NAZWA EPOKI RAMY CZASOWE |
FILOZOFIA |
WYDARZENIA POLIT., GOSP., SPOŁECZNE KRAJU |
WZORZEC BOHATERA |
GATUNKI LITERACKIE |
GŁÓWNE DZIEŁA I ICH PROBLEMATYKA |
OŚWIECENIE
Nazwa - światło naturalne, mające swoje źródłó w wie-dzy przyrodniczej („lumen naturale”) i w ludzkim rozumie.
Ramy czasowe:
a) w Europie - połowa XVII w. / lata początkowe XIX w.
b) w Polsce - lata 30-te XVIII w. do 1822 r.
Cechy epoki: postęp w duchu przemian społecznych i ekonomicznych; humanitaryzm, wyrażający się w poszanowaniu godności każdego człowieka, bez względu na pochodzenie społeczne, przynależność narodową, wyznanie; walka z przesądami, dążenie do upow-szechnienia oświaty i do roz-woju nauk; szeroko pojęty utylitaryzm; walka o czystość języka: St. Konarski „O pop-rawie wad wymowy”; klasy-cyzm, (rubryka nr 5 w tabeli).
|
„Wiek filozofów” I. Racjonalizm („rationalis” = rozumowy): prąd zainicjo-wany przez Kartezjusza („myślę, więc jestem”), głoszący, że rozum to jedyne źródło prawdziwej wiedzy i kryterium prawdy. Z racjona-lizmu wywodzą się: a) ateizm - pogląd zaprzecza-jący istnienie Boga; b) deizm - odrzucenie „zabo-bonu”; wiara wyłącznie w Boga II. Empiryzm (twórca - Franciszek Bacon): świat można poznać jedynie po-przez zmysły (wzroku, słu-chu itp.) i doświadczenie. John Locke - umysł ludzki to „nie zapisana lista”, a wsze-lka wiedza ma swe źródło w doświadczeniu zewnętrznym (zmysłowym) i wewnętrznym (czyli refleksji). III. Utylitaryzm: za najważ-niejszy cel działania uznawał pożytek jednostki i społe-czeństwa - „największe szczęście największej liczby ludzi” IV. Humanitaryzm - zasada równości i braterstwa wszys-tkich ludzi; dążenie do ulże-nia doli ludziom, oszczędz-ania im cierpień, zapewnie-nia warunków pełnego roz-woju.
|
1. I faza epoki Do roku 1764: czasy saskie - upadek gospodarczy, zniszczenie wojnami, anarchia, upadek oświaty; 2. II faza epoki a) wydarzenia polityczne: - 1764 - koronacja Stanisława Augusta Poniatowskiego, początek epoki sta-nisławowskiej - 1772 - I rozbiór Polski - 1773 - Komisja Edukacji Narodowej - 1788-1792 - Sejm Wielki - 1791 - Konstytucja 3 Maja - 1793 - II rozbiór Polski - 1794 - powst. kościuszkowskie - 1795 - III rozbiór Polski b) wydarzenia kulturalne epoki stanis-ławowskiej: - Biblioteka Załuskich (1747) - Collegium Nobilium (1740-1832) - Monitor (1765-1785): czasopismo pragnące wychować czytelnika (popra-wa obyczajów, walka o język polski, popularyzacja osiągnieć nauki) - Szkoła Rycerska (Kościuszko, Jasiń-ski, Kniaziewicz, Sowiński) - Towarzystwo Przyjaciół Nauk (1800-1832) - Towarzystwo do Ksiąg Elementar-nych: opracowywanie podręczników i programów szkolnych (gramatyka Kopczyńskiego) - „Zabawy przyjemne i pożyteczne”: tygodnik literacki - obiady czwartkowe, spotkania u kró-la Stasia (na Zamku Królewskim lub w łazienkowskim „Pałacu na wo-dzie”), na które przychodzili najwybit-niejsi poeci, publicyści, działacze poli-tyczni. Dyskutowano, czytano nowe ut-wory, omawiano plany reform. W spot-kaniach u Stanisława Augusta Ponia-towskiego, które miały miejsce w la-tach 1770-1788, uczestniczyli m.in.: St. Konarski, F. Bohomolec, A. Naru-szewicz, I. Krasicki.
|
1. Człowiek „oświecony”, mądry, wykształcony, toleran-cyjny, nowocześnie myślący, zwolennik reform, patriota, demokrata (Podkomorzy, Walery) 2. Konserwatysta, zwolennik „złotej wolności” szlachec-kiej, nieuk, często pijak, czło-wiek pełen pychy, nie dbający o właściwe wychowanie i wykształcenie dzieci, dbający o dobra materialne bardziej niż o dobro ojczyzny czy włas-nych dzieci (Starosta Gadul-ski) 3. Kosmopolici - ludzie obojętni wobec spraw własnej ojczyzny a) „żony modne”: rozkapry-szone, zmanierowane, zauro-czone obcymi wzorami, lepiej mówiące po francusku niż po polsku (Starościna); b) „fircyk w zalotach”: łow-ca posagów; nieuk; uwiel-biający wszelkiego rodzaju przygody, hulanki; bezkry-tyczny; bałwochwalczy w sto-sunku do obcej kultury; bawi-damek (Szarmancki) |
Style: 1. Dominuje klasycyzm a) rozum najwyższą instancją i naj-doskonalszym instrumentem pozna-nia świata b) wiara w postęp, nie poddawanie się przeciwnościom c) ideał: człowiek działający w zgo-dzie z prawami natury d) literatura ma być użyteczna, ma uczyć właściwego postępowania (bawiąc lub karcąc) e) ważne ogólne prawa, wartości, typy ludzkie, mądrość (uniwersa-lizm); uczucia osobiste („ja”) na drugim planie f) dbać o jasność, piękno i czystość języka (poetyka starożytna udosko-nalona przez Boileau: piękno to ład, harmonia, zgodność treści i formy) 2. Rokoko - styl związany głównie z wnętrzami, z salonem; to styl mi-niatury (zaciszne pokoiki); pastelo-wych barw; lustrzanych tafli; drob-nych, ozdobnych ornamentów. W literaturze - poezja rokokowa słu-żyła wyłącznie rozrywce i zabawie, przybierała formę małych utworów poetyckich, żartobliwych, zabaw-nych, pełnych wdzięku (Kniaźnin - „Miła niewola”) 3. Sentymentalizm: poezja będąca przeżyciem uczuciowym; bohater to człowiek, który cierpi z miłości, ale jego cierpienie jest łagodne (F. Kar-piński „Laura i Filon) _________________________
|
1.Ignacy Kracicki a) bajki: „Malarze”, „Szczur i kot”, „Ptaszek w klatce”, „Wstęp do bajek” b) satyry: „Do króla”, „Pijań-stwo”, „Żona modna”, „Świat zepsuty” c) „Monachomachia - poemat heroikomoczny d) „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”-powieść dydaktyczna 2. J. U. Niemcewicz - „Powrót posła” 3. F. Karpiński - „Laura i Filon”, „Do Justyny. Tęskność na wios-nę” 4.Publicystyka a) St. Konarski - prekursor oświecenia: - walka z „liberum veto”: „O skutecznym rad sposobie” (histo-ria wszystkich zerwanych pol-skich sejmów) - reforma oświaty: Collegium Nobilium - walka o czystość języka: „O poprawie wad wymowy” b) Hugo Kołłątaj: „ojciec” Kon-stytucji 3 Maja; „Anonima lis-tów kilka”, „Do prześwietnej Deputacji”; rzecznik postępu i wolności wszystkich stanów (wolność dla chłopów; ochrona ich bytu), wzmocnienia władzy królewskiej, zniesienia liberum veto, utworzenia silnej armii, utworzenia drugiej izby parla-mentu dla mieszczan c) St. Staszic: „Uwagi nad ży-ciem Jana Zamojskiego”, „Przes-trogi dla Polski” - likwidacja liberum veto w wolnej elekcji; równe prawa dla wszystkich
|