II. KONSTYTUCJA

1. Termin

KONSTYTUCJA - (łać. costituere) porządkowanie, ustanawianie, urządzenie.

• W odniesieniu do państwa oznacza akt umożliwiający urządzanie państwa.

• Dzisiejsze pojęcie: akt prawny, który urzeczywistnia tak określone cele.

• Termin „konstytucja” stosuje się w różnych znaczeniach, m.in. jako szczególny sposób organizacji życia społecznego i politycznego. W tym kontekście termin ten jest równoważny pojęciu formy państwa czy systemu rządów.

2. Podział w klasyfikacjach konstytucji

1) Konstytucja w sensie materialnym i formalnym.

• POJĘCIE MATERIALNE - konstytucja obejmuje wszystkie normy pisane jak i zwyczajowe (niespisane i niepisane), pod warunkiem, że odnoszą się one do zasad ustroju państwowego i funkcjonowania państwa, czyli do tego, co nazywamy przedmiotem prawa konstytucyjnego.

• Np. konstytucja Wielkiej Brytanii (tworzy ją ogół norm prawnych, które regulują podstawy ustroju politycznego, bez względu na formę aktów prawnych w których te normy są zawarte). Na konstytucje taką składają się zarówno liczne ustawy (akty prawa pisanego) z różnych epok, jak i różnego rodzaju akty pochodzące od parlamentu, uchwały parlamentu, zwyczaje konstytucyjne - konwenanse konstytucyjne oraz zwyczajowe prawo konstytucyjne.

• Zwyczajowe powszechne prawo konstytucyjne - normy prawne nieuchwalone przez parlament, lecz wykształcone w drodze długotrwałej praktyki. Państwo uznaje te normy zwyczajowego prawa i zapewnia ich przestrzeganie.

• 
  Z tego powszechnie obowiązującego zwyczajowego prawa wyłania się cały szereg istotnych zasad umożliwiających funkcjonowanie systemu rządów parlamentarnych w Wielkiej Brytanii, które następnie zostały przyswojone w wielu konstytucja pisanych np. zasada kontrasygnaty.

• POJĘCIE FORMALNE - ogół norm prawnych przyjętych w drodze szczególnego postępowania i zawartych w akcie prawnym o szczególnej nazwie.

KONSTYTUCJA PISANA = FORMALNA

KONSTYTUCJA NIEPISANA = MATERIALNA

2) Konstytucja pisana i niepisana

• KONSTYTUCJA PISANA - jeden akt podstawą systemu prawnego państwa, ale może obejmować także kilka bądź kilkanaście aktów prawnych, które mają taką samą moc prawną:

• Izrael - na jego konstytucję składa się 11 ustaw konstytucyjnych.

• Finlandia do 1999r. - na konstytucję pisana składało się 5 ustaw konstytucyjnych (1919, 2. z 1922, 1928, 1951 ).

• KONSTYTUCJA NIEPISANA - mamy z nią doczynienia wtedy, kiedy brakuje 1 albo kilku aktów, które budują podstawę ustroju danego państwa.

3) Konstytucja rzeczywista i fikcyjna

• KONSTYTUCJA RZECZYWISTA - pojęcie to stworzył niemiecki socjaldemokrata Ferdynand Lassalle, pojawiło się w trakcie pruskiego konfliktu konstytucyjnego (1861-63). Lassalle wygłosił w 1862r. 2 słynne odczyty:

• „O istocie konstytucji”

• „Co teraz?”

Jako pierwszy sformułował socjologiczno-polityczną definicję konstytucji:

Jest to faktyczny, rzeczywisty układ sił politycznych istniejących w danym państwie.

Taką konstytucję posiada każde państwo. Konstytucja pisana (formalna) musi odzwierciedlać konstytucję rzeczywistą, musi przystawać do faktycznych sił w państwie. Ta, która nie przystaje staje się fikcją prawną KONSTYTUCJA FIKCYJNA.

np.:

Polska - 6 IV 1989r. Podpisano porozumienie okrągłego stołu. 7 IV - obszerna nowelizacja konstytucji PRL.

Przywrócono m.in.:

• dwuizbowy parlament

• kontraktowy Sejm

• wybory do Senatu w pełni wolne

• głową państwa prezydent

Wybory do Sejmu objęte były kontraktem polegającym na tym, że:

• 65% - strona koalicyjno rządowa (460 mandatów)

• 35% - strona opozycyjna

69 mandatów pochodziło z krajowych list wyborczych, miały przypaść opozycji.

Reszta - lista okręgowa, do Sejmu weszły tylko 2 osoby ze strony koalicyjno-rządowej.

4) Podział ze względu na kryterium zakresu znaczeniowego regulacji Konstytucji

• KONSTYTUCJE PEŁNE - regulują w sposób pełny, wyczerpujący ustrój państwa. Zawierają postanowienia dotyczące trybu zmiany swoich norm. Są konstytucjami sztywnymi - zmienianymi tylko w szczególnym trybie.

• KONSTYTUCJE NIEPEŁNE - małe, krótkie.

• Dotyczą zwykle wyłącznie elementów ustroju politycznego w okresie przejściowym, tranzytowym, ale nie posiadają wszystkich elementów cechujących konstytucję.

• Są uchwalane jako akty przejściowe-prowizoryczne. Okres, w którym funkcjonują nazywamy prowizorium konstytucyjnym.

• Są tymczasowe i podatne na zmiany, elastyczne. Tryb zmiany jest taki sam jak przy uchwalaniu zmiany ustawy zwykłej.

W POLSCE:

• 20 II 1919r. - miała postać uchwały normatywnej Sejmu Ustawodawczego. Nie była to typowa mała konstytucja. Nie był to akt, który miał charakter ustawy konstytucyjnej.

• 19 II 1947r. - ustawa konstytucyjna Sejmu Ustawodawczego.

• 17 X 1992r. - „O wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą RP oraz o samorządzie terytorialnym”.

5) Konstytucje sztywne i giętkie

• KONSTYTUCJE SZTYWNE - zmieniane tylko w szczególnym trybie.

• KONSTYTUCJE GIĘTKIE (elastyczne) - konstytucje podatne na zmiany. Tryb zmiany podobny jak u ustawy zwykłej.

3. Czynniki konstytucjotwórcze

Główne czynniki sprzyjające narodzinom idei konstytucji pisanej.

1) Już w greckich polis istniały swoiste regulacje będące fundamentem prawnym:

• EUNOMIA - zbiory zasad regulujących porządek demokratyczny w polis.

• ISONOMIA - zbiory zasad, które odnosiły się do pewnych elementów wiążących się ze statusem jednostki (pojęcia odnoszące się do zasad równości i sprawiedliwości).

2) W średniowieczu w różnych państwach spotykamy doniosłe akty o ustrojowym charakterze .Nie były to konstytucje w dzisiejszym znaczeniu tego słowa,.np.:

- Wielka Karta Swobód z 1215r.

- Złota Bulla na Węgrzech z 1255r.

- Konstytucja Nihil Novi z 1505r.

- Statut miasta San Marino z 1226r.

3) Takimi konstytucjami były dopiero:

• Konstytucja USA z 1787r. (weszła w życie 1789r.).

• Konstytucja polska z 3 V 1791r. (Ustawa Rządowa).

• Konstytucja francuska z 1791r.

• Konstytucja jakobińska z 1793r.

6 CZYNNIKÓW KONSTYTUCJOTWÓRCZYCH
1.	POGLĄDY SZKOŁY PRAWA NATURY
		Naturalne prawa jednostki ograniczają władzę. Naruszenie tych praw może uzasadniać powstanie przeciwko władzy. Jeśli więc istnieją takie prawa i są tak istotne to warto, aby te prawa naturalne jednostki były gdzieś spisane, aby władza je respektowała, a ludzie o nich wiedzieli.
	2.	TEORIA UMOWY SPOŁECZNEJ
		Jan Jakub Rousseau upatrywał zasady organizacji społecznej w umowie pomiędzy panującym a ludem. Konstytucja pisana była zmaterializowaniem idei umowy społecznej. Spisana umowa w postaci konstytucji będzie określała uprawnienia władzy, a lud będzie miał możliwość wpływania na tą władzę.
	3.	TEORIA PODZIAŁU WŁADZY
		(Monteskiusz) - postulat podzielenia władzy skupiającej się w ręku władcy w celu zapewnienia praw jednostki. Monteskiusz chce stworzyć system, który ma chronić jednostkę przed nadużyciem władzy (ekscesem władzy). Trzy władze mają się równoważyć i ograniczać. Podział ten ma ograniczyć możliwość supremacji jednej z nich. Trójpodział władzy staje się w krótkim czasie podstawowym kanonem nowoczesnego konstytucjonalizmu.
	4.	PRZEŁOM ŚWIATOPOGLĄDOWY
		Dokonujący się w XVIII w. i pojawienie się prądu myślowego zwanego racjonalizmem, który wypiera światopogląd teologiczny. Rozum, czyli ratio i doświadczenie są podstawą poznawania rzeczywistości i podstawowym kryterium sądów człowieka o otaczającej go rzeczywistości. Dotychczasowe rozwiązania prawne muszą być zastąpione rozwiązaniami i instytucjami stworzonymi według kryterium rozumu. Nowe instytucje ustrojowe powinny być budowane według kryterium racjonalności, jako doskonalsze muszą mieć odzwierciedlenie w konstytucji. Tomasz Paine nazywa ją biblią narodu, jako najwyższy autorytet w państwie.
	5.	TEORIE EGALITARYZMU I LIBERALIZMU
		Pod wpływem tych teorii w XVIII/XIXw. głoszono hasła równości i wolności wszystkich obywateli bez względu na przynależność stanową. Zaczynają one być włączane do tekstów nowych konstytucji. Te nowe konstytucje pisane zaczynają być manifestami, które integrują nowe siły postępowe, walczące ze starym systemem.
	6.	WOJNY NAPOLEOŃSKIE I WIOSNA LUDÓW
		Rozniesienie idei po całej Europie. Rozbudzone społeczne dążenia, czemu sprzyja temu rozwój stosunków kapitalistycznych. Potężne wstrząsy rewolucyjne podważyły fundamenty monarchii absolutnych. Ruszyła machina przeobrażeń społecznych i ustrojowych. Państwa przekształcają się w monarchie konstytucyjne. W XX w. z wyjątkiem kilku krajów nie ma państwa bez konstytucji pisanej bądź rzeczywistej.

4. Definicja konstytucji w rozumieniu konstytucji pełnej, formalnej i sztywnej

KONSTYTUCJA - akt prawny o:

• Szczególnej, bo najwyższej mocy prawnej.

• Szczególnej treści, o czym świadczy specyficzny, właściwy tylko konstytucji przedmiot regulacji mieszczący się w pojęciu przedmiotu prawa konstytucyjnego.

• Szczególnej formie, czego wyrazem jest:

• Szczególna nazwa.

• Szczególny tryb uchwalenia i zmiany.

1) SZCZEGÓLNA MOC PRAWNA - siła derogującą (uchylająca) jaką posiada konstytucja - czyli natężenie dopuszczalności zmiany przez konstytucję innych aktów normatywnych a jednocześnie stopień odporności na zmiany ze strony innych aktów prawnych.

Szczególna moc norm konstytucyjnych:

• Wyraża się już w nazwie.

• Konsekwencją najdalej idącą jest to, że z tymi normami muszą być zgodne wszystkie inne normy prawne egzystujące w systemie prawnym i nie mogą być z nią sprzeczne.

• Nakaz działania pozytywnego i zakaz działania sprzecznego (negatywnego) z konstytucją.

• Normy konstytucyjne muszą być w jednakowym stopniu realizowane przez wszystkie organy państw.

• Zaniechanie działania może spowodować delikt konstytucyjny. (przykład: art. 162 ust.1)

• Zabronione jest wydawanie ustaw sprzecznych z konstytucją.

2) SZCZEGÓLNA TREŚĆ

• Konstytucja reguluje to, co mieści w sobie pojęcie przedmiotu prawa konstytucyjnego - zasady ustroju, instytucje ustroju politycznego i społecznego, ewentualnie ekonomicznego.

• Akty ogólnej rangi mogą jedynie rozwijać ogólne postanowienia konstytucji. Dzięki tej ogólności norm konstytucyjnych, istnieje możliwość dopełnienia konstytucji poprzez akty wykonawcze w stosunku do niej.

• Czasami, konstytucja sama wskazuje zagadnienia, które muszą być wypełnione przez ustawodawcę zwykłego.

• Materie ustawowe - materie, które ustrojodawca w tekście ustawy zasadniczej sam wskazuje, jako materie, które muszą być wypełnione treścią na poziomie ustaw zwykłych, wykonawczych w stosunku do konstytucji (w polskiej konstytucji prawie 80).

3) SZCZEGÓLNA FORMA

3.1) SZCZEGÓLNA NAZWA

• Szczególna, specyficzna, czyli taka, która wyróżnia spośród innych aktów prawnych egzystujących w systemie prawa danego państwa.

• Inne nazwy konstytucji:

• akt o formie rządu (np. konstytucja szwedzka)

• ustawa rządowa

• prawo fundamentalne

• karta konstytucyjna

• ustawa zasadnicza (np. konstytucja niemiecka)

• Inne nazwy konstytucji wynikają ze względów patriotycznych, historycznych czy tradycji konstytucyjnych.

• Akt prawny przyjęty nawet w trybie przewidzianym dla uchwalenia konstytucji nie jest konstytucją, jeśli wprost nie wskazuje tego jego nazwa w formie tradycyjnej lub w sposób typowy dla współczesnego państwa.

ZASADA DYSKONTYNUACJI PRAC USTAWODAWCZYCH - nowy parlament rozpoczyna swoją kadencję z pustym portfelem legislacyjnym. Wszystkie niedokończone prace legislacyjne z upływem kadencji upadają. Zasada ta, mimo iż nie jest nigdzie zapisana, funkcjonuje i jest przestrzegana.

Wybory czerwcowe - Obywatelski Klub Parlamentarny objął 99 mandatów w Senacie, tylko 1 przypadł stronie koalicyjno-rządowej.

Do sejmu trzeba było przeprowadzić drugą turę wyborów na mocy, której został wybrany parlament.

17 lipca 1989r.- wybór prezydenta przez Zgromadzenie Narodowe - gen. Wojciech Jaruzelski - wybrany przewagą 1 głosu. Jaruzelski w pierwszej kolejności musi powołać rząd. W art. 3 ust.1 ówczesnej konstytucji zawarto treść o kierowniczej roli partii w państwie. Powierza więc misję utworzenia gabinetu przedstawicielowi PZPR gen. Czesławowi Kiszczakowi. Kiszczak zaprasza do siebie ugrupowania satelickie, ale nikt nie przychodzi na rozmowę. Zaproszeni goście pojechali do Gdańska do Lecha Wałęsy, więc Kiszczak rezygnuje z utworzenia gabinetu. Jaruzelski dochodzi do wniosku, że błąd tkwi w konstytucji, gdyż nie przystaje ona do sytuacji społeczno-politycznej, jaka wytworzyła się po obradach okrągłego stołu. Łamie więc konstytucję i powierza misję utworzenia gabinetu przedstawicielowi opozycji - Tadeuszowi Mazowieckiemu.

Konstytucja pisana nie była przystosowana do rzeczywistości, bo nie dało się stworzyć rządu przez PZPR. Jaruzelski powierzył stanowisko premiera Mazowieckiemu, odszedł od fikcyjnej konstytucji. Z formalnego punktu widzenia złamał konstytucję, lecz nikt mu tego nie zarzucił.

29 XII 1989r. - szczyt działań nowelizacyjnych, wykreślono zdanie o przewodniczej roli partii w preambule, wprowadzono nową nazwę państwa - RP oraz w godle orła w koronie.

---