzmu. Bunt i ofiara to najważniejsze
postawy w jego życiu. Tworząc taki typ bohatera, Mickiewicz uka-
zał Polakom drogi postępowania i sposoby walki, jakie trzeba pod-
jąć z silniejszym od Polski przeciwnikiem - Rosją.
Nieco inny charakter ma historia Gustawa z II i IV części Dzia-
dów. Ale i on od wczesnej młodości przeżywa bunt. Nie może za-
aprobować zdrady ukochanej, która wyszła za mąż za bogatego
ziemianina, zaś odrzuciła biednego poetę. Jednak pod wpływem
dawnego nauczyciela, księdza, usiłuje zapomnieć o swej tragedii
i życie poświęcić Ojczyźnie. W III części Dziadów w „Prologu” Gu-
staw w sposób symboliczny przemienia się w Konrada, bojownika
o sprawę narodową. Młody Konrad jest Filaretą, ale również poetą.
Swoją twórczością chce walczyć o szczęście ludzi - Polaków na-
wet z Bogiem. Wie, że taka powinna być rola poezji - odzwiercie-
dlać potrzeby epoki, ukazywać dążenia narodu w walce o wolność.
Ten zbuntowany poeta chciałby stanąć na czele swojego narodu.
Jest gotowy wziąć na siebie wszystkie jego cierpienia, podobnie
jak mityczny Prometeusz. Ofiara Konrada ma jednak charakter sa-
motnej walki. Podejmuje ją w imię swojego narodu, dla którego
pragnie wywalczyć wolność.
Bunt przeciwko zaborcom, a nawet Bogu, który zezwolił na
klęskę listopadową Polaków, jest więc typowy dla Konrada jako
bohatera romantycznego. Również typowa jest jego późniejsza
ofiara z życia na rzecz własnego narodu.
Postawa Kordiana, głównego bohatera Kordiana Juliusza Sło-
wackiego, miała podobny charakter. Poznajemy go, gdy jest mło-
dzieńcem jeszcze niezupełnie dojrzałym. Wraz z upływem lat po-
eta-Kordian, poszukujący usilnie sensu życia, dostrzega otaczają-
cą go rzeczywistość, której, podobnie jak bohaterowie Byrona, nie
może zaakceptować. Buntuje się przeciwko kultowi pieniądza
w Europie, postawie Watykanu wobec Polski, a przede wszystkim
tyranii politycznej Rosji. Kiedy zawodzą go wszyscy i wszystko, po-
stanawia złożyć ofiarę ze swojego młodego życia i dokonać zama-
chu na cara Rosji, który jest sprawcą niewoli narodowej Polaków.
Jednak na skutek Strachu i Imaginacji załamuje się, nie dokonuje
zabójstwa i oczekuje w szpitalu wariatów na wyrok śmierci. Praw-
dopodobnie poniesie na rzecz ojczyzny największą ofiarę - życie.
Inaczej rysuje się postać innego bohatera romantycznego,
Jacka Soplicy z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. Utwór powstał
w roku 1834, kiedy to emigracja zdawała sobie sprawę z tego, jakie
były przyczyny klęski listopadowej. Dlatego Jacek Soplica będzie
już nowym typem bohatera romantycznego. W młodości, przeżyw-
szy nieszczęśliwą miłość do córki bogatego magnata, buntował się
przeciwko różnicom społecznym obowiązującym w świecie XIX-
wiecznym. Ten bunt i chęć zemsty prowadzą go do zabójstwa. Po-
stanawia on odtąd zmienić swoje życie. Bunt i nienawiść kieruje
przeciwko wrogom ojczyzny - zaborcom, Rosjanom. Wstępuje
do zakonu i jako ksiądz Robak staje się działaczem i emisariuszem
politycznym. Całą więc resztę swego życia ofiarowuje ojczyźnie.
Nie szczędzi dla niej zdrowia i sił, bierze udział w wielu bitwach,
np. pod Jeną, wielokrotnie osadzany jest w więzieniach ruskich
i pruskich, z których jednak zawsze wychodzi cało. Marzeniem jego
życia staje się wywołanie powstania na Litwie w momencie wkro-
czenia na nią wojsk polskich i francuskich, idących w roku 1812 na
Moskwę. Ksiądz Robak nie przypomina jednak Konrada ani Kordia-
na. Nie jest on poetą ani wielkim indywidualistą, jak tamci. Nie po-
dejmuje walki samotnej, ale agituje szlachtę i chłopów do wspól-
nego działania na rzecz kraju.
A przed ucztą potrzeba dom oczyścić z śmieci;
Oczyścić dom, powtarzam, oczyścić dom, dzieci
tłumaczy ksiądz Robak zebranym w karczmie.
Jacek Soplica, jako typowy bohater romantyczny, buntuje się
i ponosi ofiarę z życia, raniony w bitwie z Moskalami. Ale jest już
nowym typem bohatera, ponieważ potrafi znaleźć wspólny język
z ludźmi i zachęcić ich do wspólnego działania na rzecz kraju.
Bohaterowie romantyczni nie wywalczyli dla Polski niepodle-
głości. Ale swoim buntem i ofiarnością przypominali rodakom,
że nie można pogodzić się z utratą niepodległości i nadal trzeba
podejmować działania na rzecz wyzwolenia. Ofiara złożona z ich
życia nie była więc daremna, uczyła postaw politycznych i przypo-
minała następnym pokoleniom o ich odrębności narodowej.