<Łukasz Czaplicki>
(zag. 1&2, t. 4) Antyk grecko-rzymski a cywilizacja europejska
Funkcje mitu w naszej współczesności.
1. Frazeologizmy pochodzące z mitologii, a ciągle używane w języku współczesnym, np. puszka Pandory, syzyfowe prace, nić Ariadny, pięta Achillesa, ikaryjski lot, stajnia Augiasza, znaleźć się w labiryncie, znaleźć się w objęciach Orfeusza (zasnąć), róg obfitości, wierna jak Penelopa, pod Egidą (pod opieką), biały kruk, itp.
2. Z mitów pochodzą nazwy kwiatów (narcyz, hiacynt), nazwy geograficzne (Morze Ikaryjskie, Europa, Ateny), znaki zodiaku, nazwy planet.
3. Zbiór pojęć i nazw, np. ścięgno Achillesa, furia, aura, hipnoza, higiena, akademia, atlas, aula, laur.
4. Imiona: Irena, Helena, Agata, Katarzyna, Grzegorz, Zofia, Małgorzata.
5. Nauka (niewiele, bo wystarczy powiedzieć, że w czasach antyku powstała i się klarowała)
U swych początków pojęcie nauki obejmowało najróżniejsze niesamodzielne dziedziny (filozofię, etykę, matematykę, nauki przyrodnicze). Próbę ich rozdzielenia podjął Arystoteles, który wyodrębnił z filozofii logikę i uznał jako podstawowe narzędzie wszelkiej nauki. Rozróżniał (początkowo w zakresie dziedzin filozofii) poetykę, ekonomię, fizykę, biologię, itp. Skategoryzowane kierunki naukowe zaczęły się rozwijać niezależnie i dynamicznie.
6. Sztuka (Skupiłem się na literaturze, bo uważam, że jest najważniejsza do matury)
Do prawie całej sztuki antycznej - greckiej i rzymskiej - można odnieść to, co Johann Joachim Winckelmann (1717-1768), twórca nowożytnej archeologii, pisał o sztuce starożytnej Grecji: „szlachetna prostota i spokojna wielkość”. Takie wartości będą prezentowały dzieła nawiązujące do antyku.
Przykłady:
W Polsce na przełomie średniowiecza i renesansu rzeźba, malarstwo i architektura
Klasycyzm polski w m.in. w zagadnienia_3/13.zjawisko_klasycyzmu_w_sztuce.doc
Literatura
Literatura powstawała najpierw jako ustna opowieść ludzi o zdarzeniach mitycznych i historycznych, jako pieśń śpiewana przy dźwiękach instrumentu sławiąca herosów, czyli bohaterów, czy też jako hymn (pean lub dytyramb) wysławiający jakieś bóstwo. I tak w przedliterackiej postaci rozwijała się sztuka opowiadania i wyrażania przeżyć przez całe wieki. Dopiero przyjęcie przez Greków od Fenicjan pisma prasemickiego dało prawdziwy początek tej dziedzinie sztuki. Tradycyjnie Homera uważa się za ojca literatury greckiej. Zaś Arystoteles dokonał podziału na trzy zasadnicze rodzaje:
Epika np.
eposy Homera („Iliada” i „Odyseja”) i Wergiliusza(„Eneida”) zagadnienia_3/4.gatunki_literackie_charakterystyczne_dla_poszczegolnych_epok.doc
Liryka np.
strofy safickie (kunsztowna forma 4-wersowego wiersza, np. „Hymn do Afrodyty”)
poezja tyrtejska (patriotyczna, np. „Rzecz to piękna”)
anakreontyki (lekka, biesiadna lub miłosna tematyka i pogodny nastrój, np. „Słodki bój”)
ody (Pindara utwory o podniosłym, patetycznym charakterze, sławiące wybitną jednostkę lub upamiętniające wielkie wydarzenie, np. „Ody pytyjskie”, „Ody nemejskie”)
epigramaty (krótki, pełen treści filozoficznych dwuwiersz, czyli dystych; np. „Los” Symonidesa)
sielanki (inaczej bukoliki, ukazujące arkadię, lekkie pasterskie życie, mistrz gatunku - Wergiliusz)
pieśni (carmina, np. Horacego „Pieśń 30” z cyklu „Pieśni III” - „Exegi monumentum...”)
hymny, peany, dytyramby i inne...
Dramat (tragedia, komedia... temat: zagadnienia_1_2/3.Teatr_na_przestrzeni_epok.doc
Nawiązania (źródło - „Przez epoki”)
Literackie nawiązania do starożytności z grubsza podzielić można na dwa rodzaje. Pierwszy polega na wykorzystaniu bohaterów i tematów mitologii i antycznej literatury. Mamy wówczas do czynienia z próbą nowego przedstawienia postaci czy ujęcia problemu, a to, jak artysta tego dokonuje, zależy od jego indywidualnego stylu. Drugi rodzaj nawiązań - to świadome odwołania do antycznych idei, starożytnej filozofii, sztuki, ówczesnego systemu wartości. Przykłady nawiązań pierwszego typu z łatwością znajdziemy w każdej epoce, z wyjątkiem średniowiecza. Nawiązania drugiego typu wiążą się z postulatem odnowy starożytnych ideałów, czyli z humanizmem renesansowym, klasycyzmem oświeceniowym oraz dwudziestowiecznym, którego przedstawicielami są tacy poeci, jak Thomas Stearns Eliot, Ezra Pound, a w Polsce m.in. Leopold Staff, Zbigniew Herbert, Czesław Miłosz. Dla wszystkich tych nurtów wspólne jest założenie, że istnieje konieczność czerpania z antyku przykładów postaw etycznych, a przede wszystkim - wzorów sztuki poetyckiej. Prawdziwa kariera nawiązań do antyku zaczęła się od renesansu, będącego zresztą epoką całkowitej fascynacji starożytnością - zapewne trochę na zasadzie opozycji do średniowiecza, które odrzucało czasy starożytności jako pogańskie.
A oto krótki przegląd nawiązań do antyku w historii literatury.
Średniowiecze
Filozofia św. Augustyna, który z myśli Platona przyjął to, co dało się pogodzić z chrześcijaństwem.
Filozofia św. Tomasza, który dokonał adaptacji filozofii arystotelesowskiej do myśli chrześcijańskiej.
Renesans
Do poetyki klasycznej, tematyki mitologicznej, antycznego humanizmu, idei „złotego środka” - nawiązują właściwie wszyscy ważniejsi twórcy epoki. Jan Kochanowski w całej swojej twórczości, lecz na szczególną uwagę zasługują: pierwsza polska tragedia - „Odprawa posłów greckich”, oparta na wątku zaczerpniętym z mitu o wojnie trojańskiej, mająca formę tragedii klasycznej, oraz „Treny”, które wprowadzają nieznaną tradycji tego gatunku formę cyklu trenologicznego. Klemens Janicki - w „Elegii o sobie samym do potomności”. Szymon Szymonowic - w „Sielankach”.
Ze wzmianek pisarzy antycznych zostaje wywiedziony pod koniec XVI wieku tzw. mit sarmacki.
Barok
Odejście od norm klasycznej epopei i próby stworzenia narodowego eposu rycerskiego na wzór przełożonego wówczas przez Piotra Kochanowskiego dzieła Torquata Tassa „Jerozolima wyzwolona”. Najwybitniejsza z tych prób, choć odbiegająca od wzoru, to „Transakcja wojny chocimskiej” Wacława Potockiego.
Przetworzone motywy i wątki mitologiczne, gatunki wywodzące się z antyku: pióra Samuela Twardowskiego ( zwanego Wergiliuszem polskim) sielanka „Dafnis w drzewko bobkowe przemienieła się”, panegiryki, cykl trenów „Mariannie T., wdzięcznej dziecinie, jedynaczce swojej”; Daniela Naborowskiego „Treny na śmierć księcia Radziwiłła”, epitafia.
Ornamentyka językowa odwołująca się do antycznych motywów i postaci.
Oświecenie
Poetyka klasyczna (gatunki!) wzorem dla klasycystów: Ignacego Krasickiego „Hymn do miłości ojczyzny”, „Bajki i przypowieści”, „Satyry”, poematy heroikomiczne - „Myszeis” i „Monachomachia”; Stanisława Trembeckigo „Bajki niektóre Ezopa...”, „Oda na ruinę zakonu jezuitów”, poemat „Sofiówka" (wykorzystujący wątek mitologiczny).
Odwołanie do „Odysei” - motyw wędrówki jako organizujący utwór: Jonathana Swifta „Podróże Guliwera do wielu odległych narodów świata”; Igncego Krasickiego „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”.
Zaczerpnięte z antyku imiona postaci w utworach sentymentalnych, np. Franciszka Karpińskiego „Laura i Filon”.
Romantyzm
Mit prometejski jako źródło inspiracji: Adama Mickiewicza „Dziadów cz. III”; Juliusza Słowackiego „Kordian”; C. K. Norwida „Promethidion”.
Natchnienie antyczne i tematyka patriotyczna: prócz wymienionych utworów, Zygmunta Krasińskiego „Irydion”, Kornela Ujejskiego „Maraton”.
Forma ody: Adam Mickiewicz „Oda do młodości”; eposu - „Pan Tadeusz”.
Pozytywizm
Moda na powieści o początkach chrześcijaństwa (starożytny Rzym): Józefa Ignacego Kraszewskiego „Rzym za Nerona”, Henryka Sienkiewicza „Quo vadis”.
Młoda Polska
Idea apollińskości i dionizyjskości w filozofii Fryderyka Nietzschego - „Narodziny tragedii”.
Odwołania do postaci i motywów mitologicznych oraz do antycznej literatury i filozofii: Kazimierza Przerwy-Tetmajera wiersze: „Prometeusz”, „Narodziny Afrodyty”, „Psyche”, „Szalony Faun”, „Ikar”, „Herakles”, „Z motywów starożytnych”; Jana Kasprowicza tom „Ginącemu światu”, poemat „Wojtek Skiba”, cykl wykładów „O Prometeuszu i prometeizmie”; Leopolda Staffa wiersze ze zbioru „Uśmiechy godzin”; Lucjana Rydla tom „Poezje”.
Połączenie wątków mitologicznych z polskimi, wpływ tragedii greckiej: dramaty Stanisława Wyspiańskiego „Noc listopadowa”, „Akropolis”; oryginalne przetworzenie mitów: tegoż „Powrót Odysa”, „Achilles”, „Protesilas i Laodamia”.
Mit o Demeter i Korze podstawą konstrukcji powieści i wykładnikiem jej sensu ideowego: Wacława Berenta „Ozimina”
Wiek XX
Nastawienie proantyczne skamandrytów (Skamander to rzeka opływająca Troję) i „dionizyjskość” ich postawy twórczej: Juliana Tuwima zbiór „Sokrates tańczący”; Jarosława Iwaszkiewicza tom „Dionizje”; Kazimierza Wierzyńskiego zbiory „Wiosna i wino” oraz „Wróble na dachu”; rozrachunek z przeszłością w zbiorze Jana Lechonia „Karmazynowy poemat”, z otwierającym go wierszem „Herostrates”; kult fizycznej sprawności w tomie Kazimierza Wierzyńskiego „Laur olimpijski”; Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej zbiór „Róże dla Safony”.
Odwołanie do „Odysei” - motyw wędrówki jako organizujący utwór: Jamesa Joyce'a, „Ulisses”; Tadeusza Konwickiego „Mała Apokalipsa”; film Stanleya Kubricka „Odysea kosmiczna 2001”.
Twórczość klasycystów, poetów odwołujących się do antycznych idei, wątków i klasycznej poetyki: wiersze Zbigniewa Herberta „Do Apollina”, „Apollo i Marsjasz”, „Dlaczego klasycy”, „Do Marka Aurelego”, „Dedal i Ikar”, „Nike, która się waha”, „Stary Prometeusz”, „O Troi”; Czesława Miłosza „Portret grecki”.
Poezja wykorzystująca motywy mitologiczne: Leopolda Staffa „Odys”; Władysława Broniewskiego „Nike”; Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego poemat „Niobe”; Ernesta Brylla „Wciąż o Ikarach głoszą”; Tadeusza Różewicza „Prawa i obowiązki”.
Poetyckie odwołania do antycznej filozofii: Czesława Miłosza „Heraklit”; Wisławy Szymborskiej „W rzece Heraklita”; Zbigniewa Herberta „Do Marka Aurelego”; Tadeusza Kubiaka „Na temat srebra poetów, wyobraźni i Platona”.
Odwołanie do „Antygony” Sofoklesa: Janusz Głowacki, „Antygona w Nowym Jorku”
7. Filozofia
Filozofowie przyrody:
Tales z Miletu (VII w. p.n.e.) - uznał, że arche, czyli zasadą, elementem, od którego początek biorą kolejne zdarzenia jest woda. Należą doń słowa: „Poznaj samego siebie” i „Używaj z umiarem”.
Heraklit z Efezu (ok. 544-484 r. p.n.e.) - uznał, iż arche to ogień i ciągła zmienność, czyli „panta rhei”(wszystko płynie), która to idea wyraża się w słowach: „Cały wszechświat jest rzeką i płynie zawsze jak rzeka”.
Szkoły filozoficzne
Związek Pitagorejski (założ. w VI w. p.n.e.) - starali się o doskonałość duchową, szukali w świecie matematycznej i muzycznej harmonii, wierzyli w metempsychozę (wędrówkę dusz); Pitagoras nazwał wszechświat kosmosem, czyli ładem, a także głosił teorię kulistości Ziemi i heliocentryzmu.
Sofiści - płatni nauczyciele sztuki dyskusji, walki słownej i logicznego rozumowania; sofizmaty, techniki udowadniania twierdzeń fałszywych; Przedstawiciele: Gorgiasz, Hippiasz.
Cynicy - mistrzem ich był Antystenes (444-368 r. p.n.e.), uważali, że szczęście daje tylko pełne panowanie nad sobą i niezależność od dóbr, państwa; skrajnym cynikiem był Diogenes z Synopy.
Stoicy - życie zgodne z rozumem; apatheia (beznamiętność); założyciel - Zenon z Kition (336-264 r. p.n.e.); sławni stoicy: Seneka, cesarz Marek Aureliusz. (więcej w Periodyzacji, str. 4)
Epikurejczycy - warunkiem szczęścia była ataraksja (stan, kiedy brak jest cierpień i trosk); Epikur (341-270 r. p.n.e.) cenił przede wszystkim przyjaźń i mądre, spokojne życie z dala od wydarzeń politycznych, a nie, jak się uważa, uciechy cielesne; propagatorem idei w Rzymie był Lukrecjusz. (więcej w zagadnienia_3/32.periodyzacja_literatury_polskiej.doc, str. 4)
Wielka trójka (powiązani relacjami mistrz-uczeń, każdy założył własną, odrębną ideowo szkołę filozoficzną)
Sokrates (469-399 r. p.n.e.) - powiedział: „Jedno wiem, że nic nie wiem”, które to słowa wypływały z przekonania o istnieniu bezwzględnej prawdy oraz dobra i gotowości do ich poszukiwań; centrum jego zainteresowań była etyka; stosował dialog, jako technikę nauczania; uważał, że złe zachowanie wypływa z niewiedzy - wiedza równa się czynieniu dobra; demokracja ateńska skazała go na śmieć (przez samobójstwo), ponieważ zuchwale odpowiadał na zarzuty.
Platon (427-347 r. p.n.e.) - stworzył pierwszy syntetyczny system filozoficzny, którego struktura miała charakter dwoisty (doskonała idea - jej odbicie w rzeczywistym świecie); za prawdziwą poezję uważał powstałą pod wpływem natchnienia, „ boskiego szału” (stąd idea wieszcza, genialnego poety), wszelkie naśladownictwo uważał za bezcelowe i dlatego potępiał artystów; napisał rozprawę polityczno-filozoficzną „Państwo”, przedstawiającą jego wizje doskonałego ustroju, która składała władzę w ręce filozofów
Arystoteles (384-322 r. p.n.e.) odrzucił platońską teorię idei i uznał, że istnieją tylko rzeczy realne i rzeczywiste, choć złożone z materii i formy (zachował pewną dwoistość); głosił zasadę „złotego środka” w postępowaniu, odrzucał skrajności; to jemu zawdzięczamy myślenie za pomocą ustalonych kategorii, które służą nam do porządkowania wiedzy o świecie; nauczyciel Aleksandra Wielkiego (porażka wychowawcza); nie zgadzał się z platońską ideą „boskiego szału”; autor „Poetyki”, która na całe pokolenia określiła reguły tworzenia literatury, ustaliła takie pojęcia, jak mimesis, katharsis, decorum; jego filozofia stała się podstawą średniowiecznej scholastyki.
8.Wyznaczniki klasycystyczne
Klasycyzm - kierunek stylizowany na wzór sztuki antycznej odnoszący się do starożytnej kultury gr. a. rz. (zwł. od V do IV w. p.n.e.); cechy: dążący do harmonii, zgodności z zasadami proporcji, umiaru, równowagi treści i formy; doskonały, uznany za wzór, typowy; tradycyjny
Chcesz więcej, czytaj temat
Mitologia - źródło archetypów i toposów
archetyp - pierwowzór, czyli pierwszy wzorzec ludzkich postaw i zachowań tkwiący w zbiorowej świadomości każdego społeczeństwa, cechuje się tym, że jest niezmienny, np.: archetyp wierności - Penelopa, człowieka zbuntowanego / męczennika - Prometeusz, marzyciela - Ikar, siły - Herakles, człowieka mężnego - Achilles, miłości matczynej - Demeter, praca bezcelowa / przezwyciężenie trudności codziennego życia - Syzyf
topos - powtarzający się w literaturze na przestrzeni wieków motyw lub obraz, np.: Arkadia, pola elizejskie, Hades, Amor, itp.
Warto wiedzieć; niektórzy bogowie olimpijscy:
Dzeus/Jowisz - pan błyskawic i piorunów
Atena/Minewra - bogini mądrości i wojny
Apollo - bóg sztuki, ideał wdzięku męskiego i młodości, towarzyszyły mu muzy
Hefajstos/Wulkan - bóg ognia, patron rzemieślników
Afrodyta/Wenus(Wenera) - bogini miłości
Eros/Amor - bóg miłości
Ares/Mars - bóg wojny
Hestia/Nesta - bogini ogniska domowego
Dionizos/Bachus - bóg wina i rozrywki
Temida - grecka bogini sprawiedliwości i prawa